Qazaqtyń án ónerinde jeke ánshilik mektep qalyptastyrǵan dúldúl ánshi Dánesh Raqyshevtiń ult rýhanıatyna qosqan úlesi ulanǵaıyr. El aýzynda júrgen, injý-marjandaı halyq ánderdi qaıta jańǵyrtqany óz aldyna, Ásetteı óner sańlaǵynyń ómirsheń murasyn jıyp-terip, halqymen qaıta qaýyshtyrýdaǵy Dánesh aǵanyń eńbegi eren. Odan bólek, ol – ózi de júzden astam án shyǵarǵan dara daryn.
Dánesh Raqyshevten sabaq alyp, tálim-tárbıesin kórgen talantty shákirti, búginde ózi de biregeı ánshi Nurjan Janpeıisov jaqynda ustazynyń elge belgilisi de, áli belgisizi de bar, ánderin notasymen toptastyryp, kitap shyǵardy. «Án salaıyn...» degen atpen jaryq kórgen bul jınaq – Dáneshtiń án mektebi úshin taptyrmas oqý-ádistemelik qural ári sol mekteptiń ómirsheń murasyn toptastyrǵan súbeli eńbek ekendigimen qundy.
Osyǵan oraı, biz Nurjannan atalǵan jınaq týraly keńirek áńgimelep berýin jáne ustazy jónindegi esteligimen bólisýin suradyq.
– Nurjan, ónersúıer qaýym ózińdi Dánesh aǵanyń eń tanymal, tól shákirti retinde biledi. Ustazyńnyń máneri bólek, ıirimi mol ánderin asqan sezimtaldyqpen, sheberlikpen oryndaýmen qatar, óziń de shákirt tárbıelep, dástúr sabaqtastyǵyn dáriptep júrsiń. Atalǵan jınaqty qurastyryp, shyǵarýǵa da úlken izdenispen, daıyndyqpen kelgeniń belgili. Endi osy jumystyń jaı-japsary týraly aıtyp ótseń?..
– Men 1990 jyldyń kúzinen bastap, eki jylǵa jeter-jetpes ýaqyt kóleminde Dánesh aǵanyń aldynda bolyp, ánder úırendim. 1992 jyly shilde aıynda ol kisi qaıtys boldy. Sodan keıin Dákeńdi izdeıtin, saǵynǵan el kóbeıdi. Sóıtip, bizdi ár jerge shaqyrady, án saldyrtady, «Dákeńniń ana ánin aıtshy», «myna ánin aıtshy» dep suraıtyn boldy. Men aǵanyń janynda bolǵan azǵantaı ýaqytta barynsha óndirtip úırenip qalǵanymmen, barlyq ánderin qamtyp úlgere almadym. Sondyqtan «Dánesh aǵanyń búkil ánderin jınastyrý kerek jáne múmkindiginshe bárin aıtýym kerek» dep oıladym. Óıtkeni ol kisini kórgen, tyńdaǵan, saǵynǵan jurt ánin surasa, «bilmeımin» dep tosylyp qalýǵa bolmaıdy ǵoı. Sóıtip aqyryndap, tirnektep jınaı berdim. Ol kezde qazirgideı ınternetten izdep, taba salatyn múmkindik joq. Sodan radıodan berilgen ánderiniń zapısterin jınadyq. Qudaı ońlaǵanda, men aǵa qaıtys bolǵannan keıin 3 jyl sol kisiniń úıinde turdym. Dánesh aǵanyń jary Rahılám táte: «Jataqhanada saǵan tynyshtyq bolmaıtyn shyǵar, úıge kelip tur, aǵańnyń qaǵazdaryn qara» dedi. Sol kezde tátem aǵanyń jazǵan qaǵazdaryn, kassetalardy, birli-jarym notaǵa túsken ánderin berip otyrdy. Men sonyń bárin jınastyryp júrdim.
2000 jyly men Almatyǵa aýysyp kelgennen keıin sondaı bir múmkindik týdy: «Dákeńniń notaly jınaǵyn shyǵarý kerek» degennen keıin, Murat Ábýǵazy bastap, notaǵa túsire bastadyq.
– Negizi, Dánesh aǵanyń ánderi oǵan deıin de jınaq bolyp shyqqan ǵoı?..
