Mánshúk Mámetova – 100
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda saıdyń tasyndaı sarbaz jigitterden kem túspegen qaısar qyzdar da az bolmaǵan. Solardyń biregeıi, Shyǵys qyzdarynyń arasynan tuńǵysh ret Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe bolǵan aǵa serjant, pýlemetshi – Mánshúk Mámetova.
Erliktiń bir qanaty
«...Erliktiń qos qanaty dep bilem men, Aıaýly Álıa men Mánshúgimdi» dep keletin tanymal án joldary úlken-kishige jaqsy tanys, júrekke jaqyn. Sondaǵy qos qanattyń birine balanǵan Mánshúgimiz 1922 jyly Batys Qazaqstannyń qazirgi Orda aýdanynda týǵan.
Mánshúktiń (azan shaqyryp qoıǵan esimi Mánsıa) ata-anasy Jeńsikáli men Toıylsha joqshylyqpen tirshilik keship jatqan qarapaıym jandar bolǵan. Ákesi qoımada kúzetshi bolǵan, etik tigetin, al sheshesi kúnkóris úshin aýqatty aǵaıyndarynyń malyn saýysqan. Mánshúktiń aldynda Naǵı men Qadyr degen eki ul, ıaǵnı týǵan aǵalary bolǵan.
Birde aýylǵa Jeńsikálige nemere ini bolyp keletin Ahmet pen áıeli Ámına keledi. Olar bir perzentke zar bolyp júrgen jandar-tyn. Qalalyq meımandardyń kózi qoldy-aıaqqa turmaı quldyrańdap júgirip júrgen monshaqtaı súıkimdi qyzǵa birden túsken eken.
Erli-zaıypty Ahmet pen Ámına óz zamanynyń oqyǵan, toqyǵan, kókirek kózi oıaý zıaly adamdary bolǵan. Eri – dáriger, zaıyby muǵalim edi. Olar kishkentaı Mánsıany asyrap alý týraly oılaryn bildiredi. Árıne, bireýge ózegińdi jaryp shyqqan balany berý ońaı emes, biraq sol tustaǵy qıyn ýaqytty oılaǵan týǵan áke-sheshesi úsh jasar qyzdarynyń bolashaqta kózi ashyq, oqyǵan adam bolyp óskenin qalap, Ahmet pen Ámınanyń baýyryna salady.
Ámına Mánsıany «Monshaǵym» dep erkeletken. Al kishkentaı Mánsıa óz esimine tili kelińkiremeı «Monshaqty» «Mánshúkpin» dep ketedi. Erli-zaıypty balany ózderiniń famılıasyna kóshiredi. Degenmen, týǵan ákesiniń atyn ózgertpeı qujatynda sol kúıinde qaldyrady. Kóp uzamaı týǵan áke-sheshesi birinen soń biri qaıtys bolyp ketken.
Ójet bala
Mánshúktiń asyrap alǵan anasy Ámına Kishi Orda bıleýshisi Ábilqaıyr hannyń tikeleı urpaǵy. Onyń Monshaǵy týraly: «Mánshúkte baýyrmaldyq, dostyq, týysqandyq, joldastyq sezimi bala kezinen baıqalatyn. Semeıde 1-klasta oqyp júrgen kezde qytaıdyń Hon-Pen degen balasyn eresek qytaılar uryp-soǵyp júrgen jerinen onyń mektebi aıyryp alady. Balany ýaqytsha oqýshylardyń biriniń úıine aparý kerek degende, Mánshúk ony úıge alyp kelipti. Men jumystan kelsem, Hon-Pendi jetelep gýbernıalyq atqarý komıtetiniń predsedateline aparyp (úıimiz qatar turatyn): «Siz úlkensiz, kúshińiz kóp. Hon-Pendi jábirlegen qytaıdy tutqynǵa alyńyz» dep aryz aıtyp otyr. Hon-Pen bir aıdan keıin balalar úıine jiberildi. Mánshúk demalys saıyn oǵan tamaq, oıynshyq aparyp turdy», – degen esteligi saqtalǵan.
Mánshúk 1931–1938 jyldary Almaty qalasyndaǵy №28 mektepte (qazirgi Mánshúk Mámetova atyndaǵy №28 lıseı) bilim alady. 1940 jyly jumysshy fakúltetin támamdap, keıinnen Ahmet ákesiniń jolyn qýyp, medısına ınstıtýtyna túsedi. Oqı júrip Qazaq KSR Halyq komısarlary keńsesinde qyzmet atqarǵan.
