Prezıdent, eń aldymen, ǵalymdardy Ulttyq ǵylym akademıasynyń 75 jyldyǵymen quttyqtap, ony elimiz úshin mán-mańyzy aıryqsha oqıǵa dep atap ótti. Sondaı-aq damýdyń birden-bir joly ǵylym ekenin aıtyp, adamzat balasy jetistiktiń bárine bilimniń arqasynda jetkenine toqtaldy, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz.
– Qarapaıym zattardan bastap, kúrdeli oı-tujyrymdarǵa deıin, barlyǵy da – ǵylymnyń jemisi. Shyn máninde, ilim-bilim arqyly búkil jaratylysty tereń tanyp bilemiz. Tanym kókjıegin keńeıtip, jańa belesterge shyǵamyz. Ǵylymnyń eń basty mısıasy – osy. Uly dalada órkendegen ǵylymnyń tamyry tym tereńde jatyr. «Adamzattyń ekinshi ustazy» ál-Farabıdiń ǵylymı murasy – sonyń aıqyn kórinisi, – dedi Memleket basshysy.
Qasym-Jomart Toqaev kóne zamannan bastaý alǵan ilim joly eshqashan úzilmegenin, ótken ǵasyrda qazaq ǵylymy erekshe qarqynmen damyǵanyn eske saldy.
– Bul uıym qurylǵan kezden bastap qoǵamdyq damýdyń kósh basynda boldy. Qanysh Sátbaev, Muhtar Áýezov, Ábiken Bekturov, Ahmet Jubanov, Álkeı Marǵulan, Shahmardan Esenov, Ómirzaq Sultanǵazın, Murat Aıtqojın, Ábdýálı Qaıdarov jáne basqa da kóptegen kórnekti tulǵalardyń esimi Qazaqstan tarıhyna altyn árippen jazyldy. Olardyń árqaısysy óz salasynyń asqar shyńyn baǵyndyrdy. Qazba baılyǵymyzdy ıgerýge, óndiristi órkendetip, ekonomıkany damytýǵa, eldi rýhanı jańǵyrtýǵa ólsheýsiz úles qosty. Biz halqymyzdyń birtýar perzentteriniń eńbegin árdaıym jadymyzda saqtaımyz. Óskeleń urpaq olardy úlgi-ónege tutady. Búginde jas ǵalymdarymyz sol alyptardyń izin basyp, jolyn jalǵap keledi, – dedi Prezıdent.
Memleket basshysynyń aıtýynsha, áleýetimizdi arttyryp, úzdiksiz alǵa basý úshin árdaıym izdený kerek. Bıik maqsat qoıyp, jańashyldyqqa umtylyp, jumystyń tıimdiligin arttyrý qajet. Sondaı-aq HHİ ǵasyrda memlekettiń qýaty ǵylymı-tehnıkalyq jetistiktermen ólshenetinin, halyqaralyq arenadaǵy yqpaly da osyǵan baılanysty ekenin alǵa tartty.
– Ǵylym men tehnologıany, ınovasıany damytý – elimizdiń básekege qabiletin arttyratyn negizgi salanyń biri. Biz otandyq ǵylymnyń basymdyqtaryn halyqaralyq talaptarǵa jáne ulttyq múddemizge sáıkes aıqyndaımyz. Búgingi basqosýda osy salanyń máseleleri týraly ashyq pikir almasamyz dep oılaımyn, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Memleket basshysy sońǵy jyldary ǵylym júıesinde edáýir ózgerister bolyp, salany tejep otyrǵan túıtkilderdi sheshý úshin naqty jumys atqarylyp jatqanyna toqtaldy. Sonymen qatar ótken aptada Ǵylymdy damytýdyń 2026 jylǵa deıingi tujyrymdamasy qabyldanǵanyn aıtyp, elimizdegi 22 myńnan astam ǵalym sanyn osydan 30 jyl burynǵy ahýalmen salystyrǵanda kóp emes ekenin atap ótti.
– Jalaqynyń az jáne turaqsyz bolýy osy saladaǵy kadrlyq áleýettiń kúrt tómendeýine ákep soqty. İrgeli ǵylymdarmen aınalysatyn ınstıtýttardyń jaǵdaıy óte aýyr boldy. Biz aldymyzǵa ǵalymdardyń sanyn kóbeıtý, ǵylymı ekojúıeni nyǵaıtý sıaqty maqsattar qoıyp otyrmyz. Sondaı-aq, ǵylymı jańalyqtardyń komersıalyq tıimdiligin arttyrý jáne ǵylymdy basqarý júıesin jetildirý basty nazarda bolady, – dedi Memleket basshysy.
