Egemendiktiń eń basty qundylyqtary
Egemendikke qol jetkizgen Qazaqstan 1992 jyly 4 maýsymda memleket retinde óziniń memlekettik rámizderin – Týyn, Eltańbasyn bekitti. Osy jyldyń 11 jeltoqsanynda «Memlekettik Ánuran týraly» zańǵa qol qoıyldy. Osylaısha memlekettik rámizderimiz eldigimizdiń altyn aıǵaǵyna aınaldy. Sodan beri elimizde 4 maýsym – Memlekettik rámizder kúni retinde atalyp keledi. Bıyl Memlekettik rámizderimizge – 30 jyl! Jer betinde qansha memleket bolsa, sonsha sımvolıkalyq belgi bar. Olardyń sıpaty da ártúrli. Endi soǵan sholý jasap kóreıik.
Jalpy, álem elderi Memlekettik rámizder kúnin qalaı atap ótedi? Memlekettik rámizderin jalpyhalyqtyq mereke retinde keńinen atap ótetin elderdiń biri – Karıb teńiziniń shyǵysynda ornalasqan ergejeıli memleket – Arýba. Nebári 65 myń halqy bar Arýba memleketi jyl saıyn Memlekettik Tý kúnin aıryqsha atap ótedi. Bul kúni halyq jappaı Memlekettik Týlaryna qulshylyq jasap, ony basyna kóterip, kóshelerge alyp shyǵady.
Sondaı-aq Shvesıa elinde de Memlekettik Tý kúni merekesi bar. Túrkimenstan jyl saıyn aqpan aıynda Memlekettik Tý kúni merekesin aıryqsha atap ótedi. Reseı Federasıasynyń quramyndaǵy Chývash Respýblıkasynda da sáýir aıynda Memlekettik rámizder kúni ótkiziledi. Bul kúni eldegi barlyq mekemelermen birge oqý oryndarynda arnaıy sabaqtar júrgiziledi.
Eýropa elderiniń sımvolıkalyq aıyrym belgileri kóbine uqsas bolyp keledi. Desek te, álem elderi arasynda memlekettik týlary uqsas memleketter kóp. Máselen, Eýropalyq elderdiń basym kópshiliginiń memlekettik jalaýlary úsh jolaqty bolyp keledi. Úsh tústi jolaqtar keıbirinde tiginen ornalassa (Fransıa, Italıa, Irlandıa, Belgıa, Rýmynıa, Moldova, t.b.), endi birinde kóldeneńinen (Germanıa, Nıderlandy, Bolgarıa, Slovenıa, Reseı, t.b.) turady. Sonymen qatar Soltústik Eýropalyq elderdiń týlarynda aıyrym belgiler ortaq bolyp keledi.
Munymen qatar tústerinde ǵana aıyrmashylyqtar bar elder de bar. Mysaly, Skandınavıa (Fınlándıa, Shvesıa, Danıa jáne Norvegıa) elderiniń týlary sol memleketterdiń bir-birine jaqyn ekenin kórsetedi. Al uqsas baıraqtarǵa keler bolsaq, Irlandıa men Italıanyń týlaryn bir-birinen ajyratý qıyn. Italıa jalaýynda jasyl-aq-qyzyl kóbirek bolsa, Irlandıa jasyl-aq-qyzǵylt-sary tústerge basymdyq bergen. Osyndaı uqsastyq Ońtústik Amerıka qurlyǵyn mekendeıtin Argentına men Ýrýgvaıda da bar. Argentınanyń jalaýynda kúnniń beınesi orta tusynda, al Ýrýgvaıdyń týynda sol jaq buryshynda beınelengen. Eger AQSH, Lıberıa jáne Malaızıanyń baıraqtary alysta jelbirep tursa, ajyrata almaýyńyz múmkin. Sebebi atalǵan memleketterdiń týlarynda qyzyl-aq kóldeneń jolaqtar basym. AQSH-tyń jalaýynda Qurama Shtattardy beıneleıtin 50 juldyzsha bolsa, Lıberıada úlken bir juldyz, al Malaızıanyń týynda aı men shoqjuldyz ornalasqan. Eger álem elderiniń memlekettik týlaryn qarap shyqsańyz, eń ádemi, mándi jáne jandy beıne salynǵan tek Qazaqstannyń ǵana memlekettik baıraǵy ekenin baıqaısyz.
