Názıa JOIaMERGENQYZY: Maqsatymyz – qazaq jýrnalısıkasyn álemdik deńgeıde damytý

Basy ashyq aqıqat, elimizdiń baı-qýatty bolýyna, áleýmettik-ekonomıkasynyń órkendeýine buqaralyq aqparat quraldarynyń, ıakı medıanyń yqpaly zor. Erteńgi bastalatyn «Týrızm men jańa komýnıkasıalardaǵy BAQ-tyń mańyzy» taqyrybyndaǵy İ halyqaralyq medıa jáne týrızm forýmyna úmit artamyz. Redaksıamyzdyń búgingi qonaǵy – «Túrkitildes jýrnalıser qory» QQ prezıdenti, Qazaqstandaǵy Áıel jýrnalıser klýbynyń jetekshisi, Medıa-trenerler mektebiniń dırektory Názıa JOIaMERGENQYZY.

JAQSYDAN ÚIRENİP, JAMANNAN JIRENÝ KEREK

– Názıa hanym, jas ta bolsańyz,sizdi jýrnalısıkanyń otymen kirip, kúlimen shyqqan oraq aýyz, ot tildi jýrnalıs retinde biletinbiz. Áńgi­memizdiń álqısasyn erteń bastalǵaly turǵan medıa-forýmnan bastasaq. Shar­taraptaǵy tilshi qaýymnyń basyn qo­syp, osyndaı aýqymdy is-shara ótkizý­degi maqsat ne? Forým aıasynda nendeı jospar bar?

– Túrkitildes jýrnalıser qorynyń basty maqsaty men mindeti – álemdik deń­geıde damýǵa kóńil bólý. Damyǵan elmen birge onyń buqaralyq aqparat quraldary ilgeri basyp, kósh túzeıdi. Árbirden soń sol eldiń órken jaıýyna BAQ-tyń qosar úlesi mol. Syn túzelmeı, min túzelmeıtini sıaqty, BAQ ta keleshegi kemeldi elderdiń jandy bir bólshegine aınalǵan. Abaı ata­myz «Bolmasań da – uqsap baq» degen. Sol aıtqandaı, bizdiń eldiń buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy jýrnalıs qaýymy jer- jahanǵa kóz tigip, jaqsydan úırenip, ja­mannan jırenýi qajet. Almaty oblysy­nyń ortalyǵy Qonaev qalasynda bolatyn İ Halyqaralyq medıa jáne týrızm forý­my aıasynda týrızm men medıanyń ózara sabaqtastyǵy, BAQ-tyń týrızm ındýst­rıasyn damytýdaǵy mańyzy men orny talqylanyp, ortaq jobalar jaıly aqyl­dasamyz.

Elimizde óndiriletin taýarlardy satyp alýǵa úndeý, ınvestorlardy qarjy quıýǵa shaqyrý, kásipkerlerimizdiń ortaq kásiporyndar qurýy, aýyl sharýashylyǵy, mal sharýashylyǵy sıaqty artta qalǵan sala­lardy damytýda sharýalardyń tájirıbe almasýy, t.b. medıada úzdiksiz jıi jarıa­lanýy qajet. Sonymen qatar, medıa el men el arasyndaǵy týrızm salasynyń damýyna úles qosqany durys. Muhıt aspaı-aq, bu ǵan mysaldy baýyrlas el túrki halyqta­rynyń top basyndaǵy Túrkıadan keltirý­ge bolar. Bul elde týrızm ulttyq ekonomıkanyń lokomatıvine aınalǵan, tý­rızm ındýstrıasy óte jaqsy damyǵan, mol paıda taýyp otyr. Kerisinshe, Ortalyq Azıadaǵy memleketter syrtqy týrızmdi damytýǵa qaýqarsyz.

Forýmǵa kelsek, qatysýshylar Alma­tyǵa jınalady, sosyn Almaty oblysy­nyń ortalyǵy Qonaev qalasynda is-shara bastalady. Kelýshiler kólikpen, 3 mezgil tamaqpen, qonaqúımen qamtylǵan. 21 shil­dede tańǵy astan keıin, erteletip Kólsaı, Sharyn shatqaly, Qaıyńdyǵa pres-týr­ men jol tartamyz. Esik qalasy mańyndaǵy «Altyn adam» aspanasty murajaıynda bolamyz. 22 shildede tańerteń «Áýe sharla­ry festıvali» kútip tur. Bul da bolsa, Táńirtaýda tańnyń atýyn tamashalaýǵa bir múmkindik.

