Túrik tilin úıretip júrgen Neshe IYLDYRYM hanymmen syrlasý
Byltyrǵy mamyrda bizdiń «Alatau Aqparat» medıaholdıngi men Eýrazıalyq ǵylymı-zertteý ınstıtýty arasynda yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıylǵan bolatyn. Osynaý áriptestik qujaty sheńberinde qazir jýrnalıser túrik tilin tegin úırenip júr.
Túrkıa – Qazaqstannyń táýelsizdigin alǵash bolyp moıyndaǵan memleket. Al til bilgenniń esh artyqshylyǵy joq. Til – halyqtardy jaqyndastyrady, bir-birin jaqyn tanyp, tereń túsinýge dáneker bolady. Kýrs aıaqtalǵan soń qatysýshylarǵa Qoja Ahmet Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti lıngvısıkalyq ortalyǵynyń arnaıy sertıfıkaty beriledi. Al bizge aptasyna úsh ret sabaq berip júrgen Neshe IYLDYRYM (Neşe YILDIRIM) hanym Almatyǵa Túrkıadan arnaıy kelgen ustaz. Túrik qyzymen bolǵan syr-suhbatymyzdy siz de oqı otyryńyz.
ALMATY UNADY MA?
– Elden jyraqta júrgenińizge qansha jyl boldy, kimdi kóbirek saǵynasyz?
– Meniń Ahmet Iasaýı ýnıversıtetinde túrik tilinen sabaq berip júrgenime eki jarym jyl boldy. Byltyrǵy qarashadan beri Almaty Eýrazıalyq zertteýler ınstıtýtynda dárisimdi jalǵastyryp júrmin.
Iá, men qazir otbasymnan, aǵaıyn-týys, dostarymnan, stýdentterimnen alystamyn. Sondyqtan saǵynatyn adamdarym kóp desem, artyq aıtqanym emes. Men buǵan deıin Ystambulda jumys istegenmin. El jaqtaǵy ortamdy, ásirese kitap klýbyndaǵy pikirles, rýhtas dostarymdy jáne qandaı taqyrypta bolmasyn emin-erkin, tosylmaı, ashyq sóılesetin zamandastarymdy saǵyndym. Bárinen de keıingi kezderi otbasynan jyraqta, alysta júrgen, jumysy kóp meni ýaıymdap, únemi alańdap, tileýimdi tilep otyratyn anamdy saǵynamyn.
– Almatyǵa birinshi ret kelýińiz be? Bizdiń qalaǵa kelgen kezde sizdi eń birinshi baýrap alǵan ne? Kerisinshe, ne unamady?
– Almatyǵa bul ekinshi saparym. Tabıǵatty qatty jaqsy kóretindikten bolar, nazaryma birden jasyl jelekti ádemi aǵashtar ilikti. Shahar beıne orman ishine turǵyzylǵandaı. Qala asa úlken emes der edim, biraq turǵyny kóp. Degenmen, úlken bolmasa da, izdegenińizdiń bári tabyla ketetin jer. Barlyq jol syzǵyshpen syzylǵandaı túp-túzý, bir-birimen qıylysa ketedi. Sondyqtan sizdiń adasyp ketýińiz múmkin emes. Áıel zaty syrtqa qalaǵan ýaqytynda ońaı shyǵa alady. Almaty kósheleri men úshin qaýipsiz, jaıly atmosferany sezinemin. Men munda ózimdi bóten sezinbeımin. Árıne, buǵan eki halyqtyń adamı qasıetteriniń de yqpaly bar shyǵar dep oılaımyn.
Almatynyń osynshama jasyl jelekke oranǵanyna qaramastan, aýasynyń taza emestigine tańdanamyn. Estýimshe, zaýyttardan shyǵatyn tútinder lastap jatqan kórinedi. Maǵan osy tynysyńdy tarylta túsetin las aýa unańqyramaıdy. Bul másele tezirek sheshilip, jasyl Almaty ózine laıyqty taza aýaǵa ıe bolady dep senemin.
Aıtpaqshy, sóz oraıy kelip turǵanda taǵy bir máseleni aıta keteıin. Keıbir rıeltorlar páter izdep júrgen jandardyń ishinen sheteldikter ekenin bilse, úıdi kórsetpeı jatyp aqshasyn aldyn ala alyp qoıyp, taqyrǵa otyrǵyzyp ketip jatady. Bul da eskerilýi tıis másele dep oılaımyn.
