Almaty aýasynyń lastanýy kópten beri sheshilmeı kele jatqan kúrmeýi qıyn máselege aınalǵaly biraz ýaqyt boldy. Aspanymyzdyń kók túske boıalǵan beınesin tek jańbyr jaýǵannan keıin ǵana kóre alamyz. Al kóbine kók tútin torlap jatqanyn kózimiz shalady.
Qorshaǵan ortaǵa zalal keltirmeý – paryz
Keıde kúndelikti kúıbeń tirshilikte aspanǵa qaraıtyn shamamyz da bolmaıdy. Tańǵy saǵat 9-da jumysqa kelip, kesh batysymen úıge asyǵyp, sharýalardy atqaryp, kúnimizdi batyryp kelemiz. Zýyldap ótken kúnderimizde tabıǵattyń nendeı kúıge túsip, joıylyp jatqanynan beıhabar bolatynymyz taǵy bar. Mamandardyń pikirinshe, aýadaǵy zıandy zattardyń shamadan tys artýy jıilegen. Megapolıste kólikterdiń kóptigi, qalanyń geografıalyq ornalasýy da aýanyń almasýyna kedergi keltirip jatqanyn habarlaýda. Olardyń sózinshe, jeke sektordyń kógildir otynǵa kóshpeýi de máseleni ýshyqtyryp otyr. Ásirese, Ekinshi jylý elektr ortalyǵynan aýaǵa taraıtyn zıandy qaldyqtardyń úlesi basym. Osy rette qalada kúndelikti qatynaıtyn keıbir júk kólikteriniń shamadan tys zıan keltirip, qara tútindi býdaqtatyp, kózimizge, tynys jolymyzǵa zıan keltiretinin kórip jatamyz. Árıne, olardyń da ıesin túsinýge bolady, kúnkóristiń qamymen kólikteriniń qalaı eskirip jatqanyn baıqamaıdy. Baıqasa da, qarajattyń jetispeýshiligi syndy máselelerden kólikterin jańartýdy múldem esten shyǵaryp alady. Alaıda, qarajattyń kesirinen tylsym tabıǵatymyzǵa zıan keltirý aqymaqtyq ekendigin uǵyný qajet dep sanaımyn. Elimizde epıdemıalogıalyq jaǵdaı ushyǵyp, halyqtyń basym kópshiligi úılerinde otyrýdy mindettegeni áli esimde. Sol kezderde joldar jabylyp, beketter qoıylǵan bolatyn. Qala typ-tynysh adamdarsyz jańa ómirin bastaǵan edi. Aspan ashylyp, shópter ósip, kólder tazaryp, tipti asfálttiń betin qaq jaryp gúlderdiń óskenin de kórdik. Árıne, bul beıneni kózben kórý baqyty buıyrmady, ony tek otandyq arnalardan ǵana tamashalaı aldyq.
Statısıka ne deıdi?
Sondaı-aq, qaladaǵy 16 bekettiń nátıjesin saralaǵan mamandar sońǵy ýaqytta kórsetkishterdiń belgilengen mólsherden asyp ketkenin aıtyp, dabyl qaǵýda. Ásirese, aýadaǵy kúkirt totyǵynyń ortasha táýliktik shoǵyrlanýy qalypty normadan kóp deıdi mamandar.
Qazaqstan Respýblıkasy Strategıalyq josparlaý jáne reformalar agenttigi Ulttyq statısıka búrosynyń málimeti boıynsha, stasıonarlyq kózderden shyǵarylatyn jalpy shyǵaryndylardyń kólemi 2015 jyly – 39,1 myń tonna, 2016 jyly – 38,8 myń tonna, 2017 jyly – 41,1 myń tonna, 2018 jyly – 43,0 myń tonna, 2019 jyly – 46,1 myń tonna, 2020 jyly – 44,5 myń tonna, 2021 jyly – 40,8 myń tonna bolǵan desedi.
Almaty qalasynda tirkelgen avtokólikter: (jeńil, júk kólikteri, avtobýstar, arnaıy) benzınmen – 447 508 birlik, dızeldik otynmen – 43 837 birlik, gazben – 1460 birlik, aralas – 17 120 birlik, elektrmen – 140 birlik júretindigi anyqtalǵan.