– Iá, oǵan deıin notaǵa túspedi dep aıtpaımyn, eń birinshi ret, 1984 jyly Dákeńniń «Maqtanyshym – elim» degen jınaǵy shyqqan. Oǵan óziniń 22 áni toptastyrylǵan. Kitaptyń alǵysózin Sáýirbek Baqbergenov jazǵan. Odan keıin eshqandaı jınaǵy shyqpaǵan. Sodan 2010 jyly meniń oryndaýymmen, Murat Ábýǵazy Dánesh aǵanyń 60 ánin notaǵa túsirdi. 2017 jyly ony «Saıasynda almanyń» degen atpen jınaq qyp shyǵardyq. Meniń odan keıingi josparym boıynsha, endi Dákeńniń óz ánderinen bólek, ol kisi jetkizgen, oryndaǵan ánderdi, onyń ishinde halyq ánderi, halyq kompozıtorlarynyń ánderi de bar, solaı jınaqtap shyǵarý kerek boldy. Bul rette biz Memlekettik arhıvtiń mýzyka qoryna kirip, Dánesh aǵanyń 4,5 saǵattyq aýdıojazbasyn, 1,5 saǵattyq beınetaspasyn taptyq. Sol jazbalardaǵy ánderdiń bárin notaǵa túsirdik. Dánesh aǵa 1960 jyldardan bastap, osy Almatyǵa stýdıaǵa kelip, «Altyn qorǵa» ánder jazdyryp otyrǵan eken.
– Onyń ózi aǵanyń eńbekqorlyǵy men qazaq ónerine degen úlken janashyrlyǵy, jaýapkershiligi ǵoı...
– Ózińiz bilesiz, Dánesh aǵa 1972 jylǵa deıin Jarkent óńirinde, Úsharalda eńbek etti, halyq teatryn qurdy. Sol aýylda jatyp-aq, ara-tura kelip júrip, keremet dúnıeler jazdyrǵany tań qaldyrady. Dákeńnen basqa, sol tustas kisilerden munshama dúnıe jazylyp alynǵanyn óz basym kezdestirmedim. Dákeńde óte kóp dúnıe jazylǵan. Sol ánderdiń barlyǵy derlik – halyq ánderi men halyq kompozıtorlarynyń ánderi. Onyń ishinde Áset ánderi tolyq jınaqtaldy desek bolady, ásirese Dákeńniń oryndaýynda. Jalpy, Áset ánderi bizge osy Dánesh aǵa arqyly jetti. Qyl aıaǵy, sol Dákeńniń oryndaǵan nusqasy Áset ániniń túpnusqasy retinde qarastyrylady. Dákeńniń oryndaýynda Ásettiń «Qysmeti» men «İnjý-marjany», «Aqyrǵy sózi» túr-túrimen jetken. Odan keıin Áset pen Yrysjannyń aıtysyndaǵy «Áset áýeni» degen áýen de Dákeń arqyly jetip otyr. Sodan keıin bul jaqta aıtylmaǵan, Estaıdyń eki ániniń basqa nusqasy Dákeńmen birge jetken. Mysaly, Dákeńniń oryndaýynda «Qorlan» ániniń 3-nshi túri, «Jaıqońyrdyń» 2-nshi túri jetip otyr. Solardyń barlyǵyn notaǵa túsirip, kitapqa engizdik.
– Sondaı-aq, Dánesh aǵa jetkizgen halyq ánderi bul jaqta buryn-sońdy oryndalmaǵan, el estimegen ánder ǵoı...
– Iá, olardy Dákeńniń aldyn kórgen shákirtteri oryndamasa, mysaly, «Aıaýlym», «Janerke», «Baıanaýyl» sıaqty ánderdi basqalar kóp oryndaı bermeıdi. Dákeń Arqa óńirindegi sal-serilerdiń, mysaly, Aqan seriniń, Estaıdyń da ánderin oryndaǵan. Ol ánderdi men bul jınaqqa kirgizgen joqpyn. Óıtkeni olar kezinde zertteýshilerdiń nazaryna ilinip, notaǵa túsip, budan da basqa jınaqtarǵa engen. Al jınaqta Dákeńniń oryndaýynda bul jaqta aıtylmaǵan ánderdi toptastyrdym.
Memlekettik arhıvtiń mýzyka qorynan alynǵan ánderdiń barlyǵy YouTube kanalǵa júktelip, QR-kodpen jınaqqa kirgizilip otyr. Iaǵnı «Ańshynyń áni» desek, munda notasy, óleńniń tolyq mátini tur, QR-kodpen ashsa, Dákeńniń óz oryndaýynda tyńdaýǵa bolady. Qazir shákirt tárbıelep, sabaq berip jatyrmyz. Bul – soǵan taptyrmas qural. Balalardyń aldyna qoıamyz, tapsyrmasyn beremiz. Mysaly, Dánesh Raqyshevtiń oryndaýynda, Ásettiń «Qońyr qazyn» úırenip kel» desek, bul jerde notasy, mátini, úntaspadaǵy daýsy, bári tur. YouTube kanalǵa QR-kod arqyly kiredi de, tyńdap, qulaǵyna sińirip, óleńin jattap, daıyndap alyp keledi. Sondyqtan bul jınaq ónerge talpynyp, ánshilikke den qoıǵan ónerpazdar men kásibı bilim alyp júrgen shákirtterge taptyrmas oqý quraly bolary anyq.
