1913 jyly Máskeýde tarıhtyń tórinen oryn alǵan umytylmas oqıǵa boldy. Joǵarydaǵylardyń jańasha júre almaıtyny, tómendegilerdiń eskishe tura almaıtyny álsin-álsin habar berip júrgen kez. Patshaly Reseı tarıhynda eń sońǵy úlken toı bolyp ótti. Romanovtar áýletiniń tuǵyrdan taımaı, taqqa otyrǵanyna 300 jyl tolǵan. Úsh ǵasyrlyq osy torqaly toıda qazaqtardyń tóbesi kókke bir eli jetpeı qaldy.
JABAIY ALMAǴA 50 MILLION JYL BOLDY
Álemdegi eń úlken ımperıany ǵasyrlar boıy ýysynda ustap kelgen Romanovtar áýleti ol kezde barlyq qurmetke laıyqty edi. Patsha aǵzam ótkizgen ulan-asyr toıda jan- jaqtan Máskeýge kelgen syı-sıapatta shek bolmady. Alaıda, qazaq topyraǵynan barǵan tartýdyń orny bólek boldy. Ol kádimgi alma bolatyn.
Alma bolǵanda qandaı! Atty kisi attan túsip, jaıaý jatyp qaraıtyn edi. Almaty aportynyń dańqy osy sátte búkil álemdi dúr silkindirip ótti. Toıǵa qazaq jerinen 30-dan astam adam barǵan bolatyn.
– Bizdiń qazaqtyń úsh júzinen barǵan aqsaqaldar patsha toıyna Almatynyń aportyn alyp barǵan. Onyń árqaısysynyń salmaǵy 1 kılogramm 200 gram – 1 kılogramm 300 gramnan shyqqan edi. Toıǵa jınalǵan qaýym sol jerde ólshep kórip, Almatynyń almasyna tańqalysady. Nebári 300 gramnyń aınalasyndaǵy ózderiniń «Antonovka» sıaqty almalaryn ǵana kórip júrgen jurt rıza bolǵany sonshalyq: «Muny bizdiń patshamyzdyń qurmetine «Aleksandra» dep ataıyq!» deıdi sol jerde. Sóıtip, bizdiń Almatynyń aporty sol atqa ıe bolyp shyǵa keldi. Negizi, aport almalar Qyrǵyzstanda da bar, bizdiń elimizde de bar, basqa jerde de bolýy múmkin, biraq naǵyz aport, óziniń topyraǵyn tapqan aport – Almatynyń aporty, – degen edi ǵalym-bıolog Qunanbaı Ysmaǵulov.
Almaty aportynyń tarıhy adamnyń basyn aınaldyrǵandaı edi. Ol araǵa mıllıondaǵan jyldar salyp, atamekenine qaıta oralǵan alma aǵashynyń jemisi. Jer sharyn shyr aınalyp shyqqan alma aǵashy, aqyrynda, óz topyraǵyn qaıta tapqan. Ol – almaly Almatynyń aınalasy bolatyn.
Ár nárseniń de otany bolady. Bul oraıda bizdiń qazaq maqtana alady, álem ǵalymdarynyń aıtýynsha, este joq zamandardan beri jasap kele jatqan alma aǵashy basqa jerlerge o basynda qazaq jerinen barǵan. Onyń munda, bizdiń aımaqta óse bastaǵanyna 50 mıllıon jyl boldy. Ony ǵalymdarymyzdyń ózderi aıtyp otyr.
– Qazirgi Qazaqstan jerinde keremet almalardyń ósetindigin qytaılar 1240 jyldan bastap jaza bastaǵan, sondaı-aq alma tuqymynyń osy jerden taralǵanyn da aıtqan. Al bizdegi jabaıy almalar osydan 50 mıllıon jyldaı buryn da osynda ósken, jer júzine osy óńirden taraǵan. Jabaıy almany eshkim qoldap, qorǵap otyrmaıdy, ol ózi darvınızmniń evolúsıalyq damý zańdylyǵyndaǵydaı, ózin-ózi saqtap, tabıǵı suryptalyp, damyp jetilip, taralyp otyrǵan. Muny bizdiń laboratorıada Botanıka ınstıtýtynyń ǵalymdary álemdik deńgeıde zerttep, dáleldep berdi, – dedi, áńgime arasynda marqum, UǴA akademıgi, bıolog-ǵalym Aımaq Janǵalıev bizdiń ǵalymdarymyzdyń qol jetkizgen jetistikteri jaıynda.