Ekologıalyq posttar jumys isteıdi
Almaty qalasy máslıhatynyń kezekten tys XVIII sesıasy ótip, onda depýtattar Almaty qalasynyń kólik ınfraqurylymyn damytý josparynyń jobasyn qabyldady. Josparda Qalqaman stansasynan "Barlyq" bazaryna "Altyn Ordaǵa" deıin uzyndyǵy 5,2 shaqyrym bolatyn birinshi metro jelisiniń úshinshi kezeginiń qurylysy qarastyrylǵan.
EVRO-5 ekologıalyq taza otynǵa kóshý, qalanyń avtobýs parkin jańartý, osylaısha 352 avtobýs syǵymdalǵan gazben (CNG), al dızeldi avtobýstardyń 5-shi býyn – 1668 birlik, sonymen qatar 160 zamanaýı energıa únemdeıtin troleıbýstar jáne 14 elektr avtobýstary 100 birlik halyqqa qyzmet kórsetý úshin «Eko-Taksı» jeke tasymaldaýshysyna berildi. Qala ákimdigi gazdy paıdalanatyn avtobýs parkterin odan ári jańartý nemese elektrli avtobýstarǵa kóshý mindetin alǵa qoıyp otyr.
Qalaǵa kireberiste avtokólikterdiń paıdalanylǵan gazdary tútinen baqylaý júrgizilip, 10 stasıonarlyq ekologıalyq posttar uıymdastyrylyp, jumys isteıdi. Shymbulaq trassasyna kólikterdiń kirýine shekteý qoıyldy jáne Medeý–Shymbulaq avtobýstary men jolaýshylar baǵyty gaz otynymen júretin taksıler men shaǵyn avtobýstarmen uıymdastyrylǵan.
Qaldyqtardan paıdaly ónim alýǵa bolady
Qalalyq polısıa departamentiniń málimetinshe, Almatyda tirkelgen 553 myń avtokóliktiń 50 paıyzy eskirgen. Oǵan tómengi aýdandardyń áli de kómir tutynyp otyrǵanyn qosyńyz. Al jylý elektr ortalyǵynan aýaǵa taraıtyn zıandy qaldyqtar tipti orasan. «Tyǵyryqtan shyǵar jol bar», – deıdi otandyq ǵalymdar. Sokolskıı atyndaǵy janarmaı, katalız jáne elektrohımıa ınstıtýty iri óndiris oshaqtary men avtokólikterge arnalǵan ýly qaldyqtardy beıtaraptandyratyn súzgi oılap tapqan.
«Instıtýt ǵalymdary kómirdi qoldanatyn kásiporyndarǵa zıandy qaldyqtardy tolyǵymen tazartýǵa múmkindik beretin súzgilerdi ornatýdy usynady. Esesine, jylý elektr ortalyǵy jyl saıyn aýaǵa shyǵaratyn sol 42 myń tonnany paıdaly ónimge aınaldyrýǵa bolady. Máselen, qaldyqtardan qala qurylysyna qajetti 160 tonna gıps alýǵa bolady. Bul súzgiler jylý ortalyǵyn kómirden kógildir otynǵa aýystyrýǵa qaraǵanda áldeqaıda arzanǵa túsedi», – dedi D.V.Sokolskıı atyndaǵy JKE ınstıtýty bas dırektorynyń orynbasary Bolatbek Hýsaın.
Lastaýshy zattardyń shyǵaryndylaryn azaıtý maqsatynda Almaty JEO-1 jumysynyń 99,2%-y gazǵa tolyqtaı kóshirilgen.
2-JEO-ny jańǵyrtýdyń, qorshaǵan ortaǵa áserin barynsha azaıtýmen gazǵa kóshý tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemesi ázirlendi. Tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdeme tapsyrys berýshi «Almaty elektr stansıalary» AQ-na bekitýge usynyldy.
Jalpy, qaladaǵy «Almatyteplokommýnenergo» JSHS-ne qarasty 86 qazandyqtyń 85-i gazdandyrylǵan, 1-i elektr qýatymen, 1-i kómirmen jumys isteıdi. Sonymen qatar, 49 qazandyq bilim berý uıymdarynda mektepter, balabaqshalar, 14 qazandyq negizinen qosylǵan aýmaqtarda gaz jáne rezervtik dızel otynymen jumys isteıtin densaýlyq saqtaý nysandary emhanalar, perzenthana bolyp tabylady.