– Jazýshy aǵamyz Beksultan Nurjekeuly: «Nurjan – Dánesh ánshiniń kenje qozysy. Dánesh ániniń búkil qaıyrymyn, ıirimin Nurjannan tabýǵa bolady» degen eken. Dánesh aǵanyń kez kelgen ónerpaz ıgerip, boıyna sińirip kete almaıtyn erekshe mánerin, maqamyn meńgerý saǵan qıynǵa soqqan joq pa? Jalpy, Dánesh aǵa adam retinde, ustaz retinde qandaı adam edi?
– Men ózim, negizi, aýyldan shyqpaǵan balamyn ǵoı. Mektepti bitire salyp, jol túsip, baǵyma qaraı, Taldyqorǵanda Dánesh aǵaǵa jolyqtym. Qalaǵa barǵannan keıin aýylǵa, el-jurtqa, úıge, ata-anaǵa degen saǵynysh bulqyndy. Sol kezde Dákeń ákem sıaqty basymnan sıpap, arqamnan qaǵyp, betimnen súıip, bar jyly sózin aıamaı, kúlimsireı qaraǵanda barlyq saǵynyshym basylǵandaı boldy. Sóıtip, adamı meıirimdilik, qamqorlyq tanytqannan keıin Dánesh aǵany qatty jaqsy kórdim. Al «aınalaıyn» dep, boıyndaǵy baryn úıretkennen keıin tipti qurmet tuttym.
Dákeńniń aldynda jalǵyz men bolǵan joqpyn. «Dákeńe shákirt bolamyz, ánin aıtamyz» dep, sol ýaqytta 10-15 bala bir-aq jazyldyq. Sóıtip, bárimiz topyrlap aınalasynda otyramyz. Sol kezde Dákeń árqaısymyzǵa kóńil bólip, júregimizge jol tabatyn. Qabilet-qarymymyzǵa, minezimizge, jaǵdaıymyzǵa bolsyn, bárine qaraıtyn. Ár balaǵa jeke úıretetin, bólip-jarmaıtyn. Aldymen tyńdaıdy, deńgeıimizdi biledi. Sóıtedi de: «Qandaı án úıreteıin?» dep suraıdy. Ózi aıtyp beredi. «Unady ma?» deıdi. «Unady» deseń sol ándi úıretedi. «Unady ma?» degende aspanǵa, jan-jaǵymyzǵa qarap kúmiljisek, «Onda mynany tyńdap kór» dep, basqa ánderin tyńdatady. Qashan kóńilimizge unaǵany kezdeskenshe birneshe án aıtyp beredi. Sóıtip, qalaǵan ánimizdi úıretedi. Onda da egjeı-tegjeıin tolyq qamtyp, ishindegi túsinbegen sózderimizdi de túsindiredi.
– Biraq sol 10-15 balanyń bári birdeı Dánesh aǵanyń dástúrin jalǵastyryp ketken joq shyǵar...
– Árıne, barlyǵy birdeı aıtyp kete almady. Nege? Mysaly, men tól ónerimizdi, ánimizdi, kúıimizdi kishkentaı kezimnen ákemnen tyńdap óstim. Dákeńniń aldyna kelip, sol saryndy, sol áýendi úırengen kezde maǵan qıyndyq týǵan joq. Onyń ústine qyzyǵýshylyǵym boldy da, birden qaǵyp aldym. Tipti áýeli ándi ústi-ústine úırenetin boldym. Dákeń: «Nege asyǵasyń, asyqpa» deıtin. Al keıbir balalar qınaldy. Óıtkeni qulaǵyna sińbegen, ondaı ánderdi kóp tyńdamaǵan, ıirimge baı, dıapazony keń ánderge kelgen kezde qınaldy. Úırengendeı bolady, esikten shyǵa bere umytyp qalady, qaıtadan baryp suraýǵa uıalady. Sodan «qoı, men aıta almaıdy ekem, maǵan qıyn eken» dep syrt aınalǵandar boldy. Sol úshin: «kóbirek tyńdaý kerek» dep, balalarǵa birinshi sondaı tapsyrma beremiz.
Bul bizdiń klasıkalyq án, dástúrli ánimiz deımiz, bul – sonaý ǵasyrlardan jetken ánder, onda úlken qasıet jatyr. Sony kishkentaıynan qulaǵyna sińirip, bilip óspese, alaıtynan, joldan qosylý degen bolmaıdy.
Qazir Óner akademıasynda jáne kolejde Dákeńniń klasy bar, aldyma kelgen shákirtterdiń barlyǵyna Dákeń oryndaǵan ánderdi aǵa ózime qalaı úıretti, týra solaı úıretemin. Óıtkeni «dástúr sabaqtastyǵy» degen bar jáne dástúrli ánderdi úıretkende notaǵa baılanyp qalýǵa bolmaıdy. Múmkindiginshe slýhpen, aýyzba-aýyz úıretemiz. Sonda ánniń ishki ıirimderiniń barlyǵy beriledi. Ondaı nárseler notaǵa tolyq túspeıdi. Onyń ústine, Dákeń oryndaǵan ánder – ıirimi óte baı ánder. Sondyqtan olardy kóbine aýyzba-aýyz úıretemiz. Árıne, aýdıojazbalar, notalar balanyń daıyndyǵyna jaqsy kómektesedi, biraq aýyzba-aýyz úıretkende ol odan ári tolyǵady.
