Almaty qalasynda segiz mýzeı bar. Atap aıtsaq, Almaty mýzeıi, Yqylas atyndaǵy halyq mýzykalyq aspaptar mýzeıi, D.A.Qonaev mýzeıi, S.Muqanov pen Ǵ.Músirepov atyndaǵy ádebı-memorıaldyq mýzeı kesheni, N.Tilendıev memorıaldyq mýzeıi, Mýltımedıalyq dástúrli mýzyka ortalyǵy, A.Baıtursynulynyń mýzeı-úıi, Raıymbek batyr mýzeı kesheni. Al olardyń basyn biriktirip, jumystaryn úılestirip otyrǵan –Almaty qalasy Mýzeıler birlestigi. Segiz mýzeıdegi jádigerlerdi qosqanda barlyǵy 65 689 eksponat bar.
Iá, mýzeı de rýhanıat, mádenıet oshaǵy. Sondyqtan atalǵan mýzeılerdiń urpaqqa bereri kóp. Byltyr olardyń ne tyndyrǵanyn, qandaı tyń jańalyqtar ákelgenin bilmekke Almaty qalasy Mýzeıler birlestiginiń dırektory Lázzat Saǵyndyqovamen suhbattasqan bolatynbyz.
– Lázzat Qudaıbergenqyzy, biz aqparattar aıdynynda júrgen soń baıqaımyz, keıingi jyldary megapolıs mýzeıleriniń tamyryna qan júgirip, jumystary ádettegiden de qyza túsken sekildi kórinedi. Jalpy, mýzeıge kelýshiler jaǵy qalaı, olardyń arasyna taldaý, zertteý júrgizip otyrasyzdar ma?
– Iá, árıne, taldaý, zertteý júrgizip otyramyz. Meniń osy qyzmetke kelgenime bir jyldan endi asty. Kele salyp birinshi qolǵa alǵan jumysym – mýzeıler qurylǵannan beri olarǵa kelýshiler (aqyly, aqysyzy bolsyn) sany qansha, ondaǵy balalar men eresekterdiń úles salmaǵy qandaı, qaı sanattyń ókilderi kóbirek keledi, sol jaǵyna taldaý jasaý. Sonda baıqaǵanymyz, eń joǵary kórsetkish 2019 jyly, ıaǵnı pandemıaǵa deıin bolǵan eken. Sodan aldymen bılet satyp alýshylar kórsetkishin saralap kórdik. Máselen, aqysyz ótetin is-sharalarǵa jıyrma adam qatyssa, qaǵazǵa otyz adam qatysty dep jaza salýy múmkin ǵoı. Al aqyly túrde ótetin is-sharalarǵa qansha bılettiń satylǵany kasadan da, býhgalterıadan da kórinip turady, «kóp adam keldi» degizý úshin jalǵan aqpar bere almaısyz.
Sonda belgili bolǵany – 2019 jyly bizdiń birlestikke qarasty mýzeılerge 44780 adam kelgen eken. Bul – bıletpen kelgender sany. Biz aldyńǵy jyly osy kórsetkishti eki ese kóbeıttik. Al byltyr mýzeıge qyzyǵatyndar sany úsh esege ósti. Mundaı jetistik Almaty mýzeıleriniń tarıhynda buryn-sońdy bolmaǵanyn atap ketsem artyq bolmas. Mýzeı – kóneniń kózi, tarıhtyń ózi. Sondyqtan onyń qadirin biletin, baǵalaıtyn almatylyqtardyń kóbeıip kele jatqanyna qýanyshtymyn.
– Shyny kerek, qazir sanany rýhanıattan góri turmystyń kóbirek bılep turǵany jasyryn emes. Degenmen, osynshalyq az ýaqyt ishinde úlken jetistikke qol jetkizipsizder. Qalaı?
