Halqymyzdyń basynan nebir zobalań ótti. Osy ǵasyrymyzdyń aldyndaǵy sońǵy eki ǵasyrdyń ózinde qazaqtyń basyna qanshama ret qara bult úıirilip, qanshama ret zábir-zapa shekti. On toǵyzynshy ǵasyrda elimizdiń shuraıly jerlerine Reseıden kelimsekterdiń aǵyla kelip, jergilikti ultty shól jáne shóleıt aımaqtarǵa yǵystyrýy, jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy qyzyldar men aqtar soǵysy, kúshtep ujymdastyrý, kámpeske, qoldan jasalǵan asharshylyq, saıası qýǵyn- súrgin uıymdastyrý – munyń bári túptep kelgende, qazaq jerin jergilikti ult ókilderinen bosatý maqsatyn kózdedi.
Jergilikti halyqtyń ómiri eshqashan janashyrlyqpen birinshi kezektegi máselege aınalǵan emes. Mundaı jappaı qýdalaý men ult retinde joıý maqsattary ártúrli joldarmen ómir boıy júrgizilip keldi. Tipti, komýnızmge qol sozǵan, ulttar arasynda «teńdik ornaǵan» jyldardyń ózinde osy turǵydaǵy astyrtyn is-áreketter jasalyp jatty. Osyndaı «baıqalmas» sharalardyń tamyryn dóp basyp, qaýiptiń aldyn baǵamdaı bilgen ultymyzdyń betkeustar azamattary bolmaı da qalmady. Sonyń biri Muhań – Muhtar Áýezov.
...1956 jyly Qazaqstanda ulan-asyr toı boldy. Búkil Keńester Odaǵymen birge toılaǵan. Sebebi, 1954 jyly bastalǵan tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý márege jetken edi. Bul Uly Otan soǵysynan keıingi Uly Jeńis dep baǵalandy. Alaıda, bul qýanyshqa árkim árqalaı qýanǵan. Bazbireýler «nan bolsa, án de bolatynyn» aıtty. Aıtyp qana qoıǵan joq, keýdelerine orden-medal qadaǵan. Al Nıkıta Sergeevıch Hrýshev bastaǵan zymıan saıasatkerlerdiń qýanyshy olardikinen mańyzdyraq boldy. Bir barmaǵyn ishine búkken olar otarshyl patshaly Reseıdiń 300 jyl boıy oryndaı almaǵan isin júzege asyrǵanyna qýanǵan. Bul oqıǵaǵa kúızelip, jany aýyrǵandardyń biri Muhtar Áýezov edi.
Qazaqstanda dúrkin-dúrkin júrgizilgen saıası qýǵyn- súrgin zıalylarymyzdy abaılap sóıleýge májbúr etti. Ol kezde jeke basqa tabynýshylyqtyń shideri úzilgenmen, komýnısik ıdeologıanyń toqpaǵy myqty bolatyn. Áýezovtiń basyna da qaıta-qaıta qara bult úıirilip júrgen. Partıa qatarynan shyǵaryldy. Abaqtyǵa jabyldy. Tipti, ózi maqsat etken ulttyq ıdeologıamyzdan bas tartýǵa májbúr bolǵan edi.
Tyń ıgerý bitken soń Qazaqstan basshylyǵynda aýys- túıis bolǵan. Elimizdi basqaryp kelgen Leonıd Ilıch Brejnev Máskeýge ketti. Onyń ornyna birinshi hatshylyqqa Ivan Dmıtrıevıch Iakovlev taǵaıyndalady. Mamandyǵy muǵalim edi. Túsi ıgi, júzi jyly jan bir kúni bir top qazaq qalamgerlerin qabyldady.