– Búginde el ishinde «Saǵynsań eger Dáneshti, Nurjannan baryp án esti» dep aıtylady eken. Ustazyńnyń ózindeı, kózindeı bolyp qalǵanyńa, bálkim, úsh jyl úıinde turyp, sol áýlettiń óz balasyndaı bolyp ketkeniń de áser etken bolar...
– Munyń bári – qazaqtyń mańdaıyna bitken kúmis kómeı, dúldúl ánshi Dánesh aǵamyzdyń sharapaty dep bilemin. «İzdegenge – suraǵan» degen ǵoı. Ózinen sabaq alyp júrgen kezde Dánesh aǵany jumystan keıin úıine deıin shyǵaryp salatynmyn. «Úıge júr, jataqhanada kim saǵan tamaq daıyndap otyr, táteńniń tamaǵyn, shaıyn iship bar» deıdi. Alǵashynda uıalyp, ár nárseni syltaýratyp, kirmeı júrdim. Sosyn birde: «júr, kir» dep urysty. Sóıtip úıine kirip, tátemniń lagmanyn jep, shaıyn ishtim. Sodan birde aǵa: «Úıge kelshi, qonaqtar keletin edi» dep shaqyrdy. Sóıtsem Almatydan, jan-jaqtan kisiler kelgen eken. İshinde Qurmanbaı Tolybaev aǵa bar. Maǵan solardyń aldynda án saldyrtty. Sóıtip, úıine qonaq kelse, shaqyryp, án aıtqyzatyn boldy. Sodan bir kúni men jazǵy kanıkýlǵa ketip bara jatqanymdy aıtyp: «Sizge jolyǵa keteıin, múmkin bolsa, taǵy biraz án úıreneıin, tapsyrma alyp keteıin» dep edim, «kele ǵoı» dedi. Úıine baryp edim, án úıretti. Zalda otyrmyn. Ol kisi: «Sen ánińdi aıta ber, men qazir kelemin» dep shyǵyp ketti. Sóıtsem, aınalyp baryp, as úıdegi Rahılám táteme: «tyńdashy ana balany. Men osy baladan úlken úmit kútemin, negiz bar» depti. Ony maǵan tátem ózi aıtty. Dánesh aǵanyń sol sózi de maǵan úlken jaýapkershilikti sezindirdi.
– Qazir oılap qarasaq, Rahılám táteniń seni úıinde turǵyzyp, aǵanyń qoljazbalaryn, qaǵazdaryn senip tapsyrǵany saǵan qamqorlyq qana emes, Dánesh aǵanyń murasyna degen úlken janashyrlyǵy eken ǵoı...
– Rahılám táte ulty uıǵyr bolǵanymen, qazaqqa bergisiz, keremet adam edi.
Bir qyzyǵy, baıaǵyda konservatorıada Dákeńniń 75 jyldyǵyna oraı bir shara ótetin boldy. Men Taldyqorǵannan tátemdi alǵyzdym. Shákirti Abylaıhan Qarmysov, Jaqsylyq Myrqaev aǵalar keldi. Bekbolat Tileýhanov bizge konservatorıada sabaq beretin. Keshti sol kisi júrgizetin boldy. Rahılám táteniń keletinin estigende: «Ol kisi qazaqsha sóıleı ala ma?» dep onsha senińkiremegen. Al Rahılám táte sahnaǵa shyǵyp, Dákeń týraly estelik aıtqan kezde, estelik aıtyp qana qoımaı, Nurǵısa Tilendıev, Jánibek Kármenovtermen baılanystyryp, ol kisilerdiń shyǵarmashylyq qarym-qatynastaryn, ómirdegi syılastyqtaryn shaǵyp turyp sóz etkende Bekbolat Tileýhanov: «Myna kisi qazaqtan artyq qoı» dep tań qalǵany bar. Rahılám táte áńgimeniń maıyn tamyzyp aıtatyn, óleńdetip sóıletin. Óte zerek kisi edi. Dákeńmen 30 jyl birge ómir súrdi. Rasymen de, Dákeńniń búkil murasyn tıanaqtap, jınaqtap júripti. Tátem maǵan úlken qamqorlyq kórsetti, ózimniń ata-anamnan kem bolǵan joq. Úılengen kezde kelinshegimdi áýeli sol úıge túsirip, tátemniń batasyn alyp, aýylǵa sosyn apardym. Ózimniń ata-anamnyń da qalaýy solaı boldy.