– Biz «kelýshini qalaı tabamyz» deıtindeı toqsandaı ǵana tútini bar shalǵaı aýylda nemese aýdanda turǵan mýzeıler emespiz, buryn astana bolǵan bildeı shahardyń tórinde otyrmyz. Al ásem Almatyda qanshama joǵary oqý orny, qanshama kolej, mektep bar?! Búginde el ekonomıkasynyń draıverine aınalǵan megapolıske shetten de, ózimizden de týrıser de kóp keledi. Qalada iri týrısik agenttikter de kóptep shoǵyrlanǵan. Sondyqtan biz Almatynyń potensıalyn durys paıdalana bilýimiz kerek dep sheshtik. Iaǵnı bardyń baǵasyn bilý qajet. Qalanyń Bilim, Týrızm jáne Jastar saıasaty basqarmalarynyń basshylaryna jeke-jeke kirdim. JOO basshylarymen kezdesýler uıymdastardyq. Týrızm basqarmasy Almatydaǵy eń iri degen on bes týragenttikti tańdap berdi. Mádenıet, rýhanıat taqyryptaryn qaýzaıtyn telearnalarmen, baǵdarlamalarmen baılanys ornattyq. Ózimizdiń Halyqaralyq Almaty áýejaıy basshylyǵyna da kirip, kelisimge otyrdyq. Osy atalǵan mekemelermen birigip, árqaısysymen yntymaqtastyq memorandýmyna qol qoıdyq. Sóıtip oqýshylardy, stýdentterdi, týrıserdi de bizdiń qalalyq mýzeılerdiń tanymaldylyǵyn arttyrý isine jumyldyrdyq. Byltyr jyl sońyna taman túrli-tústi fotoalbomdar, qaltaǵa salyp júrýge qolaıly býkletter, katalogtar shyǵardyq. Kelýshiler sanynyń artýyna, olardyń qyzyǵýshylyǵyn oıatýǵa osyndaı qadamdar da oń áser etti dep oılaımyn.
– Keıingi kezderi Almaty mýzeıi sheteldik, irgeli degen halyqaralyq kórmelerden boı kórsetip júr. Álde bul burynnan bar dástúr me?
– Durys baıqapsyz, ıá, biz 2022 jyldan bastap halyqaralyq kórmeler uıymdastyryp jatyrmyz. Jalpy Almaty mýzeıi halyqaralyq deńgeıdegi sheteldik kórmege 2014 jyly qatysqan eken, onyń ózinde de «Almaty qalasynyń mádenıet kúnderi» sheńberinde, ataýly kúnniń bir bólshegi retinde ǵana. 2022 jyldyń ózinde eki halyqaralyq kórmege qatystyq. Sol jyly Almaty qalasy Mýzeıler birlestigi men Seýl qalasynyń (Ońtústik Koreıa astanasy) tarıhı mýzeıi arasyndaǵy yntymaqtastyq jónindegi memorandýmǵa qol qoıylǵan bolatyn. Bul statýsy jaǵynan Seýldiń ulttyq mýzeıinen keıin turǵan ekinshi mýzeı. Sol jyldyń jeltoqsan aıynda Almaty qalasy ákimdiginiń, onyń ishinde qalalyq Mádenıet basqarmasynyń qoldaýymen Almaty mýzeıiniń «Uly dala jaýhary» atty alǵashqy kórmesin usyndyq. Eki aıǵa sozylǵan kórmede kelýshiler qazaq halqynyń tarıhy men mádenıetine qatysty qundy jádigerler men biregeı fotoqujattarmen tanysýǵa múmkindik aldy. Sol eki aıda Seýlde biz týraly 44 maqala jaryq kórgen eken. Kórme aıaqtalǵan kezde mýzeı bizge resmı esebin solaı dep jiberdi. Al kelýshiler sany 77 myńǵa jetken. Iá, ózimizdiń ózgege tanytý mısıamyzdyń bir bólshegi oryndalǵandaı áserlendik.
Kórme kezinde Seýl mýzeıiniń basshylyǵy Almatyda koreı kórmesin uıymdystyrý týraly usynys bildirgen bolatyn. Endi olar bıyl bizge keletin boldy, kelissózder jumysyn byltyrǵy jeltoqsanda pysyqtap ta qoıdyq. Bul da halyqaralyq baılanysymyzdy nyǵaıtýǵa úles qosary sózsiz.