SHYNAIYLYQ UNAIDY
– Bizdiń Almatydan dos taptyńyz ba? Adamdarmen qarym-qatynasta nege kóbirek mán beresiz?
– Men eresekterge sabaq beretindikten, muǵalim men oqýshy arasyndaǵy baılanystan góri kóbimen dostyq, syılastyq qarym-qatynastamyn. Mádenıetti, bilimdi shákirtterim kóp. Men olarmen sóıleskendi unatamyn. Adamdarmen qarym-qatynasta shynaıylyqqa asa mán beremin. Kólgirsý, ekijúzdilik múldem unamaıdy.
Men ıdeıasy, oıy, kózqarasy múldem basqa jandarmen de aralasa beremin. Shyn máninde muny qajet dep sanaımyn, óıtkeni ol adamdy damytady. Tek bir-birimizge shynaıy bolsaq sol jetip jatyr. Mavlana Djalaladdın Rýmıdiń «Qandaı bolsań, solaı kórin. Qalaı kórinseń, sondaı bol!» degen támsili maǵan unaıdy.
– Almatynyń qandaı mádenı oryndary kóbirek unaıdy? Qaıtyp aınalyp bara bergińiz keletin jeri qaısy?
– Almatyda mádenı-rýhanı is-sharalar ótetin oryndar óte kóp. Múmkindiginshe bárine barýǵa tyrysamyn. Men máselen kórmelerge, konsertterge baramyn. Kofe iship otyryp, tynyshtyqta kitap oqyǵandy jaqsy kóretinim bar. Qalada dál osylaı otyrýǵa bolatyn jaıly kafeler de kóp eken. Degenmen de, men úshin eń jaıly oryndar – saıabaqtar, japyraǵy jaıqalǵan, kóleńkesi mol aǵashtar.
JARAPAZAN
– Megapolıske kelgen kezdegi eń bir kúlkili qyzyqty oqıǵańyzben bólise otyrsańyz?
– Mende ondaı oqıǵalar jıi bolyp turady. Biraq Almatyda emes, Túrkistandaǵy erekshe esimde qalǵan bir jaǵdaıdy aıtyp bereıin. Ótken jyly Ramazan aıy bolatyn. Úıde onlaın-semınarda otyrǵanmyn. Esik qońyraýy shyryldady. Biraq ekranda kóptiń aldynda otyrǵandyqtan turyp kete almadym. Qońyraý ústi-ústine shyryldaı berdi. Bir kezde esikti syndyryp jibererdeı qaǵa bastady. Al meniń sózim áli aıaqtalmaǵan sát edi. Semınarǵa qatysýshylardan keshirim suradym da, baryp ashtym. Sóıtsem, qarsy aldymda bes pen toǵyz jas aralyǵyndaǵy cúp-súıkimdi qyzdar men uldar tur. Olar meni kóre salyp birden óleńdete jóneldi. Mundaı tosyn jaǵdaıǵa qatty kúlip jiberdim. Árıne, olardyń óneri úshin táttiler berýim kerek ekenin birden túsine qoıdym. Meniń jalpy jaıshylyqta da aldymnan balalar kezikse, qaltamnan kámpıt shyǵaryp beretin ádetim bar edi. Bul joly da sóıttim. Balalar – perishte ǵoı.
– Qazaqstannyń basqa qaı óńirlerinde boldyńyz? Qazaq ultynyń qaı qasıeti erekshe tánti etti?
– Túrkistan men Shymkent qalalarynda boldym. Ahmet Iasaýı mazaryna barǵanda qatty áserlengenim esimde. Kesene tóńireginde qýaty kúshti rýhanı aýra bar, maǵan ol qatty seziledi. Erekshe kúıge bólenemin. Ekeýi de ádemi qala. Degenmen, meni Almatynyń tabıǵaty men bıik taýlary kóbirek baýrap aldy.
Qazaqtyń qaı qasıeti degende, sizderdiń jeti atany jatqa bilip, sol qundylyqty shyn júrekten qurmetteıtinderińiz jandy terbeıdi.
ALTYN JÚZİK
– Qazaqtyń qandaı taǵamyn jaqsy kóresiz?