– Ol kezde qabyldaýynda bolatyn kisilerdiń tizimin jasaıdy. Muhtar Áýezovti, Sábıt Muqanovty, Ǵabıt Músirepovti, Ǵabıden Mustafındi, sosyn Ortalyq Komıtetke barǵyshtap júretin kezim edi, meni tizimge qosypty, barlyǵy segiz adamnyń tizimin jasap qabyldady. Qandaı oılary bar, ne aıtqysy keledi, sony bilgisi kelgen bolar. Negizi ustaz bolý, sabaq berý adamnyń minezin sonshama jibekteı jumsartyp jiberedi. Birinshi hatshy da buryn muǵalim bolǵan eken ǵoı, qalamgerlerdi óte jyly qabyldady, – deıdi Áýezovtiń shákirti, akademık-jazýshy Zeınolla Qabdolov.
Bul kezde Keńes Odaǵy komýnızmniń irgetasyn qalap jatqan. Onyń qaryshty qadamy Qazaqstandy da taptady. Ákelgeninen áketkeni kóp. Tapqanynan batqany mol. Eki ortada sorlaǵan qazaq halqy boldy. Buryn jerimizge qarý asynyp kelgen basqynshy qolyna gúl ustap, kúlip kelip qonystanyp jatty. Shuraıly jerden aıyrylǵan qazaq mal qamyn oılap, amalsyz, shól aımaqtarǵa yǵysqan. Ol kezde halqymyzdyń úshten bir bóligi shetelderde turatyn.
Negizi, biz aıtqaly otyrǵan oqıǵa bylaı bastalǵan edi. Áýezovtiń shákirti Zeınolla Qabdolov ol ýaqytta «Juldyz» jýrnalynyń Bas redaktory bolatyn. «Ádebıet jáne ıskýsstvo» degen atyn endi almastyryp júrgen kez. Qyzmet babymen Ortalyq Komıtetke jıi baryp turǵan. Sonyń oraıyn paıdalanyp qalǵysy kelgen Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń birinshi hatshysy Ǵabıt Músirepov ózine shaqyryp, ótinish aıtady. «Anaý, Iakovlev degen jaqsy kisi kórinedi, soǵan aıt, bizdi qabyldasyn. Biz tilegimizdi aıtaıyq, ishte júrgen oıymyzdy aıtaıyq» degen soń, Qabdolov Jandildın ekeýi baryp ótinish jasaǵan. Iakovlev sózge kelmesten belgili bir ýaqytta qabyldaıtyn boldy.
Birinshi hatshynyń qabyldaýynda bolý ońaı nárse emes. Istiń kózin biletin jas Qabdolovtyń septigi tıgen. Birinshi hatshyǵa qazaq qalamgerleriniń aıtary kóp edi. Ýaqyt yńǵaıyna qaraı árqaısysy óz kóńilindegisin aıtqan. Birinshi hatshy á bd e n z á b i r - j ap a sh e k ke n , p a rt ı ıa qatarynda joq Áýezovtiń sózin bar yqylasymen tyńdaǵan. Zıaly qaýymnyń qaıta-qaıta qýǵynǵa ushyraı berýi ony da qyzyqtyrǵan bolar. Áýezovtiń basynan talaı zobalań ótken edi.
– Birde ashyq, birde jasyryn, qupıa, áıteýir qýǵyn- súrgin saıasaty HH ǵasyrda ylǵı da júrip otyrdy. Buny ǵylymı tilmen aıtsaq, qýǵyn-súrginniń permagenttik sıpaty dep esepteımiz. Úzilissiz júrip otyrǵan. Alǵashqy qýǵyn-súrgin 20-jyldary bastalǵan. Alash zıalylaryn qýǵyndaýdyń sońy atý jazasyna tirelip otyrdy. 1932 jylǵy Ermekov pen Áýezovtiń haty osyndaıdan, amalsyz jazylǵan nárse edi. Olar Alash ıdeologıasynan bas tartýǵa májbúr boldy. Bul zıalylar úshin úlken soqqy edi. 40–50-jyldarǵa kelsek, bul kezdegi qýǵyn-súrginniń de óz ereksheligi boldy. Bul kezdegi saıasat qazaq zıalylaryn birjolata tuqyrtý, rýhanı erkindiginen aıyrý, ezip-janshýdy kózdegen qıturqy saıasat boldy, – deıdi tarıh ǵylymynyń doktory, profesor Mámbet Qoıgeldıev.