Jeke turǵyn úılerden aýanyń lastanýyn barynsha azaıtý úshin turǵyn úı sektoryn gazdandyrý jalǵasýda. Búginde qala turǵyndarynyń 99 paıyzy gazben qamtylǵan. Búgingi tańda Almaty qalasyndaǵy saıajaı aýmaǵynda 1646 gazdandyrylmaǵan turǵyn úı jáne 1763 úı bar.
Almaty – álemdegi ekologıasy eń qaýipti júz qalanyń qatarynda. Bir qala turǵynyna shaqqanda abattandyrylǵan kógaldandyrý kólemi – 8,2 m² bolýy shart. Biraq bul kórsetkish boıynsha da megapolıs birqatar qalalardan aıtarlyqtaı artta qalyp otyr. Búginde alyp shaharda 2,5 mıllıonnan astam aǵash bolsa, sonyń 54 myńy apatty jaǵdaıda jáne aýrýǵa shaldyqqan. Tabıǵat janashyrlary jasyl jelekterdi otaǵandy dereý toqtatpasa, aýada qalqyp júrgen zıandy zattarmen kúresý ekitalaı ekenin aıtady. Óıtkeni, aǵashtar kómir qyshqyl gazyn boıyna sińirip, ornyna ottegin bóledi. Sol sebepten, óz qolymyzben aǵash otyrǵyzyp, gúlder egip, aınalamyzdy qulpyrtar bolsaq, aýamyzda tazaryp, lastanýdyń aldyn alar edik degen oıǵa kelemiz.
Taqyrypqa oraı
Mels ELEÝSİZOV, ekolog, tabıǵat janashyry: Aǵashtardy kesýge bolmaıdy
Keńes Odaǵy kezinde Almatynyń ekologıalyq ahýalyna zertteý júrgizildi. Sol zertteý qorytyndysynda qala halqynyń sanyn 700 myńnan asyrmaýǵa keńes berildi. Óıtkeni, Almaty seımıkalyq qaýipti aımaqta ornalasqan. Eger joıqyn jer silkinisi bola qalsa, ǵımarattar qırap, myńdaǵan adam shyǵyny bolary sózsiz. Biraq muny elep-eskerip jatqan eshkim joq. Qazir halyq sany 2 mıllıonnan asady, qala budan ári óse beredi. Bıik ǵımarattar salynyp, qurylys úshin qanshama aǵash kesilip jatyr. Qazir zıandy qaldyqtardy jutyp, bizdi saqtap turǵan – osy aǵashtar.
Aıymgúl KERİMRAI, ekolog-zertteýshi: Ekologıa salasynda úzdik ádisterdi paıdalaný qajet
Almatyda jasalatyn monıtorıńtiń aǵymdaǵy júıeleri lastanǵan aýanyń jappaı shoǵyrlanýyn ǵana ólsheıdi. Aldaǵy ýaqytta biz RM2,5 bólshekterin synamaǵa alyp, olardyń hımıalyq quramyn taldaýdy josparlap otyrmyz. Bul usaq bólshekterdi zertteý óte mańyzdy. Sebebi, olar ókpege tereń túsedi, qanǵa enip, aǵzaǵa keri áser etedi. PM2,5 bólshekteriniń táýliktik shekti dozasy ókpeniń qaterli isigi, tynys joldary aýrýlary, júrektiń ıshemıalyq aýrýy, ınsýlt jáne basqa aýrýlardan mezgilsiz qaıtys bolý qaýpin arttyrady. Lastanǵan aýa eń birinshi kezekte balalar men qart adamdar úshin óte qaýipti. Biz bul bólshekterdi jınap, arnaıy quraldar arqyly zertteımiz. Iaǵnı RM2,5-ti aýaǵa eń kóp mólsherde kólikter, jekemenshik úıler nemese 2-JEO-nyń qaısysy taratyp otyrǵanyn anyqtaımyz. Ol úshin bizge ǵylymı-hımıalyq zerthana qajet. Ázirge Qazaqstanda mundaı zertteýdi eshkim jasamady.