Keıde aǵanyń ortasy, sol kisini biletin adamdar: «Dákeńniń balasy ǵoı» dep jatady, oǵan ishteı qýanyp qalamyn. Artynda qalǵan án murasynyń barlyǵy meniń sanamda bir amanat retinde turady.
– Amanat demekshi, Dánesh aǵa ózińe: «Sen meniń ánderimdi burys aıtqan ánshilerdi durystaýǵa haqyń bar. Sen arnaıy ashylǵan klastan dáris aldyń. Birshama shákirtterim bar, biraq olar óz betimen nemese saparlarda júrip úırengender» dep arnaıy tabystaǵan eken ǵoı...
– Iá, men týraly oblystyq telearnadan «Amanat arqalaǵan azamat» degen habar da berilgen. Onyń bári túsingen adamǵa az júk, az jaýapkershilik emes. Dákeń qaıtys bolǵannan keıin de ol kisini izdegen el shańyraǵyna kelip ketetin. Sol kezde tátem ol kisiniń ornyna, maǵan án saldyrtatyn. Anda-sanda: «Aǵańnyń dombyrasyn ustaısyń ba?» dep, dombyrasyn qolyma beretin. Al basqa kezde aq mataǵa orap, túpki bólmeniń tórine qoıyp qoıatyn. Ózi – óte dáý dombyra. Sony ustap tartyp, án aıtyp, saǵynyshymyzdy basatyn edik.
– Yqylas atyndaǵy ult aspaptar murajaıynda turǵan Dánesh aǵanyń sol dombyrasy ma?
– Iá. Rahılám táte qaıtys bolǵannan keıin, qyzy Gúlnardyń ruqsatymen sol dombyrany mýzeıge tapsyrdyq. «Ónerdiń negizin qalaǵan, týyn jelbiretken nebir tulǵalardyń, nebir ónerpazdardyń dombyralary, mýzykalyq aspaptary Yqylas atyndaǵy ult aspaptary mýzeıinde tur. Onyń ishinde, mysaly, Birjan sal, Aqan seri, Dına apa, Júsekeń, Nurǵısa Tilendıev, Jánibek Kármenovterdiń dombyrasy da bar. Sol sıaqty, Dákeńniń de dombyrasy sol jerde turýy kerek qoı» dep túsindirip edim, Gúlnar da ony durys dep tapty. Bir jaǵynan, ol jerde turǵan dombyra jaı turmaıdy. Jylyna bir ret bolsa da kelgen qonaqtarǵa, tyńdarmandarǵa daýysyn estirtip turady onyń. Jalpy, josparly túrde, mysaly, Dákeńniń týǵan kúnine qarsy bir is-shara ótkizsek, dombyrany sóıletýge múmkindik bar. Sóıtip, Dákeńniń 90 jyldyǵy qarsańynda dombyrasyn alyp kelip, mýzeıge qoıdyq.
– Jınaqqa ánderden bólek, shaǵyn estelikter, maqalalar da engen eken...
– Iá, men jınaqqa Dákeńniń ómir tarıhy, shyǵarmashylyǵy týraly óz qolymen jazǵan esteligin engizdim. Onda óziniń de, ánderiniń de baıany bar, ustazdary, sol kezde júrgen ortasy, balalyq, jastyq shaqtaǵy tarıhy, bári jazylǵan.
Dákeń – Áset ánderiniń murageri, birden-bir jetkizýshisi ǵoı. Áset ánderin izdegen adam qalaıda Dákeńe soǵady. Dánesh aǵa kezinde oblystyq «Jeruıyq» gazetine Áset ánderi týraly maqala bergen eken, sol maqalasyn da kirgizdim. Óıtkeni bul jerde Áset ánderi de bar. Al Áset ánderi týraly Dákeń ne aıtqany bizge qashanda mańyzdy.
Beksultan aǵa: «Dánesh Ásettiń bir ánin jetkizse de bul jaqtaǵy el rıza bolatyn edi» deıdi. Biraq bir ánin emes, búkil ánin jetkizip otyr ǵoı. Sondaı-aq, Áset ánderinen bólek, bul jaqta aıtylmaǵan halyq ánderin jetkizdi. Onyń syrtynda, eshkimge uqsamaıtyn óziniń ánderin shyǵardy.