BİZDE JABAIY ALMANYŃ 131 TUQYMY BAR
Aportqa qatysty esten shyǵarýǵa bolmaıtyn jáıtter de bar. Ol Almatyda álimsaqtan ósedi. Jalpy, Almatynyń tarıhyn jaqsy biletin adam onyń almasy jaıynda aıtpaı tura almaıdy. Kóne zamanda Almatynyń «Almaly» dep atalǵany da tegin emes. Al onyń bir kezderi «Vernyı» dep ózgerýi patshaly Reseı zorlyq-zombylyǵynyń ǵana aıǵaǵy bolyp qalǵanyn bul kúnde eldiń bári biledi. Almaty aportynyń beridegi tarıhy da osy tuspen tikeleı baılanysty. Ony syrttan kelip qonystanýshy kelimsekter ózderimen birge qaıta ala kelgen. Alaıda, bul áńgimeniń ózi jabaıy almadan bastaý alady.
– Bizdiń jerimizde jabaıy almanyń 131 tuqymy bar, barlyq alma túri bizdiń jerden ǵana taraǵan. Mynaǵan kóńil bólý kerek: Oksford ýnıversıtetinen kelgen ǵalymdar bizben birge bir jyl jumys istedi. Olarda, jalpy aǵylshyndarda almanyń 2500 sorty bar dep esepteledi. Osynda kelip, bizben aralasyp, meniń eńbekterime qarap jumys istegende ózderi túsindi, barlyq sol 2500 sorttyń bári osy Jońǵar, İle Alataýynyń boıynan taraǵan, damyp jetilgen túrler edi. Al ony o basta birinshi tapqan Ivan Sıvers 1796 jyly qyrkúıekte bizdiń Alakólge kelip, Tarbaǵataı taýynyń Úrjar mańyndaǵy keremet ósip turǵan almalardy kórip: «Mundaı almany buryn esh jerde kezdestir gen emespin», dep jazyp, dúnıe júzine málim etti. Ol almanyń sorty, sóıtip, sol kisiniń atymen atalyp ketti. Odan keıin Qyrǵyzdyń jabaıy almasy, sosyn qyzyl alma – jabaıy almanyń osy úsh túri belgili boldy. Eń qyzyǵy, alma birine-biri uqsaǵan joq, – dep qaıyrdy akademık aǵamyz áńgimesin.
Alma týraly aıtqanymyzda, til ushynda ońtústik astanamyzdaǵy Botanıka baǵy turady. Óıtkeni, almanyń árbir jańa sorttarynyń dúnıege kelýine osy ǵylymı-tájirıbelik orynnyń erekshe qatysy bar. Jalpy, Botanıka baǵynda ósimdiktiń 7 myń túri ósiriledi. Onyń 450-i dári-dármek jasaıtyn, al 400-deıi quryp bara jatqan ósimdikter.
– Burynǵy kezdiń ózinde joǵary jaqtan kelgen ǵalymdar tańqalysyp «Oý, mynany qaıdan alǵansyzdar, bul tipti bizde – Máskeýde, Lenıngradta joq qoı» dep jatatyn. Shyndyǵynda, bizdiń Botanıka baǵy úshinshi- tórtinshi orynnan túsken joq edi. Máskeý, Lenıngrad, Kıev qalalaryndaǵy Botanıka baqtary ǵana bizden sál ilgerileý bolatyn, alaıda olarda joq, olar qol jetkize almaǵan ósimdikter bizdiń baqta jaıqalyp turdy.
Sonyń ishinde almanyń ártúrli sorttary da bar. Sondaı sırek kezdesetin ósimdikterdiń biri, mysaly, sprántýs edi (tobylǵy sıaqty). Ol bizdiń Qarataýda ǵana kezdesedi. Bul ósimdikke óz ýaqytynda ataqty Temirlan qatty qyzyǵyp, arnaıy qolǵa alyp Samarqandta ósirmekshi bolǵan. Ol týraly Borıs Aleksandrovıch Bykov degen akademık óziniń zertteý eńbeginde jazǵan.