Qansha soqqy jese de, ultyn súıgen jan qarap jata almady. Áýezovtiń qalamynan týǵan kórkem dúnıeleri men ǵylymı zertteýleri óz aldyna, júrgen jerinde el bolashaǵyn oılap, keleli máseleler kótergen. Dúnıe astań-kesteń bolyp jatqanda Qazaqstan Kompartıasynyń birinshi hatshysy Iakovlevke de osy maqsatta bardy.
– Muhań oıyn keremet sheber aıtyp jetkizetin. «Meniń bir janyma batatyny – tyń kóterýge eki jylda kelgen 3 mıllıon kelýshi 70 paıyz qazaqty 7 paıyzǵa túsirip tastady. Bul bir jaǵynan jaqsy, bir jaǵynan halqymyzǵa qıyn boldy ǵoı. Al bizdiń halqymyzdyń úshten bir bóligi shette júr. Ár jyldary qýǵyn-súrgin kórip ketken osy qazaqty týǵan Otanyna qaıtarý tek qana (árıne, kópshik qoıyp aıtyp otyr) Hrýshevtiń qolynan keledi. Sol qazaqty týǵan Otanyna qaıtaryp, bizdiń bir eldigimizdi oılasa qaıtedi» dedi ǵoı, shirkin Muhań.
Akademık Zeınolla Qabdolov sol qabyldaýda Áýezovtiń sózine erekshe rıza bolǵanyn maqtanyshpen eske aldy.
Áýezov, sonymen birge, birinshi hatshyǵa taıaýda Tájikstanǵa barǵandyǵyn aıtqan. Badahshannyń basynda turyp jatqan qazaqtardyń hal-jaıy máz emes bolatyn. Balalaryn mektepke bere almaı, mal sońynda júrgen qandastarymyzdyń turmysy qatty kúızeltedi. Barlyq ultqa teńdik áperetin Kompartıanyń osyǵan kóńil bólýin jón sanaǵan.
– Olardyń týǵan Otany, atamekeni osynda, elimizge alyp kelip mádenıetin kóterýge bolady ǵoı. Anaý Astrahanda, Sarytaýda da bizdiń qazaq júr, mal baǵýdan basqany bilmeıdi. Olarda qaıdaǵy erkindik, solardy ákelip úlken adamdar qataryna qosýǵa bolady. Al odan qala berdi, árige barýymyz kerek, myna Qytaıda 2 mıllıonǵa jaqyn qazaq turady, ana Mońǵolıa men Túrkıada da solaı. Solardyń bárin elimizge ákelip basyn qosý osy Hrýshevtiń qolynan keletindigin qaıta-qaıta eskertip, joǵary jaqqa jetkize barsyn degen nıetpen óz oıyn aıtyp shyqty, – deıdi akademık-jazýshy.
Shynynda, Kompartıanyń maqsaty tyń ıgerý ǵana bolsa, ony shette turatyn qazaqtardy ákelip te atqarýǵa bolar edi. Áýezov birinshi hatshyǵa osyny ashyq aıtqan. Hrýshevtiń atyna kópshik qoıa sóılep, ádeıi maqtaı otyryp, óziniń osy sálemdemesin jetkizýin suraǵan. Basqalar úı-jaı, kólik, qalamaqy suraıtyn kez edi, Muhań aradan sýyrylyp shyǵyp, qashanǵydaı óziniń myqtylyǵyn kórsetedi. Alaıda, ol zamandarda onyń júzege asýy ekitalaı nárse boldy. Muhań armandaǵan bul másele elimiz táýelsizdik alǵannan keıin ǵana júzege asa bastady.
«Almaty-akshamý», №84, 15 shilde, 2023 jyl