Muhtar Áýezov Dákeńdi alǵash tyńdaǵanda: «Dánesh, senimen birge bul jaqqa ıen baılyq jetipti ǵoı» depti. Ókinishke qaraı, sol kezdegi ıdeologıanyń áseri me, arǵy betten kelgendigin jeleý ǵyp, Dákeńdi ortalyqqa jolatpaǵan ǵoı. Biraq Dánesh aǵa óziniń esteliginde aıtady, Muqań Máskeýge keteriniń aldynda: «Dánesh, seniń ornyń – Almaty. Sen Almatyda bolýyń kerek. Men seni Almatyǵa aldyrtamyn» degen eken. Biraq ol kisi sol ketkennen Máskeýde qaıtys bolady. Dákeń «eńbek jolymdy osynda jalǵastyraıynshy» dep ózi suranyp, birneshe ret Almatyǵa kelgen. Biraq «Joq, siz Taldyqorǵanǵa baryńyz, ol jaqta qazaq toby joq, sony uıymdastyryńyz, siz halyq teatryn qurǵansyz, sizde úlken tájirıbe bar» dep syltaýratyp, Almatyǵa jolatpaǵan. Kim biledi, eger Dákeń Almatyda bolyp, Ǵarekeń, Júsekeń sıaqty óziniń mektebin ashyp, erterek shákirt tárbıelegende jetkizgen murasynyń nasıhaty da basqasha bolar ma edi!..
– Dánesh aǵanyń án shyǵarǵan sátine kýá bolǵan keziń bar ma? Aǵa ándi qaı kezde, qalaı shyǵarýshy edi?
– Men Dákeńniń án shyǵaryp otyrǵan sátin kórgen joqpyn. Biraq 90 jyldardyń aıaǵynda oblys ákimi bastaǵan arnaıy delegasıa Qulja, Úrimshi óńirine baryp qaıtty, ónerpazdar konsert berdi. Dákeń birge barǵan. Men ol kezde 1-kýrsta oqıtynmyn. Sol sapardan kele saldy da: «Balam, jańa án týdy. Sen sony úırenip al» dedi. Sóıtsem, ol Orazaqyn Asqardyń óleńine jazylǵan «Jan-jaqtaǵy baýyrlar» degen án eken. Sony eń birinshi maǵan úıretti, alǵash oryndaǵan da men boldym.
Sol tusta jáne jer-jerde Naýryz merekesin toılaý úrdisi keńinen taralyp jatty ǵoı. Sonda Dákeń «Naýryz toıy» degen án jazdy. Sol eń sońǵy shyǵarǵan áni dep oılaımyn. Onyń aldynda 1991 jyly, kúzde me eken, ol kisi Mońǵolıa jerine baryp, Baıan Ólgeıdegi qandastardy aralap qaıtty. Sol sapardan kelgen soń «Aıaýlym meniń, araılym» degen án shyǵardy. Ol áni eń alǵash sol jaqta oryndalypty. Ol án týraly «Jeruıyq» gazetiniń sol kezdegi bas redaktory Tursyn Ábdýálıev aǵamyz jazdy. Aıtýynsha, Dákeń sol sapar barysynda bir áýendi únemi yńyldap aıta bergen kórinedi. «Arasynda úziliste kóshege shyǵyp, bir zergerlik dúkenge kirdik» deıdi. Satýshy kelinshek Dánesh aǵamyzdy tanypty. Amandasyp: «Aǵa, sizdi bilemiz ǵoı, ónerińizge qanyqpyz» dep, biraz shúıirkelesip áńgimeleskennen keıin, kúmis saqınanyń bireýin alyp: «Osy jaqtaǵy el-jurttan, ánderińizdi súıip tyńdaıtyn baýyrlaryńyzdan bir estelik bolsyn» dep, Dánesh aǵanyń qolyna saldy» deıdi. Dánesh aǵa raqmetin aıtyp, keshke bolatyn konsertke shaqyrypty. Sosyn syrtqa shyqqannan keıin: «Bul jaqqa menen de bir estelik qalsyn, yńyldap júrgen bir ánim bar edi, ózi ýaqyty jetti, sony oryndap bereıin» dep, sózin de ózi jazyp, osy «Aıaýlym meniń, araılym» degen ándi eń alǵash sonda oryndapty.
Dánesh aǵa kez kelgen óleńge án jaza bermegen. Muqaǵalı Maqataev, Farıza Ońǵarsynova sıaqty úlken aqyndarmen qatar, óziniń eń jaqyn, bylaısha aıtqanda, úzeńgiles dostary Qurmanbaı Tolybaev, Áben Dáýrenbekov, Toqbaı Isabekov, Nurǵalı Omarqulovtyń óleńderine án jazdy.
– Bul ol kisiniń ózimen syılas, qımas dostaryna degen qurmeti de ǵoı. Mysaly, Dánesh aǵanyń ánderi shyrqalǵan kezde ol kisilerdiń de aty jańǵyryp jatady.
– Mysaly, Dákeń óziniń jaqyn dosy, aqyn Toqbaı Isabekovtiń «Jetisý», «Baıanaýyl – bal ánim», «Baljan-aı», «Saýyqshyl elim tamasha», «Kelinderime» degen sıaqty basqa da birneshe óleńine án jazdy.
– Árqaısysynyń shyǵý tarıhy da bólek áńgime deseńshi...