Forýmdy uıymdastyrýshy – «Túrkitil­des jýrnalıser qory» QQ, basty serik­testerimiz – QR Mádenıet jáne sport mı­nıstrligi, QR Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligi, Almaty oblysynyń ákimdigi. Atalǵan vedomstvolar men ákimdikterge alǵysymyz sheksiz.

– Medıa men týrızm – egiz uǵym deýge bolady.

– «Barmasań, kelmeseń – jat bolar­syń» dep qazaq beker aıtpaǵan. Sol aıt­paqshy, ózimizdi-ózimiz tanymasaq, tanyt­pasaq, ózge jurt bizdi qaıdan bilsin. Ózimdi-ózimiz jattaı syılasaq, jat jany­myzdan túńilmeı me. Erteńgi qolǵa alynar sharanyń alǵy maqsaty osy. Memleket tarapynan kóp sharalar atqarylyp jatsa da, nátıjesi az. Isi túrkiniń Atajurty sanalatyn Qazaqstanda syrttan keletin týrıser úshin qyzyqtaıtyn jer kóp: kıeli Túrkistan qalasy, Ahmet Iasaýı kese­nesi, Arystan bab kesenesi, Qyzylordada­ǵy Qorqyt ata kesenesi, Kókshetaýdaǵy Býrabaı, Almaty oblysyndaǵy Tamǵaly tas, Kólsaı… Aıta berseń, óte kóp. Bizdiń elde ishki týrızm durys jolǵa qoıylmaǵan. Shekara syrtynan keletin týrıser sany tym azdyǵy osyǵan dálel. Bul olqylyq­tyń ornyn toltyrýda týrızmge qatysty ortaq jobalar – taptyrmas qural.

BASTY MAQSAT – TÚRKİ JASTARYNYŃ BİRLİGİ

– Názıa Joıamergenqyzy, túrik tiline degen ynta-yqylasyńyz qalaı paıda boldy? Qazaq jýrnalısıkasy, túrki birligi, túrki aqparattyq keńistigin qa­lyptastyrý ıdeıasy jóninde jınaqta­ǵan mol tájirıbeńizben bólise otyrsa­ńyz.

– Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Jýrnalısıka fakúltetiniń 1-kýrsynda oqyp júrgende túrik tilin úı­rene bastadym, keıin óz betimshe damyt­tym. Osydan 10 jyldaı buryn Túrkitil­des jýrnalıser qoryn qurǵannan keıin túrik tili ózim kúndelikti qoldanatyn 3 tildiń qataryna qosyldy. 2016 jyly «Tilde, pikirde, iste – birlik» dep uranda­ǵan túrki jastary Soltústik Kıpr aralyn­da bas qosqan. Soltústik Kıprdiń Kırınıa qalasynda ótken İ Túrki jastarynyń fo­rýmy túbi bir túrki memleketterindegi jas býyn ókilderiniń basyn qosty. Basty maq­sat – túrki jastarynyń birligi. Qazaqstan­daǵy «Túrkitildes jýrnalıser qorynyń» atynan sóz alǵan biz túrki jýrnalıseriniń birligin arttyrýǵa kóńil bóldik.

– «Túrkitildes jýrnalıser qory» QQ prezıdentisiz. Osy turǵyda sóz sa­baqtasańyz.