Seýlden keıin Stambýl qalasynda kórme jasadyq. Onda jádigerlerimiz eki apta turdy, on myńǵa jýyq adam tamashalaǵan. Bir túıgenim, biz túbi bir túrki elderi bolǵandyqtan, uqsastyqtarymyz kóp, mádenıetimiz de jaqyndaý, sondyqtan olardyń bir qatty tańdanyp, tańyrqaǵanyn kórmedim. Qyrǵyzstan, Ózbekstan elderine barǵanda da sony túsindim. Al Koreıa, Eýropadaǵy kórmelerimizde sheteldikter tańdanyp, ár eksponattyń janyna kóbirek aıaldap, qyzyqtap, mán-maǵynasyn surap, kóptegen suraqtar qoıyp jatty.
Stambýldan keıin, byltyrǵy qarashada Italıanyń Neapol qalasyndaǵy eń tanymal Castel Nuevo qamalynda, Qazaqstan Respýblıkasynyń Italıa Respýblıkasyndaǵy Elshiligimen birlesip uıymdastyrylǵan Almaty qalasynyń tarıhy mýzeıiniń «Qazaqstan kóshpendileri: tarıhy men búgini» atty kórmesin ashtyq. Castel Nuevo – XIII ǵasyrdan beri turǵan, qundylyǵyn joımaı búginge jetken, týrıser kórýge yntyq, IýNESKO-nyń «Álemdik mura» tizimine engen qamal eken. Sóıtip, «Qulasań, nardan qula» demekshi, Almaty qalasy ákimdigi men Qazaqstannyń Avstrıa Respýblıkasyndaǵy Elshiliginiń qoldaýymen dál osy jerde kórme ótkizýge qol jetkizdik.
Italıaǵa barǵan saparymyzda sol jaqtan baýyrsaq pisirip beretin dámhana taýyp, qamyr ılep, nan ashyttyq. Qurt-irimshik, qymyz sekildi ulttyq dámimizdi, Almatynyń qyzyl almasyn jáne «Qazaqstan» shokoladyn osy jaqtan ózimizben ala bardyq. «Kúlsheli bala súıkimdi» demekshi, bizdiń kórmemiz osylaı jaqsy ótti. Bul kórmemizdiń ashylýyna úsh júzden asa adam keldi. Kórmeniń bir qanatyna týrblok retinde Qazaqstan kartasyn qoıdyq. Onda halqy qansha, jer kólemi jaǵynan áldemde neshinshi oryn alady, onyń ishinde Almaty qaı tusta tur, sonyń bárin kelýshiler ınfografıka arqyly tanysa alatyndaı etip jasadyq. Qazaq jeriniń keshegisin jáne búgingi zaıyrly kelbetin, tabıǵatyn fotosýretter arqyly kórsettik. Keıin jergilikti sala mamandary bizdiń kórme týraly ózderiniń BAQ betterinde jarıalanǵan aqparattardy, materıaldardy jibergende, arasynan bizdiń eldiń tabıǵatyn Shveısarıamen teńestirgeni týraly málimetterdi de oqyp qýandyq.
Italıadaǵy kórmemizdiń ashylý saltanatyna «TURKSOY» halyqaralyq uıymynyń Bas hatshysy Sultan Raev ta qatysty. Olar da biz týraly óz saıtynda, áleýmettik jelilerdegi paraqshalarynda aqparattar taratty. Al «TURKSOY»-dy búkil Ortalyq Azıa oqıtynyn eskersek, bizdiń el týraly, Almaty jaıynda talaı memleket qulaqtandy dep oılaımyn. Bul biz úshin úlken jetistik. Kórmemiz bitip, jınalyp, artynyp-tartynyp áýejaıǵa kelsek, sondaǵy bir ıtalán ınspektordyń sonsha jolaýshynyń arasynan bizdi tanyp, Qazaqstannyń kórmesi ótip jatyr degen aqparatty jergilikti telearnalardan kórgenin aıtyp, «aldymdaǵy demalysymda mindetti túrde otbasymmen baryp tamashalaımyn dep otyrmyn» degende, kóńilimiz kókke bir eli jetpeı qalǵan shyǵar. Adal eńbektiń, uıqysyz túnderdiń, sharshaǵan kúnderdiń óteýi osy eken ǵoı dedik. Áıtpese júzden astam jádigerdi muhıttyń arǵy betine, ıt arqasy qıanǵa jetkizý, ornalastyrý, olardy búldirip almaı qaıta alyp qaıtý ońaı sharýa emes. Italıa jerinde eksponattarymyz bir aı turdy.