– Árıne. Mysaly, «Kelinderime» degen ánge toqtala keteıin. Toqbaı aǵa Turpan aýylynda halyqpen kezdesip, kesh ótkizedi. Týǵan elge, jerge, dosqa, anaǵan, mynaǵan arnaǵan óleńderin aryndatyp oqyp jatsa kerek. Sonda aýyldyń bir kelini turyp: «Aǵa, bárine óleń arnapsyz. Al kelinderge arnaǵan óleńińiz bar ma? Sony oqyńyzshy» depti. Aǵamyzdyń ondaı óleńi joq eken. Yńǵaısyzdanyp qalypty da: «Aınalaıyn, men osydan keıin kelinderge arnap óleń jazamyn. Jazyp qana qoımaı, ony Dákeńe aparyp, án shyǵartam» dep kóptiń aldynda ýáde beripti. Aıtsa-aıtqandaı, óleń jazyp, ony Dánesh aǵaǵa aparyp: «Dáke, osyndaı-osyndaı jaǵdaı boldy, myna óleńge án jazbasań bolmaıdy» depti. Sodan Dánesh aǵa oǵan án jazady da, ony ana kisige aıtady. Biraq Toqbaı aǵa ol ándi Dákeńniń oryndaýynda estimeıdi. «Tyńdaımyn ǵoı» dep júrgende Dánesh aǵa qaıtys bolyp ketedi. Sodan birde «Aýyldan aǵaıyndar kelip jatyr, úıge kele ǵoıshy» dep tátem shaqyrdy. Toqbaı aǵa tórde otyr eken. Dákeńdi eske alyp, jylap otyr. «Dákeńniń ishinde bir án ketti, bir án óldi» deıdi. «Qandaı án?» desem, «osyndaı-osyndaı» dep jańaǵy jaǵdaıdy aıtty. «Maǵan habarlasyp, «án shyqty» dep aıtqan, men ol kezde kele almadym, estı almadym, mine, endi qarashy» dep ókinip otyr. «Aǵa, men ol ándi bilemin» dedim. «Qoıshy!» deıdi. «Iá, úırenip qalǵam» deımin. «Oıbaı-aı, aınalaıyn-aı!..» dep taǵy aǵyl-tegil jylady. «Qane, aıtshy» deıdi. Aıtyp berdim. Qatty qýandy ol kisi. Sondaı ánder kóp.
Toqbaı Isabekovtiń óleńine jazylǵan «Jetisý» degen án – Dánesh aǵanyń arǵy betten kelgende shyǵarǵan alǵashqy ánderiniń biri. Toqbaı aǵa óziniń esteliginde bul ándi Raqymjan Qoshqarbaevpen baılanystyrady. Aıtýynsha, Raqymjan aǵamyz Jarkentte arǵy betten ótkizý pýnktinde qyzmet istegen eken. Dákeń Jarkentte turady ol kezde. Ana kisi jumystan keıin shaqyryp alyp, án aıtqyzyp, tyńdaıtyn kórinedi. Sonda Dánesh aǵanyń alǵashqy tyńdaýshylarynyń biri – Raqymjan aǵamyz bolypty. «Jetisýdy» tyńdaǵan kezinde «Myna ánniń ishine mahabbat degen sózdi qosý kerek sıaqty» depti. Sol usynys boıynsha Toqbaı aǵa «Jer sulýy Jetisý» degen taǵy bir óleń jazyp, Dánesh aǵa oǵan da án shyǵarypty. Biraq bul jınaqta ánderdiń tarıhyna toqtalǵan joqpyn.
– Aldaǵy ýaqytta sondaı bir jınaq shyǵarýǵa da bolady eken. Ol da óte kerek nárse ǵoı.
– Sosyn Dákeńniń ánderiniń arasynda notaǵa túsken, biraq ózi de, basqalar da oryndamaǵan ánder kezdesti. Sol ánderdi ózim oryndap, shákirtterime úıretip, jaryqqa shyǵarsam deımin.
– Dánesh aǵa kúı de shyǵarǵan eken ǵoı...