– Baýyrsaq, kilegeı unaıdy. Tańǵy asqa bal qosyp sháı ishkendi jaqsy kóremin. Aıtpaqshy, sháıdi qurt tistep ishetinimdi kórgen keıbir dostarymnyń qatty kúlgeni bar. Qurt – óte paıdaly taǵam. Asqazanǵa paıdaly, júrek jalǵaýǵa taptyrmas, ári sómkeńizdiń bir buryshynan da oryn tabyla ketetin óte qolaıly taǵam. Túrkıada da qurtpen sháı ishýdi daǵdyǵa aınaldyrsaq jaqsy bolar edi dep oılaımyn.
– Armannyń bári júregimizge bala shaqtan qundaqtalady ǵoı. Bala kúngi armanyńyz oryndaldy ma?
– Bastaýysh synypta oqyp júrgende muǵalim bolýdy armandadym. Iá, ol oryndaldy. Sodan keıin áleýmettaný salasyn meńgergim keldi, oǵan da qol jetkizdim. Biraq jýrnalıs bolsam degen armanyma qolym jetpeı qaldy. Qazir jýrnalıserge túrik tilinen sabaq beremin. Sondyqtan men ózimdi osy armanyma ishinara jaqyn júrgendeı sezinemin.
– Eń alǵashqy jalaqyńyzdy qaıda jumsaǵanyńyz esińizde me? Anańyzǵa jasaǵan eń alǵashqy syılyǵyńyz she?
– Alǵashqy jalaqyma jańa úıime jaqsy zattar satyp aldym. Sol jalaqyma ózime kók kózi bar altyn júzik alǵan bolatynmyn. Sol saqına anama qatty unady. Men oılanyp jatpastan anama syıladym. Áli kúnge qolynan sheshken emes. Anam rıza bolyp júrse, meniń de kóńilim jáı.
QOL SHAMY
– Mine, búgin kóktem merekesi. Arýlar jigitinen kóbine qandaı syılyq kútedi? Ómirińizdegi eń umytylmas syılyq?
– Mende syılyq kútý, dámetý degen uǵym joq desem de bolady. Sondyqtan «arýlar jigitinen kóbine qandaı syılyq kútedi?» degen saýalyńyzǵa naqty qalaı jaýap bererimdi bilmeı otyrmyn.
Osydan birneshe jyl burynǵy oqıǵa. Jaqsy júzetin dosym teńiz túbine súńgip ketti de, birazǵa deıin joq bolyp ketti. Sóıtse, teńiz túbinen kóp etip teńiz qabyrshaqtaryn jınap alyp shyǵypty. Solardan maǵan ádemi alqa túzip, syılyqqa bergeni bar. Tolqyǵan teńiz astynan alyp shyǵý degenińiz asqan kúshti talap etetini sózsiz. Sondyqtan da ol syılyq men úshin baǵaly boldy.
Al taıaýda bir áriptesim qol shamyn syıǵa tartty. Men muny alǵashynda múldem túsinbeı qaldym. Mánisin keıinirek uqtym. Birde men áńgime barysynda áıgili fılosof Dıogenniń kúndiz qolynda sham ustap kóshe kezip júrgende, suraǵandarǵa «Men adam izdep júrmin» dep jaýap bergeni týraly aıtqanym bar eken. Sol oqıǵa esinde qalǵan bolýy kerek, maǵan qol shamyn syılapty. Bul da kóńilge jylylyq beretin sát.
– Adamdy kórikti etetin ne, kıimi, álde minezi? Qazaq qyzdary ádemi me? Qalaı oılaısyz, olar nege kóbirek mán beretin sıaqty?
– Biz alǵash kezdesken adamnyń, ıá, aldymen syrtqy kelbetin, kıimin kóremiz. Al onymen sóılese bastaǵanda kıim ózinen-ózi keıinge ysyrylyp qalady da, biz adamnyń naq ózin kóremiz. Maǵan adamnyń qarapaıymdylyǵy, minezge baı bolǵany unaıdy. Qazaq qyzdarynyń da ózindik sulýlyǵy bar. Ásirese, olardyń ulttyq kıimdegi bolmysy unaıdy.
– Sizdi ónerdiń qaı salasy kóbirek shabyttandyrady? Hobbıińiz?
– Men ónerdiń barlyq salasyn jaqsy kóremin jáne olardyń bárinen shabyt alamyn desem, qatelespeımin. Al ádebıet – men úshin eń qundysy, kitap oqyǵandy súıemin. Sýretti de jaqsy kóremin. Buryn sýret salýmen aınalysqanmyn. Bálkim, qaıta qolǵa alatyn shyǵarmyn.