Odan soń «Qazaqstan kóshpendileri. Salty men dástúrleri» degen kórmemizdi Avstrıa tórine aparyp qoıdyq. Vena qalasyndaǵy týrıser eń kóp baratyn Hofbýrg saraı-kesheniniń ózinde tórt mýzeı bar eken. At shaptyryp, báıge ótkizýge bolatyn saraı tolmaı qalsa, ashylýǵa adam az kelse qalaı bolady dep ýaıymdaǵanymyz da jasyryn emes. Senesiz be, kelýshiler syrtta kezek kútip turdy. Biz qatty tolqydyq. Eýropanyń mádenıetti qurmetteýi, rýhanıatty qadirleýi erekshe ǵoı jalpy. Kórmege Almaty qalasy Mýzeıler birlestigi qorynan 100-den astam eksponat qoıyldy. Kórme qazaq halqynyń turmysyn, salt-dástúrin, qoldanbaly ónerin baıandaıtyn etnografıalyq jádigerler, mýzykalyq aspaptar men Almaty qalasynyń tarıhy men qazirgi ómirin kórsetetin fotosýretterge negizdelip uıymdastyryldy. Munda da ulttyq dámimizdi usynyp, ulttyq kıimderimizdiń bar tamashasyn kórsettik. IýNESKO-nyń materıaldyq emes mádenı murasy tizimine engen alty qanat kıiz úıimizdi tigip, ulttyq áýenimizdi, qońyr dombyramyzdyń únin, kúmbirlegen kúıimizdi tyńdatyp qaıttyq. Balanyń tusaýyn kestik. Oǵan qosa, sábıdi besikke bóleý, qyz uzatý dástúrlerin, asyq atý oıynyn da kórsettik. Áıtpese, jalpy kez-kelgen kórmeniń formaty ashylýy, jádigerlerdi aralap kórý, sosyn fýrshet bolyp keledi ǵoı. Al biz kórmege elimizdiń materıaldyq emes mádenı muralaryn paıdalana otyryp, basqasha formatta ótkizip, ózimizdiń kim ekeninimizdi kórsetip, mádenı is-sharaǵa ulttyq reńk berdik dep oılaımyn.
– Munyń bári Almatynyń halyqaralyq baılanystardy nyǵaıta túskenin kórsetse kerek. Byltyr Mádenıet basqarmasy tyń bastama kóterip, mýzeı, kitaphana, teatr, zoobaq jáne arhıv qyzmetkerlerin AQSH, Fransıa, Germanıa, Anglıa, Japonıa, Koreıa syndy ozyq elderdegi álemniń eń úzdik mádenı mekemelerinde kásibı biliktilikti arttyrý kýrstaryna jibergenin bilemiz. Áriptesterińiz qandaı oljamen keldi?
– Halyqaralyq baılanys demekshi, byltyrdyń ózinde biz 15 memleketpen yntymaqtastyq ornattyq. Onyń ishinde IýNESKO-nyń Ortalyq Azıany zertteý ınstıtýty, Fransıanyń ulttyq mýzeıler birlestigi bar. Byltyr «TURKSOY» óziniń 30 jyldyǵy sheńberinde Shýsha (Ázirbaıjan Respýblıkasy) qalasynda Ortalyq Azıa quramyndaǵy memleketterdiń mýzeı basshylaryn qosyp, alqaly jıyn ótkizdi. Sonda ózara yntymatastyq jónindegi memorandýmǵa qol qoıyp keldik. Onyń ishinde biz de, ıaǵnı Almaty qalasy Mýzeıler birlestigi men CMN memorandýmyna qol jetkizdik. Sonyń nátıjesinde byltyr Almaty qalasy ákimdiginiń, onyń ishinde qalalyq Mádenıet basqarmasynyń qoldaýymen bizdiń birlestiktiń 10 qyzmetkeri Parıj qalasynda, Fransıanyń Ulttyq eskertkishter ortalyǵynda (CMN) biliktiliktiligi men bilimin shyńdap keldi. Bul Almaty mýzeıleriniń tarıhynda tuńǵysh ret bolyp otyrǵan jaǵdaı. Olar mýzeı menedjmenti, mýzeıdegi ǵylymı jumys negizderi, eskertkishter mamany, restavrator, qor jumysy, ekskýrsovod, ekspozısıoner, dızaıner, marketolog, qoǵammen baılanys mamandyqtary boıynsha eń ozyq jańalyqtar men tehnologıalar týraly bilim aldy.