– Iá. Atalǵan jınaqtaǵy úlken oljanyń biri de sol bolyp otyr. Dánesh aǵanyń esteliginde ol kúı «Salkúreń» dep aıtylady. Biraq keıinnen «Úsharal» dep ózgertilgen sıaqty. Men de «Dáneshtiń «Úsharal» degen kúıi bolǵan» dep el ishinen estıtin edim. Biraq taba almaı, surastyryp júrdim. Konservatorıada sabaq beretin Áset Jumabaev degen inim birde óziniń feızbýk paraqshasyna: «Men Dákeńniń «Úsharal» degen kúıin tartyp, Chaıkovskıı kolejine oqýǵa tústim» dep jazypty. Birden soǵan habarlasyp, «Sen ol kúıdi bilesiń be?» dep surasam, «Qazir umytyp qaldym» deıdi. «Ony qaıdan úırendiń, kim úıretip edi?» deımin ǵoı. Sóıtsem, «Aýylda osyndaı-osyndaı kisi bar, sodan úırendim» deıdi. Anyqtasaq, ol – Jarkenttiń ar jaǵyndaǵy Qyryqqudyq aýylynda turatyn Nesipbekov Jańabaı Kúnbolatuly degen kisi eken. Habarlasyp edik: «Men ol kúıdi sıfrlyq notaǵa túsirip qoıǵanmyn» dep, sony jiberdi. Sodan Murat Ábýǵazy bas-aıaǵyn jınaqtap, óńdep, qazirgi notaǵa aýdaryp, jınaqqa engizdik. Naǵyz orkestrge suranyp turǵan óte ádemi jáne kóne saryndar basym kúı eken. Qazir ol jetigende oryndalyp júr, sherterde oınaýǵa da daıyndyq jasalyp jatyr.
– Dánesh aǵanyń basqa kúıi bolǵan-bolmaǵany belgisiz be?
– Belgisiz. Biraq bolmaǵan sıaqty. Óıtkeni ondaı zańdylyq bar. Mysaly, Ásette bir-aq kúı bar, án shaqyrý degen sıaqty. Kenen atamyzda da «Qulaq kúı» degen bir kúı bar. Áýen tabý, dombyranyń qulaq kúıin keltirý, tyńdaýshyny daıyndaý úshin tartylatyn bolýy kerek dep oılaımyn.
– Óziń kúı tartasyń ba?
– Kádimgi kúıshilerdeı bolmaǵanymen, ózimshe tartatynym bar. Dánesh aǵa da: «Kúıdi kóbirek tartyńdar. Sonda dombyrada qoldaryń jaqsy júredi, erkin júredi» dep aıtatyn.
Jalpy, Dánesh aǵa san túrli óner ıesi edi. Asqaq ánshi, áýezdi ánder shyǵarǵan kompozıtor, keı ánniń sózin jazǵan aqyndyǵy da ájeptáýir. Kezinde ózi qurǵan halyq teatrynyń rejıseri de, akteri de bolyp óner kórsetken. Teńdessiz daýys ıesi bolýmen bolýmen qatar, uıymdastyrýshylyq qabileti de myqty edi. Arǵy bette júrgende Qulja qalasynda alǵash qurylǵan qazaq-uıǵyr teatryn basqarsa, atamekenge taban tiregen soń «Úsharal» halyq teatrynyń negizin qalady. Taldyqorǵanǵa aýysqannan keıin oblystyq fılarmonıada «Shuǵyla», «Araı» ansámblderin quryp, ómiriniń sońyna deıin sonda qyzmet etti.
Negizi, Dánesh aǵanyń shákirtteri joq emes, bar. Biraq Dákeńniń mánerimen, óziniń oryndaýshylyq ereksheligin saqtap aıtatyndar saýsaqpen sanarlyq qana, 4-aq shákirti bar. Onyń ekeýi – Zaryqbek Raqyjanov, Jaqsylyq Myrqaev degen aǵalarymyz baqılyq bolyp ketti. Qazirgi kózi tirisi – Taldyqorǵandaǵy fılarmonıanyń beldi ánshisi Abylaıhan Qarmysov. Ol kisi kolejden Dánesh mektebin ashyp, shákirt tárbıelep júr. Dákeńniń ózi qamqorlyq tanytyp, ánderin úıretken shákirtteriniń biri Serikbol Shynybaev – qazir Jetisý ýnıversıtetinde ustaz, qosymsha, doktorantýrada oqyp, dısertasıa qorǵap jatyr. Ol – Dákeńniń sonaý aýylda oqyp júrgen jerinen qolynan jetelep ákelip oqytyp, tárbıelegen shákirti. Dákeńniń shyǵarmashylyǵyn nasıhattaýda ol kisi de úlken eńbek etip júr. Sodan keıin meni aıtady, «kenje shákirti» dep.
Bir baıqaǵanym, qaı jerge barsam da, Dákeńniń aty atalsa boldy, eldiń barlyǵy sondaı bir saǵynyshpen, úlken qurmetpen eske alyp, jyly lebizderin, rahmetin aıtady. Qudaıǵa shúkir, osy Dánesh aǵanyń arqasynda kóp eldiń alǵysyn alyp júrmin. Dákeńe shákirt bolyp, aldyn kórgenime, ánderin úırenip qalǵanyma ózimdi baqytty sezinemin.
– Ónerińdi óristetip, mereıińdi ósirip júrgen de – sol Dánesh aǵańnyń bata, tilegi, odan keıin – kópshiliktiń shynaıy yqylasy men qurmeti shyǵar. Eńbegiń janyp, ániń áýelep, árdaıym bıikterden kórine berýińe tilektespiz. Áńgimeńe kóp rahmet!