Indonezıa 1945 jyly táýelsizdik alyp, aq-qyzyl jolaqty Memlekettik Týyn jarıalady. Sol kezde dál osyndaı týy bar Monako knázdyǵy buǵan resmı qarsylyq bildirdi. Alaıda Indonezıanyń Memlekettik Týy Monakonyń týynan áldeqaıda kóne ekeni dáleldengennen keıin knázdik resmı qarsylyǵynyń kúshin joıdy. Indonezıanyń týyndaǵy aq-qyzyl jolaqtar XIV ǵasyrdaǵy Madjapahıt koróldiginen qalǵan. 1945 jyly 17 tamyzda bekitilgen.
Al Monakonyń dál osyndaı týy 1881 jyly knáz İİİ Sharl el bılegen tusta belgilengen. Týdyń túsi orta ǵasyrlarda bılik etken Grımaldı knázdarynyń tańdaǵan túsinen alynǵan. Ol 1881 jyly 4 sáýirde bekitilgen.
Týdyń jap-jasyl bolýynyń qandaı syry bar degen suraqtar týyndap júr. Máselen, 1977 jyly qabyldanǵan Lıvıa eliniń Memlekettik Týy álemdegi birden-bir eshqandaı dekory, sýreti, naqyshtary joq, birtutas jap-jasyl tústi Tý. Týdyń jasyl túske boıalýy Lıvıanyń memlekettik dini – ıslam dininiń sımvolyn bildiredi. Sonymen qatar Afrıka áleminde ıslam sosıalızminiń jaqtaýshysy Mýammar Kaddafıdiń álemdi titirkendirgen «Jasyl kitaby» da jasyl tústen turatynyn eskergen jón.
Áıtse de, Lıvıa Jamahırıasy kóseminiń bıligi qulatylǵan soń, qarsylasý maıdanynyń ýaqytsha úkimeti óz týyn kóterip shyqqan. Jańa týdyń burynǵysynan aıyrmashylyǵy sol – jańasynyń joǵary jaǵynan qyzyl jolaq salyp, ortadaǵy qara jolaqta aı men bes buryshty juldyz beınelengen.
TMD elderi arasynda kórshimiz Túrkimenstan jáne Ázirbaıjan eliniń Memlekettik Týy ǵana qanyq jasyl tústes.
Qazaqstannyń Ánurany eldik pen birlik rýhymen órilgen. Tyńdaǵan jandy ózine birden baýrap alady, tartylys kúsh-qýaty zor.
Birikken Ulttar Uıymyna múshe táýelsiz memleketterdiń barlyǵynyń Ánurandary bar. Ánuran, Tý, Eltańba – memleketterdiń asa mańyzdy memlekettik rámizderi bolyp sanalady. Ánurannyń negizgi mindeti sol eldiń ishki qýatyn, dınamıkasyn bildiredi. Ánuran memleketterdiń ótken tarıhı damýyn bildiredi. Elimizdiń memlekettik rámizderi jańa qazaqstandyq patrıotızmdi ushtastyrý, basqa ulttarǵa ózimizdiń elimizdi, jerimizdi, ultymyzdy, memleketimizdi syılaýyna, baǵyt kórsetýine jol ashý úlgisin pash etedi. Qazaqstannyń kók Týynyń túsi bultsyz ashyq aspannyń beınesin kóz aldyńa elestedi. Mundaı tús ejelden tynyshtyqtyń, beıbitshiliktiń, molshylyqtyń nyshany bolǵan.
Ánurandarda belgili bir tulǵaǵa tabyný, soǵan qulshylyq etý kórinisi de bar. Mysaly, «patsha Qudaıdyń jerdegi kóleńkesi» degen uǵymmen óz koroliniń amandyǵyn tileıtin ult – aǵylshyndar bolyp sanalady. 1743 jyly jazylǵan tumandy Albıon eliniń ánurany «Qudaıym, Koróldi saqtaı gór» dep atalady. Onyń mátininde koróldiń amandyǵyn Qudaıdan suraıdy.
Sondaı-aq, «Koróldik marsh» atalatyn Ispanıa Koróldiginiń Ánurany 1761 jyly qabyldanǵan. Basqa memleket urandarynan ereksheligi sol, Ispanıanyń Ánuranynda mátin joq. Álemdegi ánurandardyń qatarynda eń eskisi bolyp, Ispanıa men Brıtanıa Koróldikteriniń ánurandary aıtylady. Al álemdegi ánurandardyń eń jasy jáne eń unamdysy Qazaqstannyń 2005 jyldyń aıaǵynda qabyldanǵan Ánuranyn aıtýǵa bolady. Ol resmı túrde eń alǵash ret 2006 jyldyń qańtar aıynda Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdentiniń ınaýgýrasıasynda saltanatty túrde oryndaldy.