«ANAM» DEP SAQTAÝLY
– Al eger sizge kıno túsirý nemese spektákl qoıý kerek bolsa, ol ne týraly bolýy múmkin?
– Adamzattyń joǵaltqany týraly bolatyn shyǵar.
– Osynaý ómirde adam neni qadirleı bilý kerek?
– Kóp nárseni. Biraq sonyń ishinde birinshi kezekte eńbekti qadirlegen abzal der edim.
– Qazir ómirimizdi smatrfonsyz elestetý múmkin emes. Kimge jıi qońyraý shalasyz? Telefonyńyzda anańyzdyń esimi qalaı saqtalyp tur?
– «Anam» dep saqtaýly tur. Árıne, birinshi kezekte anama, sosyn jaqyn dostaryma, baýyrlaryma jıi qońyraý shalamyn. Keıbir dostarymmen telefonmen saǵattap sóılese berýge barmyn. Ásirese, maǵan baýyrymdaı bolyp ketken dosym ekeýmiz oqyǵan kitaptarymyz týraly oılarymyzben bólisemiz. Men ol dosymnan kóp nárseni úırenip júrmin. Onyń meniń ómirimde bar bolǵany úshin qýanyshtymyn.
– Áleýmettik jelide ne bolyp jatqany sizdi qyzyqtyra ma? Onda qanshalyqty jıi otyrasyz?
– Men áleýmettik jelini kóp qoldanbaımyn. Árıne, bul sózim keıbir zamandastarymnyń arasynda kúlki týdyrýy múmkin. Sebebi, qazir barsha adamzat áleýmettik jelige jipsiz baılanyp qalǵan. Biraq qoǵamda, aınalańyzda, kúndelikti tynys-tirshiligimizde ne bolyp jatqanynan habardar bolyp otyrý úshin áleýmettik jeliniń orny bar dep aıta alamyn. Tipti, keıbir áleýmettik oqıǵalarǵa adamdardyń ózi de yqpal ete alatyn qýatty platformaǵa aınaldy. Sondyqtan áleýmettik jeliniń dál búgingi qýatyn elemeýge bolmaıdy.
ÓZİME KEŃES
– Lotereıa utyp alsańyz, ol aqshany qaıda jumsar edińiz?
– Álemdi aralar ma edim. Kóptegen jumys kózin ashyp, adamdarǵa kómektesetin shyǵarmyn. Biraq qazir oılap qarasam, mádenı ortalyqtardy basqasha formatta ashý kerek sıaqty. Til, kitap, bı, sport úıirmelerin kóbeıtip, oǵan turmysy tómen otbasylardyń daryndy órenderin tegin oqytý qajet.
Aqshany paıdalaný da mádenıet ekenin bilemiz. Mende eshqashan kóp aqsha bolǵan emes. Eger men lotereıadan kóp aqsha utyp alsam, ol birden taýsylyp qalatyn shyǵar. Iá, lotereıa kóp adamnyń armany bolar, bálkim. Biraq men úshin taza óz eńbegińmen aqsha taýyp, adal tabysyńmen adamı turǵyda ómir súrý mańyzdy.
– Ótken ýaqyttar keri aınalyp keler bolsa, ómirińizde neni ózgertken bolar edińiz?
– Keıbir bosqa ótkizgen ýaqytymdy ózimdi jetildirý úshin paıdalanǵym keledi. Kóbirek oqyp, toqýǵa kóńil bólip, shet tilderine mán berip, ózimdi sport salasynda da kórsetken bolar ma edim.
– Qazir aldyńyzda ómirge endi ǵana qanat qaqqaly turǵan keshegi jasóspirim Neshe otyrsa, oǵan búgingi oıy tolysqan Neshe qandaı keńes aıtqan bolar edi?
– Sizge úırenetin nárse kóp. Alda uzaq jol jatyr. Ýaqyt óte qundy. Damý múmkindikterin jiberip almańyz. Sizdi barlyq jaǵynan da bıiktetetin ortada bolyńyz. Ózińizdiń qadirińizdi bilińiz jáne eń bastysy – qandaı jaǵdaıda da jaqsy adam bolyp qalý kerektigin este saqtańyz.
Suhbattasqan Nurjamal ÁLİSHEVA,
jýrnalıs.