Osyndaı taǵy bir baǵaly ósimdiktiń biri, mysaly, Tán-SHan shyrshasy, ıaǵnı ózimiz kúnde kórip júrgen shyrsha. Bul bizde kóp bolǵandyqtan, baǵasyn bile bermeımiz, áıtpese bul Jerorta teńizinde ósetin ósimdikterge qaraǵanda áldeqaıda baǵaly. Onyń aǵashy, onyń adamzatqa berip otyrǵan aýasy (kıslorod), tipti, aıta berse kóp. Basqasyn qoıǵanda, odan alynatyn spırttiń ózi baǵaly bolyp tabylady, qalany kógaldandyrý qolǵa alyna bastaǵan kezderi Botanıka baǵy aldymen osy aǵashty kóp otyrǵyzýdy qolǵa alyp edi, – dedi óz salasyn jetik biletin bıologıa ǵylymynyń kandıdaty Sabyr Turdıev Almatynyń aınalasynda, osyndaǵy Botanıka baǵynda ósetin ósimdikter týraly qyzyqty áńgimesiniń arasynda.
BIİKTE ÓSKENDE ǴANA NAǴYZ APORT BOLA ALADY
Al almanyń o basynda qazaq topyraǵynan taraǵanyn bizdiń ǵalymdarymyz dáleldep bergen. Araǵa talaı ǵasyrlar salyp, bir elden ekinshi elge kóship júrgen alma aǵashtary Jer sharyn shyr aınalyp shyqqan. Almatynyń aporty dep tanylǵan alma aǵashynyń tarıhy da solaı.
– Ol buryn Eýropada ósip, sodan Reseıge keldi. Biraq ol jerde azǵantaı ǵana sorttary boldy ol kezde. Odan 1904 jyldardyń aınalasynda elimizge kelip jatqan kelimsekterdiń biri, óte uqypty sharýanyń biri Redko degen kisi Almatyǵa ala kelgen. Ol ǵana emes, Moıseevter otbasy da dál osylaı ózderimen birge alma aǵashtarynyń kóshetterin ala kelip, Alataýdyń baýyryna otyrǵyzǵan. Bul jemister keıin jaqsy ónim berip, qyp-qyzyl, táp-tátti kádimgi Almatynyń aportyna aınalyp shyǵady. 1913 jyly sol Romanovtar áýletiniń 300 jyldyq torqaly toıyna aparatyn almalar osylardyń jemisi edi. Almatynyń aporty maqtanysh úshin, árıne, óte keremet jemis. Basqa jaqta dál bulaı óspeıdi. Biraq shyndyǵyn aıtqanda, ony kútip-baptaýdyń qıyndyqtary óte kóp. Onyń tolyqqandy jemis berýi úshin belgili bir sharttary men tártipteri bar.
Ol, birinshiden, bıik taýdyń basynda, belgili bir ózine tán bıiktikte óskende ǵana naǵyz aport bola alady. Onyń topyraqty tez arada qunarsyzdandyryp tastaıtyn qasıeti taǵy bar. Aportty ósirý úshin osynyń bárin oılastyryp otyrmasa, túri uqsaǵanmen, ózi naǵyz aport bolyp shyǵa qoımaıdy. Shetelderdiń ǵalymdary aportqa emes, bizdegi jabaıy almanyń sorttaryna, sonyń tuqymyna qatty qyzyǵady. Óıtkeni, ózin-ózi jańartyp, jasartyp, jetildirip otyratyn almalar. Ystyqqa shydamdy, sýyqqa tózimdi, onyń ústine almanyń jańa sorttaryn alýǵa óte qolaıly. Mysaly, Amerıkanyń Kanadamen eki arasyndaǵy Nevada shtatynyń tabıǵaty asa qolaıly aımaq emes, sýyq jer. 43–45 gradýsqa deıin sýyq bolatyn aımaq ózi. Sol jerge bizdiń almamyzdy aparyp egip edi, bizdiń almamyz óte myqty bolyp shyqty. Jalpy, jańa sorttar alý úshin býdandastyrý maqsatynda da bizdiń jabaıy almamyzdyń tuqymyna qyzyǵyp júrgen el kóp, – dedi óz salasyna qaraı kóbirek den qoıǵan akademık Aımaq Janǵalıev.
Ár nárseniń óz ýaqyty bolady. Shetel ǵalymdaryn qazir aport almasy emes, jabaıy alma qyzyqtyra bastady. Óıtkeni, aporttyń arǵy atasy – jabaıy alma. Máselen, Amerıka ǵalymdarynyń on eki jylǵa shart jasasyp, jabaıy alma tuqymyn saqtap qalý úshin 3 mıllıon dollar qarjy bólýiniń ózi osynyń aıǵaǵy. Bul – alma tarıhy odan ary jalǵasa beredi degen sóz.
Á.ISLAMHANULY
«Almaty-akshamý», №86, 20 shilde, 2023 jyl