Túr-túsi ózgerip turatyn týlar bar. Ondaı elder bar. Álemdegi halqy kóp elderdiń biri – Fılıppın eli. 91 mıllıonnan astam halqy bar Fılıppın eliniń týynda aq úsh burysh beınelengen, onyń ishinde Kún, kók jáne qyzyl jolaq ornalasqan. Fılıppın eliniń Memlekettik Týynyń eshkimge uqsamaıtyn ereksheligi – kók pen qyzyl jolaq belgili bir jaǵdaılarda ózgerip otyrady. Máselen, beıbit ýaqytta kók jolaq joǵary jaǵynda, al qyzyl jolaq astyńǵy jaǵynda ornalasady. Kerisinshe, el soǵys jaǵdaıynda bolǵan kezde qyzyl jolaq ústińgi jaqqa, al kók jolaq tómengi jaqqa ornalastyrylady.
TMD elderi memleketteri Ánurandarynyń mazmuny neni bildiredi?
Buryn Keńes Odaǵynyń quramynda bolǵan, qazir táýelsiz memleketterdiń kópshiliginiń ánurandarynyń belgili bir ataýy bar. Al Reseı, Qyrǵyzstan, Túrkimenstan jáne Ózbekstan sıaqty elderdiń ánurandary «Ulttyq ánuran» dep atalady. Mysaly, Qazaqstannyń Ánuranynyń aty – «Meniń Qazaqstanym». Ol qazaq halqynyń rýhyn kóterip, teńdigimizdi dáıekteı túsýde. Al Eltańbamyz bizdiń eldigimizdi, tutastyǵymyzdy bildiredi.
Biz úshin Tý – Táýelsizdigimiz, qyran – aıbarymyz, Kún – beıbitsúıgishtigimiz! Osyǵan oraı, akademık Salyq Zımanovtyń: «Bizdiń Eltańbada qandaı da bir saıası ıa bolmasa ekonomıkalyq astar joq. Onda tek tarıhı mán-maǵyna men Qazaqstan sıpattalady» degen tujyrymy bar» deýi kóńilge qonymdy.
Qalǵan elderdiń Ánurandarynyń ataýlary bylaısha bolyp keledi: Belarýs – «Biz – belorýstarmyz», Ýkraına – «Ýkraınanyń dańqy da, erki de áli ólgen joq», Armenıa – «Mer Aırenık» («Bizdiń Otanymyz»), Gúrjistan – «Azattyq», Ázirbaıjan – «Ázirbaıjan marshy», Moldova – «Lımba noastre» (Bizdiń tilimiz) dep atalady. Latvıanyń Ánurany «Qudaıym, Latvıany saqtaı gór» dep atalsa, estondarda «Meniń atamekenim – meniń baqytym men qýanyshym», al Lıtvada «Ulttyq án» deıdi. Tájikstannyń Ánurany «Tájikstannyń Ánurany» dep qana atalǵanmen, áýeniniń jeke ataýy bar. Ortalyq Azıadaǵy bul eldiń ánuranynyń áýeni «Sýrýdı mıllı» dep atalady.
Rámizderinde qarý-jaraq beınelengen elder de bar, jalpy ol neni bildiredi?
Tý men qarý jaraspasy anyq. Ondaı tájirıbeler bar. Máselen, Mozambık eliniń Týy álemdegi birden-bir Kalashnıkov avtomaty beınelengen tý bolyp sanalady. Mozambık týyndaǵy kitap, ketpen jáne Kalashnıkov avtomatynyń sýretteri tutasa kele, bilim, óndiris jáne qorǵanys uǵymyn bildiredi eken. Ol ol ma, Kalashnıkov avtomaty Zımbabve jáne Shyǵys Tımor eliniń memlekettik eltańbalarynan da oryn alǵan. Zımbabve gerbinde eki antılopanyń ortasyndaǵy qalqannyń ústinde ketpen men AK-47 Kalashnıkov avtomaty beınelengen. Mundaǵy ketpen men avtomat beıbitshilik pen demokratıa úshin kúresti, soǵystan beıbitshilikke kóshýdi bildiredi-mys.
Budan basqa, 2007 jyly 18 qańtarda bekitilgen Shyǵys Tımor memleketiniń gerbiniń qaq ortasynda Kalashnıkov avtomaty oıyp turyp oryn alǵan.
AQSH-tyń ár shtatynyń óziniń derbes týy bar. Olar bir týdyń astyna tek soǵys jaǵdaıynda ǵana jınalady. Memlekettik basty sharalarda Amerıkanyń kóz aldymyzǵa sińisti bolyp ketken qaptaǵan juldyzdy týy kóteriledi. AQSH-ta memlekettik Týdy paıdalaný týraly moraldyq kodeks bar. Onyń bir ereksheligi AQSH Týy barlyq týlardan eń bıik turýy shart.