Sándi týflıdiń ornyna – kerzi etik
Ahmet Mámetov Beıimbet Maılın, Qudaıbergen Jubanovtarmen jaqyn aralasqan. Dombyrada kúı tartyp, án salatyn da óneri bolǵan desedi. 1937 jyly dáriger Ahmet «halyq jaýy» degen aıyppen qamaýǵa alynady. «Meniń Mánshúgimdi renjitpe, aman saqta!» – degen eken ol áıeline aıtqan sońǵy sózinde. Biraq moınyna «halyq jaýynyń áıeli» degen qońyraý ilingen Ámınanyń da basqan izi ańdýly bolyp, soǵysqa deıingi jyldary kóp qıyndyq kóredi.
Jasynan taǵdyry mańdaıyna qıǵash izin salǵan Mánshúk Mámetova soǵys bastalǵan jyly úıin tastap, jataqhanaǵa qonys aýdarady. 1940 jyly Mánshúk aýyldaǵy týystaryna materıaldyq kómek surap hat jazady. Ókinishke qaraı, bul hatyna til qatqan jan bolmaıdy. Sebebi, týystary «halyq jaýynyń qyzymen» baılanysýdan qorqyp, irgesin aýlaq salǵan edi.
Ákesi Ahmettiń ustalyp ketkenine qatty qaıǵyrǵan kórinedi. Ol kezde ákesiniń atý jazasyna kesilgeninen de beıhabar edi. Ákesiniń atylyp ketkenin de bilmeı, ol kezde qoǵamda «halyq jaýynyń» balalary óz erkimen maıdanǵa attansa, ata-anasynyń bar jazasy keshiriledi» degen qańqý sóz tarap, sonyń jetegimen Mánshúk bir jyl boıy áskerı komısarıatqa áskerge barý týraly ótinish jazýmen bolǵan.
Keler jylǵy tamyzda elimizdiń sol kezdegi astanasy Almaty qalasynan 100-shi ulttyq atqyshtar brıgadasy jasaqtalady. 5 myńǵa jýyq jaýyngerdiń arasynda Nurjan Qusaıynov, Raıymbek Báıseıitov, Tahaýı Ahtanov, Ázilhan Nurshaıyqov, Málik Ǵabdýllın jáne Sultan Jıenbaev syndy qazaqtyń birtýar azamattary da bolǵan. Onyń ishinde eki qazaq qyzy – Mánshúk Mámetova men Márıam Sarlybaeva da bar edi. Sóıtip, Mánshúk boı túzep, sándenip júretin ýyljyǵan shaǵynda sándi týflıdiń ornyna kerzi etik kıedi.
«Ózimniń juldyzymdy beremin!»
Oq borap, ot oraǵan qan maıdan dalasyna attanǵan shynashaqtaı qazaqtyń batyr qyzy barlyq urysta da batyldyǵymen, ójettiligimen kózge túsip, jigittermen ıyq túıistire aýyr qarý-jaraq túrlerin sheber meńgerip, jaýmen shaıqasa júrip, talaı jaraly jaýyngerdiń jarasyn tańyp, dárigerlik biliminiń arqasynda ólim aýzynan arashalap qalyp otyrǵan. Eldi, jerdi saǵynyp júrgen maıdandastaryna, ot pen oqtyń ortasynda júrse de, júrekterge úmit, qýanysh syılaıtyn ánderdi tamyljyta shyrqap beretin bolǵan desedi. «Maksım» pýlemetinen, avtomattyq qarýdan atýdy meńgergen Mánshúk shaıqastarda jaýǵa bet qaratpaı oq jaýdyratyn bolǵan. Qazaq qyzynyń qaısarlyǵyna súısinbegen jan qalmaǵan. Tektiligi men eptiliginiń arqasynda Mánshúk jaýlaryna san márte toıtarys bergen. Ol 1942 jyldyń qarly qysynda Velıkıe Lýkı qalasyn jaý qolynan azat etýge tikeleı qatysa júrip, urys alańynda sanıtar-nusqaýshy bolyp shaıqasyp, «Qaıyrymdy soldat» atanady.