– «Túrkitildes jýrnalıser qory» 2014 jyldyń 11 qarashasynda quryldy. Qordyń janynan ashylǵan Jas jýrnalıs­ter mektebi, Áıel jýrnalıser klýby, Medıa-trenerler mektebi bar. Basty maq­sat – túrki elderindegi buqaralyq aqparat quraldary ókilderimen yntymaqtastyq ornatý, kásibı birlikti kúsheıtý, ortaq jo­balar arqyly tájirıbe almasý. 2017 jyly Túrkıanyń Bursa qalasyndaǵy ASGD (Anadolu Spor Gazeteciler Dernegi) qory­men birigip, «Stambul-Bursa-Alaná» jo­basyn uıymdastyrdyq. Sharaǵa Túrkıa, Ázerbaıjan, Ózbekstan, Tatarstan, Germa­nıa, Fransıa, Danıa elderinen kelgen jýrnalısermen birge Almaty, Astana, Shymkent, Aqtaý qalalarynan mamandar qatysqan bolatyn.

Osydan alty jyl buryn Stambul qa­lasynda İ Túrkitildes jýrnalıserdiń medıa-forýmyn ótkizdik. Atalǵan sharaǵa Qazaqstan, Túrkıa, Ázerbaıjan, Tatarstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, t.b. túrki elderinen buqaralyq aqparat quraldary­nyń ókilderi qatysyp, túrki jýrnalıs­terine tán qıyndyq pen múmkindik, ortaq jobalar týraly keńesti. Byltyr Almaty qalasynda osy forýmnyń ekinshisi uıym­dastyryldy. 2023 jyly İİİ Túrkitildes jýrnalıser medıa forýmy Astanada ótkiziledi. Basty seriktesimiz – «Shevron» kompanıasy.

Qazir Qazaqstanda halyqtyń qarjylyq saýaty tómen. İskerlik jýrnalısıka, qar­jylyq jýrnalısıka durys damymaǵan. Osy maqsatta, Túrkitildes jýrnalıser qory 2017 jyldan beri «Halyk Bank» AQ seriktestiginde «Erkin sóz» shyǵarmashy­lyq baıqaýyn uıymdastyryp keledi. «Erkin sóz» – Qazaqstanda birneshe jyldan beri qarjy jáne qarjylyq saýat taqyry­byna ótkiziletin jalǵyz baıqaý. Qazaq jýrnalısıkasynyń damýyna, buqaralyq aqparat quraldary qyzmetiniń sapasy men jýrnalıserdiń kásibı biliktiliginiń ar­týyna «Túrkitildes jýrnalıser qory» laıyqty úles qosýda. Solardyń biri – sa­lalyq jýrnalısıkany damytý maqsatyn­da ár taqyrypqa uıymdastyratyn semınar men vebınarlar. «Shevron» kompanıasy­ men 2015 jyldan beri ótkizip júrgen «Áleýmettik jýrnalısıka: BAQ-taǵy áleýmettik máseleler» taqyrybyndaǵy semınar-trenıng birneshe qalada bıyl da ótkiziledi. Túrkitildes jýrnalıser qory Eýropa elderine jobalaryn bastaıdy. Maqsatymyz – álemdik deńgeıdegi aqparat quraldarymen baılanys ornatyp, tájirı­be almasý.

– Qordyń TÚRKSOI, TúrkPA uıymdarymen baılanysy qalaı?

– Árıne, bar. Túrki elderi arasynda qurylǵan TÚRKSOI, TúrkPA sıaqty bas­qa da túrli uıymdar Qazaqstan men ózge de túrki memleketter arasyndaǵy ózara tıimdi qarym-qatynasty damytýǵa úlken sep. Sońǵy jyldary túbi men tarıhy, dini men dili, dástúri men rýhanı qundylyqta­ry ortaq túrkitildes halyqtardyń ynty­maqtastyǵy arta túsýde. Kez kelgen memle­kettiń terıtorıalyq tutastyǵy, ulttyq ıdeologıasy, saıası jáne ekonomıkalyq turaqtylyǵy aqparattyq qaýipsizdikke ti­keleı qatysty. Osy turǵyda, Túrkitildes jýrnalıser qory BAQ salasynda irgeli isterdiń atqarylýyna múddeli.

JALǴAN AQPARAT  JARǴA JYǴADY

– Áıel jýrnalıser klýbynyń búgingi tynys-tirshiligimen tanyssaq...