Fransıanyń áıgili Lývry – jahanǵa eń tanymal, kelýshiler sany boıynsha álemde birinshi orynda turǵan mýzeı. Fransıadaǵy búkil mýzeıdi basqaryp, uıystyryp otyrǵan da osy Lývr eken. Mine, bizdiń áriptesterdiń osyndaı órkenıeti damyǵan ortalyqta bolyp qaıtqanynyń ózi úlken jetistik der edim. Jaqynda, jyl sońyna qaraı sol 10 qyzmetkerimizdi tyńdap, olar bizge qandaı tyń jańalyqtar engizýge bolatynyn zerdelep, saralap, ne túıgenderin ortaǵa saldy. Bıyl qaladaǵy mýzeılerdiń jumysyn jańa deńgeıge kótermekke nıettenip otyrmyz. Jospar kóp. Bizden úlken ózgerister kútińizder degim keledi.
Aıtpaqshy, osy jylǵa endi ózimizge shaqyrtý túsip otyr. Dálirek aıtsaq, BUU-dan, Italıadan, Fransıanyń mýzykalyq aspaptary mýzeıinen. Buıyrtsa, Fransıaǵa ózimizdiń Yqylas mýzeıiniń koleksıasyn alyp baramyz dep otyrmyz. Álemniń bizdiń jádigerlerimizge de, onyń ishinde Almatynyń qundylyqtaryna nazar aýdaryp otyrǵanyna bek qýanyshtymyz. İrgemizdegi kórshimiz – Ózbekstannyń Samarqanynan da usynys tústi, bizge kórme zaldaryn tegin usynýǵa yqylasty. Al Samarqannyń da eń ejelgi, tanymal týrısik oryn ekenin eskersek, elimizdiń dańqyn, Almatynyń atyn asyrýǵa taǵy bir múmkindik týyp tur deýge bolady.
– Almaty jádigerleri týraly aıtqanda, myńdaǵan jyldyq tarıhtan syr shertetin, Qazaqstannyń jalpyulttyq qasıetti nysandarynyń tizimine engen «Boraldaı saq qorǵandaryn» tilge tıek etpeı ketsek jaramas. Ol jóninde nendeı sony jańalyqtar aıtar edińiz?
– Iá, bizdegi «Boraldaı saq qorǵandary» arheologıalyq kesheni 430 gektar aýmaqty alyp jatqan erekshe nysan. Onda erte temir dáýiri kezeńiniń 47 úlken saq jáne 200-den astam úısin qorǵandary ornalasqan. Bizde áli de zertteletin, tarıhymyzdy túgendeý úshin qolǵa alatyn dúnıe óte kóp. Shetelderge baryp júrgen jumys saparlarymda Paskal degen belgili fransıalyq arheologpen tanysqanym bar. Qolynda jerdi qazyp, qoparyp jatpaı-aq, jıyrma metrge deıin skanerlep, jeti qabat jer astynda ne jatqanyn kórsetip beretin zamanaýı qurylǵy bar eken. Al bizdiń otandyq mamandardyń qolyndaǵy apparat bar-joǵy eki metrge ǵana jetedi. «Boraldaı saq qorǵandaryndaǵy» qorymdardyń ýaqyt óte kele, jer qabattarynyń kóterilýine baılanysty jermen-jeksen bolyp ketkenin eskersek, bizdegi bar qurylǵynyń ony túbegeıli zerttep berýge qaýqarsyz ekeni belgili. Paskaldy men Almatyǵa shaqyryp, arheologıalyq keshenimizben tanystyrdym da. Qolyndaǵy qurylǵysy 430 gektar aýmaqta ne jatqanyn túgel kórsetip bere alatyn kórinedi. Aıtpaqshy, ózimizdiń qazaqstandyq kompanıalarǵa shyǵyp ta kórdim, eki metrlik jerdi skanerlep berseńizder dep. Biraq olar Paskaldyń qunynan tórt ese joǵary aqy surady. Endi aldaǵy ýaqytta osy jumysty qolǵa alsaq pa deımiz. Zamanaýı qurylǵyǵa qol jetkizsek, bálkim biz kútpegen ǵajap jańalyqtar ashylyp, múmkin ejelgi bir úlken shahardyń ústinen túsip qalarmyz dep oılaımyn.