Quramynda Mánshúk te bolǵan batalónǵa 1943 jyldyń qazan aıynda Pskov oblysyndaǵy Nevel qalasyn jaýdan esh shyǵynsyz azat etý týraly buıryq beriledi. Izocha stansıasyndaǵy 173,7 bıiktikte surapyl urysta qazaqtyń jaýjúrek pýlemetshi qyzy óziniń «Maksımimen» toqtaýsyz oq boratyp, bir ózi 70 nemis fashısin jer jastandyrady. Biraq ózi de sol keskilesken shaıqasta, 1943 jylǵy 15 qazanda, 21 jasqa tolǵanyna eki apta-aq ótkende urys dalasynda opat bolady. Mánshúk Mámetovanyń ólimi týraly gazetter jazyp, radıolar habar taratady. Bul týraly qarýlasy Ázilhan Nurshaıyqov «Nevel túbinde» atty derekti shyǵarmasynda baıandaıdy. «15 qazanda Mánshúk qaza tapty. Bul qaraly habardy biz sol qyrǵyn urys bolǵan kúnniń túninde estip, qabyrǵamyz qaıysty. «Mánshúk óldi» degen habardy estigende tiri qalǵan soldattar tegis jyladyq. Mánshúk ortamyzdaǵy jalǵyz gúlimiz edi. Anamyzdy da, apamyzdy da, qaryndasymyzdy da, súıgen jarymyzdy da biz sol arqyly kózimizge elestetýshi edik», – dep jazady qalamger.
Al «Komsomoldyń Ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy Mıhaılovqa, bolmasa maǵan Batyr ataǵyn bergen Kalınınniń ózine baramyn. Tipti Voroshılovqa kiremin. Odan túk shyqpasa, meniń Málik atym quryp ketsin, ózimniń juldyzymdy beremin!», – degen Keńes Odaǵynyń Batyry Málik Ǵabdýllınniń tabandy minezimen 1944 jylǵy 1 naýryzda Mánshúk Mámetovaǵa Batyr ataǵy berilgen eken.
Mánshúk otyrǵan parta
Búginde Mánshúk Mámetovanyń atynda Nevel, Almaty, Oral jáne basqa da qalalarda kósheler bar. Almaty qalasyndaǵy batyr qyzymyz oqyǵan №28 lıseıge Mánshúk Mámetovanyń aty berilgen. Elimizdiń ondaǵan mektebi, Qyzylorda qyzdar pedagogıkalyq ýchılıshesi, Aqtóbe medısınalyq koleji Mánshúgimizdiń esimimen atalady. Sonymen qatar, Astana, Almaty, Oral qalalarynda jáne Nevel (Reseı) shaharynda Mánshúk Mámetovanyń eskertkishteri ornatylǵan.
Aqyn, jazýshy Márıam Hakimjanova 1945 jyly qaharman qyzdyń ómiri men óshpes erligi týraly «Mánshúk» poemasyn jazsa, 1969 jyly «Mánshúk týraly dastan» (senarı avtory Andreı Mıhalkov-Konchalovskıı, rejıseri Májıt Begalın) kórkem fılmi túsirilgen.
Almaty qalasynda sonaý 1928 jyly ashylǵan, kezinde Mánshúktiń izi qalǵan №28 mektepte búginde batyr qyzdyń mýzeıi jumys istep tur. Mýzeı ashylǵan 1978 jyly mamyrda saltanatty keshke Monshaqtyń anasy Ámına Mámetova kelip qatysqan eken. Atalǵan mýzeıdegi qundy eksponattardyń biri – Mánshúk otyrǵan mektep partasy.
Mánshúk Mámetova – aıaýly esimin tarıhqa qanmen jazyp ketken qazaqtyń qaısar qyzy. Onyń ómiri men erligi - máńgilik taqyryp. Sebebi, Monshaq qyz - bizdiń búgingi beıbit kúnderimiz úshin óz ómirin qurban etkenderdiń biri. Sondyqtan jas urpaqtyń árdaıym ulyqtap júrgeni kerek bizge.
Daıyndaǵan Nurjamal ÁLİSHEVA.
«AQSHAMNYŃ» ANYQTAMASY
- Mánshúktiń azan shaqyryp qoıǵan aty – Mánsıa. Anasy «Monshaǵym» dep erkeletken. Al búldirshinniń óz atyna tili kelmeı «Mánshúkpin» dep ketken.
- Qan maıdanda Nurjan Qusaıynov, Raıymbek Báıseıitov, Tahaýı Ahtanov, Ázilhan Nurshaıyqov, Málik Ǵabdýllın jáne Sultan Jıenbaev syndy qazaqtyń birtýar azamattarymen qatar júrgen.
- Urys alańynda sanıtar-nusqaýshy bolyp shaıqasyp, «Qaıyrymdy soldat» atanǵan.
- Bir aıqasta bir ózi «Maksım» pýlemetimen 70 nemisti jaıratqan.