– Qazir búkil álem boıynsha jýrnalıs­tıka salasynda qyz-kelinshekterdiń úles salmaǵy basym. Ózge salalardaǵy sekildi, áıel-jýrnalıster de ádiletsizdikterge jıi tap bolýda. Máselen, mansap baspaldaǵy­men ósý barysynda qyz-kelinshekterge qa­raǵanda, erlerge mol múmkindik berilip júr. Názikjandylardyń kásibı sheberligin shyńdaýǵa da ýaqyty men múmkindigi shek­teýli. Óıtkeni, olar túzde – jýrnalıs, al úıde – jar, ana, kelin, áıel. Sol sebepten, otbasy aldyndaǵy mindetin múltiksiz atqa­rýǵa múddeli. Osy maqsatta, Túrkitildes jýrnalıser qorynyń janynan Áıel jýrnalıser klýbyn quryp, qyz-kelin­shekterge tegin semınar-trenıng, tájirı­belik sabaq, sheteldik sapar uıymdastyrý­men aınalysyp kelemiz.

– Jýrnalıser arasynda túrli ta­qyrypta ótkiziletin semınar-trenıng­terge toqtalsańyz...

– Ókinishke oraı, keıbir áriptesterimiz kásibı biliktiliginiń tómendiginiń saldary­nan óz ómirine qaýip tóndiretin jaǵdaımen betpe-bet kelýde. Keıingi kezde áleýmettik jeli men BAQ-ta jalǵan aqparat taratý, jańalyqty teksermesten jarıalaý, fakt­chekıń, troll men feıktiń jazǵanymen bólisý, ult jáne din arazdyǵyn qozdyrý, ar-namysqa tıý, qorlaý, jekkórýshilik pen agresıa, t.b. keleńsiz qubylys kóbeıip ketti. Bul turǵyda qarapaıym azamattar­men birge, BAQ ókilderi de QR Qylmystyq jáne Azamattyq kodeksteriniń belgili bir babymen jazaǵa tartylýy jıileýde. Bul t u r ǵ y d a á r i p t e s t e r i m i zd i ń k á s i b ı biliktiligin arttyra túsý maqsatynda otan­dyq zańgerlerdiń qatysýymen semınar- trenıń ótkizýdi jıi qolǵa aldyq. Mundaı mańyzdy sharalar jýrnalıserdiń óz sala­synda shyńdala túsýine jol ashyp jatqa­ny kóńil qýantady. Osy oraıda, Túrkitil­des jýrnalıser qory «Shevron», «Halyk Life» AQ, Qazaqstandaǵy AQSH dıploma­tıalyq mısıasy, t.b. túrli taqyrypta semınar-trenıng pen onlaın formattaǵy vebınarlar jıi ótkizedi.

– Biraz jurtqa sizdiń «Áleýmettik jýrnalısıka: BAQ-taǵy áleýmettik máseleler» taqyrybyna ótkizilgen se­mınar-trenıngińiz keremet áser etkenin bilemiz. Ózińiz de áleýmettik ádilettilik jolynda taısalmaı eńbek etip, taıpal­maı týra tartqan tilshi bolǵanyńyz este...

– Kez kelgen qoǵam úshin áleýmettik máseleler basa nazar aýdarýdy qajet etetini túsinikti. Osy maqsatta birneshe qalada «Áleýmettik jýrnalısıka: BAQ- taǵy áleýmettik máseleler» taqyrybynda ótkizilgen semınar-trenıngke elimizdiń kóptegen qalasynan 70-ten astam jýrna­lıst bilimin arttyrdy. Atalǵan sharaǵa Túrkitildes jýrnalıser qory Ulybrıta­nıanyń London qalasynan arnaıy shaqyr­ǵan medıa-trener Vatan Óz qazaq jýrna­lıstermen VSS, CNN, Reuters sıaqty halyqaralyq aqparat quraldaryndaǵy tájirıbesimen bólisken. Qazaqstandaǵy AQSH dıplomatıalyq mısıasymen birigip, «Fake news. Fact-Checking. Information manipulation» taqyrybyna jalǵan aqparat, derekterdi tekserý, aqpa­rattyq manıpýlsıany anyqtaý maqsatyn­da Almaty, Astana, Shymkent, Qostanaı qalalarynda semınar-trenıngter ótkizdik.