Iá, ár shtattyń óz týy bar. Olar ornalasqan tabıǵat jaǵdaıyna baılanysty belgili bir prınsıpti basshylyqqa alǵan. Máselen, AQSH-tyń 31-shi shtaty bolyp sanalatyn Kalıfornıa shtaty týynda aıýdyń sýreti beınelengen. Alǵashqy kezde Kalıfornıadaǵy revolúsıonerler týǵa almurttyń beınesin salmaq bolǵan kórinedi. Alaıda sýretshi revolúsıonerlerdiń joldaýyndaǵy jazýdyń nasharlyǵynan «reag» (almurt) sóziniń ornyna «eag» (aıý) sózi dep qate uǵyp, týǵa aıýdyń sýretin salyp jibergen desedi. Alaıda kalıfornıalyqtar bul qatelikti túzetýge ýaqyty bolmaıdy, sebebi, kúshpen jaýlap alǵan Meksıkaǵa týdy tez arada kóterý kerek bolady. Sodan beri Kalıfornıa shtatynyń týynda aıý beınesi ózgerissiz qalyp, búginge deıin jalǵasyp keledi. Qazirgi kezde aıý beınesi Kalıfornıa shtatynyń sımvoly retinde jergilikti turǵyndardyń sanasyna ábden sińip ketken.
Álem elderinde úsh jolaqty týlar kóp. Eýropanyń kóptegen memleketteriniń týlary úsh jolaqty bolyp keledi. Fransıanyń týyndaǵy kók tús azattyqty, aq teńdikti, qyzyl baýyrmaldyqty bildiredi eken. Al Reseıdiń kóldeneń jolaqtaryndaǵy aq tús pravoslav dinine degen senimdi, kók patshalyq kezeńdi, qyzyl orys ultynyń sımvolyn aıshyqtaıdy dese, endi bir derekterde ashyqtyq senimdilik, erik-jiger men mahabbattyń belgisi dep túsindiriledi. Fransıanyń týyna óte uqsas Italıada jasyl tús úmit, aq senim, qyzyl mahabbatty bildiredi eken. Sondaı-aq, Qytaı baıraǵyndaǵy qyzyl tús komýnıserdiń belgisi bolsa, sol jaǵyndaǵy úlken juldyz komýnıstik partıanyń qudirettiligin tanytady. Al qalǵan tórt juldyzsha jumysshylar, sharýalar, zıaly qaýym jáne patrıot kapıtalıserdiń de bar ekenin bildiredi. Ózbekstannyń týyndaǵy aq tús beıbitshilik, jasyl tabıǵattyń jańarýy, al qyzyl syzyqtar tiri aǵza degendi meńzeıdi. Jarty aı –Táýelsizdiktiń belgisi. Qalǵan 12 juldyzsha shyǵys kúntizbesindegi 12 shoqjuldyz ben Ózbekstannyń 12 oblysyn beıneleıdi eken.
Álemde eń kóne Tý, Ánuran qaı eldiki ekeni bizdi qyzyqtyrýy da múmkin ǵoı. Qyzyl tústi, aq tústi kresermen aıshyqtalǵan Danıanyń memlekettik Týy álemdegi qazirgi kezge deıin qoldanylyp júrgen eń ejelgi tý bolyp sanalady. Dattyqtar óz týyn dannebrog dep ataıdy. Bul týdyń shyǵý tórkini dat ańyzdarymen astasady. 1219 jyly «Jeńimpaz» dep atalyp ketken dat koroli Valdemar áskeri Baltyq boıyndaǵy Kolyvanı jerinde bolǵan urysta Qudaıdan jalbarynyp kómek suraıdy. Sol kezde kókten aq kreseri bar qyp-qyzyl óte úlken kenep mata –Dannebrog túsedi. Muny olar ózderine arnap, Qudaı jibergen jalaý dep senedi. Ol dattyqtardyń rýhyn oıatyp, kúshine mingizip, dushpanyn jeńdirgen desedi. Sodan beri bul shaıqas dattyqtar úshin Jeńis kúni bolyp toılanyp keledi.
Al eń kóne Ánuran –Nıderlandy eliniń memlekettik Gımni bolyp sanalady. Bul ánuran Nıderlandy koroli áýletiniń negizin salýshy İ Vılgelmge, Oranskıı hanzadasyna arnalǵan. Ol 1568-1572 jyldary Ispanıaǵa qarsy kóterilis kezinde jazylǵan. Gımn eń alǵash ret 1574 jyly oryndalǵan eken.
Rámizderimizdiń 30 jyldyǵy qutty bolsyn!