Bizdegi taǵy bir aýyz toltyryp aıtar jańalyq – bizdiń mamandar ǵylymı jumystarǵa da qomaqty úles qosa bastady. 2022 jyly Mádenıet basqarmasy uıymdastyrǵan baıqaýǵa qatysyp, Mádenıet mınıstrliginiń arheologıalyq qazba jumystaryn jasaýǵa bolady degen lısenzıasyn jeńip aldyq. Sóıtip ózimizdiń arheologıalyq eskertkishterge qazba jumystaryn júrgizgende, saq jaýyngerleri jerlengen, búlinbegen oryndardy, altyn synyqtaryn taptyq. Jalpy, alyp Almatyda qurylys jumystary qarqyndy júrip jatqanyn, nebir bıik nysandar boı kóterip jatqanyn bilesizder. Kez-kelgen jer qazyla bastaǵanda onyń asty, qoınaýy mindetti túrde tekseriledi, zertteý júrgiziledi. Biraq buǵan deıin mundaı qazba baılyq, naqtyraq aıtsam, eki altyn taqtasy 2014 jyly ǵana tabylǵan eken. Odan keıingi qundy jádigerlerdi tabý bizdiń mýzeı qyzmetkerleriniń enshisine buıyrypty. Qazir ony Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Qyrym Altynbekovtyń ǵylymı-restavrasıalyq zerthanasynyń mamandary zerttep, qalpyna keltirip jatyr. Taıaýda mýzeı tórine qoıamyz dep otyrmyz.
Byltyr Sábıt Muqanov pen Ǵabıt Músirepov atyndaǵy ádebı-memorıaldyq mýzeı kesheniniń qyzmetkerleri «Ǵabıt Músirepov» atty ensıklopedıa daıyndady. Bul da ǵylymı jumysymyzdyń bir tarmaǵy desem bolady. Bıyl basylyp, qolymyzǵa tıedi dep otyrmyz. Negizi, mundaı tanymdyq irgeli eńbekti ádette ǵylymı ınstıtýttar shyǵarady ǵoı. Sondyqtan bul ensıklopedıa bilikti mýzeı mamandarynyń sózsiz úlken jetistigi.
Alǵa qoıǵan josparymyz kóp. Keleshekte Almatyda Raıymbek batyr memorıaldyq kesheni, «Boraldaı saq qorǵandary» arheologıalyq kesheni janynan Saq mádenıeti ortalyǵy, «OBSERVATORIUM», Balalar mýzeıi, «Alash» mýzeıi bolady. Attary qandaı! Talaı dúnıeden habar berip tur. Siz bilesiz be, Ońtústik Koreıada mekteptegi tarıh sabaǵy tarıhı mýzeılerde ótkiziledi eken. Keremet, á?! Sonda oqýshy oqýlyqtaǵy ózine túsiniksizdeý málimetterdi tarıhı jádigerlerdi kózben kórip, sezinip baryp, boıyna sińiredi degen sóz. Sodan keıin ol bala patrıot bolmaı kórsin!
Biz de osyndaı jetisikterdi engizgimiz keledi. Osy jolda qyzmet etýden sharshamaq emespiz. Bizde óz isin súıetin eljandy azamattar eńbek etedi. Byltyr jalaqymyz otyz paıyzǵa ósti. Aldyńǵy jyly qalalyq máslıhat depýtattarynyń, qala ákiminiń qoldaýymen alty jas maman, al byltyr on jas áriptesimiz memlekettik baǵdarlamanyń arqasynda baspanaly boldy. «Úıiń bolsa, kúıiń de bolady» demekshi, bul da keıingi jyldary mýzeı tarıhynda bolǵan tyń jańalyq. Munyń bári bizdiń nátıjeli jumys isteýimizge sep bolatyny sózsiz. Sózimniń sońynda qadirli oqyrmandarǵa, mýzeıdi súıetin jandarǵa Almatyny birge kórkeıteıik degim keledi.