SALALYQ JÝRNALISIKANY DAMYTÝ QAJET

– Qazaq jýrnalısıkasynyń bas aýyrtar máselesi – salalyq jýrnalıs­tıkanyń damymaýyna qatysty ne derińiz bar. Osy máseleniń túıinin tar­qatýǵa siz basqaratyn qor qalaı úles qosýda?

– Iá, elimizdegi salalyq jýrnalısıka­nyń damymaýy óz kezeginde kóptegen máse­lelerdiń týyndaýyna túrtki bolýda. BAQ ókilderiniń basym bóliginiń áli kúnge deıin «ámbebaptyq» ustanymnan aryla almaı kele jatqany – kásibı turǵydan álsizdigin kórsetedi. Áriptesterimizdiń kópshiligi tańerteń saıasatkerden suhbat alyp, túste sáýletshimen kezdesip, keshke shoý-bıznes ókilderimen óner salasyn talqylaıdy. Ertesi kúni basqa salalardyń ókilderimen óz jumysyn jalǵastyrýǵa májbúr. Bir salany jiti zerttep, tereń meńgerý joq. Bul – durys emes. Qazirgi naryqta óz or­nyn tappaǵandar básekelestik kóshine ile­se almaıdy. Osy oraıda, Túrkitildes jýrnalıser qory salalyq jýrnalısıka­ny damytýǵa kóńil bóledi. Túrli taqyryp­qa uıymdastyrylatyn sharalarda belgili bir salanyń bilikti mamandary medıa-tre­ner retinde shaqyrylyp, óziniń bilim- biligimen bólisýde.

– Medıa-trenerdiń (qazaq tildi) az­dyǵy bul iske qolbaılaý emes pe. Jal­ǵan aqparatpen kúres qalaı júrýde?

– Osyndaı olqylyqtyń ornyn tolty­rýǵa Túrkitildes jýrnalıser qorynyń janynan ashylǵan Medıa-trenerler mek­tebi súbeli úles qosýda der em. Maqsat – kásibı turǵyda myqty mamandardy qor­dyń uıymdastyrýymen ótkizetin semınar, tájirıbelik sabaqqa medıa-trener retinde tartý. Qazir Medıa trenerler mektebiniń quramynda Qazaqstanmen birge Eýropa, Túrkıa, Ortalyq Azıa elderinen bilikti mamandar dáris oqyp júr.

– Jas jýrnalıser mektebiniń jaıy qalaı?

– Túrkitildes jýrnalıser qorynyń janynan Jas jýrnalıser mektebi ashyl­ǵan. Mektepte balalar jýrnalısıka janrlarymen qatar, sheshendik óner, kó­semdik qasıet, sózdik qoryn baıytý, jańa medıa, onyń ishinde áleýmettik jelilerdegi belsendilik, saıtqa maqala salý, sýret, aý­dıo jáne vıdeo júkteý, YouTube arnasy­men jumys isteýdi úırenedi. Jas jýrna­lıster mektebiniń balalary elimizdegi jáne shetelderdegi tarıhı jerlerge eks­kýrsıa jasap, redaksıalarǵa pres-týrǵa qatysýda.

Jas tilshiler Samarqand pen Tashkent qalalarynda bolyp, tarıhı oryndardy aralap, kókeıge kóp nárseni túıip qaıtty. Táshkenniń tórindegi Tóle bı atamyzdyń kesenesine baryp, Quran baǵyshtap qaıt­ty. Uly Jibek jolynyń boıynda orna­lasqan Samarqanda, máshhúr qolbasshy Ámir Temirdiń kesenesine de arnaıy bar­dy. Aldaǵy ýaqytta Túrkıa, Ázerbaıjan­men birge Eýropa elderine pres-týr jos­parlanǵan. Ony ýaqyt kórsetedi.

– Emen-jarqyn áńgimeńizge alǵys aıtamyz. Úmitin úkilegen forým jumy­syna sáttilik tileımiz.

– «Aqshamdyq» áriptesterime shynaıy shyǵarmashylyq tileımin. Oıly oqyrman molaısyn!

Suhbattasqan Aınabaı MÁDI

«Almaty-akshamý», №86, 20 shilde, 2023 jyl