Qasym-Jomart Toqaev osy problemany ǵalymdardyń jyldar boıy kóterip kelgenine nazar aýdaryp, atalǵan másele «Ǵylym týraly» zańǵa engizilgen ózgeristerdiń negizinde sheshilgenin atap ótti. Naqty aıtqanda, zańǵa irgeli zertteýlerdi júzege asyratyn ǵylymı-zertteý ınstıtýttaryn qarjylandyrýdyń jańa túri engizildi. Bul qadam birqatar ǵylymı ınstıtýttardyń úzdiksiz jumysyn qamtamasyz etýge múmkindik berdi. Bazalyq qarjylandyrýǵa jetekshi ǵalymdardyń eńbekaqysy kiredi. Qabyldanǵan sharalardyń nátıjesinde ǵylymı qyzmetkerlerdiń ortasha jalaqysy 70 paıyzǵa ósken. Sondaı-aq ǵylymı zertteýlerdi qarjylandyrý merzimi úsh jyldan bes jylǵa deıin ulǵaıtylyp, sońǵy úsh jylda ǵylymnyń memleket tarapynan qarjylandyrylýy 70 paıyzǵa artqan.
– Ǵalymdardyń biliktiligin arttyrý úshin álemdik ǵylymı ortalyqtarda taǵylymdamadan ótýge granttar bólinedi. Ǵylymı jáne ǵylymı-tehnıkalyq jumystardyń nátıjelerin komersıalandyrý boıynsha suranysqa ıe jobalar júzege asyrylyp jatyr, – dedi Prezıdent.
Qasym-Jomart Toqaev otandyq ǵylymda túıtkildi máseleler áli de jetkilikti ekenine toqtalyp, olardy kezeń-kezeńimen sheshý úshin Akademıanyń mártebesin ózgertý, ýnıversıtetterdiń ǵylymı áleýetin kúsheıtý, ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystardy qoldaý júıesin jetildirý, uzaqmerzimdi ǵylymı-tehnologıalyq damýdy tıimdi josparlaý sıaqty basymdyqtarǵa nazar aýdarý qajet ekenin atap ótti.
Prezıdent Akademıanyń mártebesin ózgertý máselesine egjeı-tegjeıli toqtaldy. Bul qurylymnyń 20 jyl boıy ǵylymdy basqarý isinen tys qalǵanyn atap ótip, onyń qyzmeti álemdik tájirıbege saı júrgizilýi kerek ekenin aıtty.
– Bul qurylym ǵylymı oı-tujyrym ortalyǵyna aınalýǵa tıis. Sondaı-aq, saraptama jasaıtyn bedeldi mekeme bolýy kerek. Qara shańyraqtyń rólin arttyrý asa mańyzdy. Sondyqtan oǵan memlekettik mártebe beremiz jáne búdjet esebinen qarjylandyramyz. Onyń qazir atqaryp otyrǵan qyzmetinen basqa da mindetterin naqty belgileý qajet. Atap aıtqanda, ǵylymı basymdyqtardy dál osy qurylym aıqyndaýy kerek, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Prezıdent arnaýly granttar, stıpendıalar jáne syılyqtar taǵaıyndaý quzyreti de Akademıaǵa berilgeni jón dep sanaıdy. Sondaı-aq ǵylymǵa adaldyq máselesine basa nazar aýdardy.
– Qazir qoǵamda qur ataq úshin ǵylymı dáreje alǵysy keletinderdiń bar ekeni jasyryn emes. Bul jaǵymsyz úrdiske aınalyp barady. Olar, shyn máninde, ǵylymı ataqqa ıe bolǵanymen, ǵylym jolyn jalǵastyrmaıdy. Sonyń kesirinen memlekettiń qanshama qarajaty bosqa ketedi. Buǵan birjola tosqaýyl qoıatyn kez keldi. Biz ǵylymǵa shynaıy berilgen azamattardy ǵana qoldaýymyz qajet. Onyń joldaryn jan-jaqty oılastyrǵan jón, – dedi Prezıdent.
Qasym-Jomart Toqaev Akademıaǵa laıyqty tulǵalar ǵana ashyq ári ádil saılanýy qajet ekenine toqtalyp, bul mekemeniń qyzmetin qazirgi zamanǵy talaptarǵa sáıkestendirip, túbegeıli ózgertý kerektigin jetkizdi.
– Akademıkter barynsha ashyq ári ádil saılanýy qajet. Jurt uıymǵa múshe bolý rásimderin jáne oǵan úmitkerlerdi tolyǵymen bilip otyrýǵa tıis. Ǵylymı qyzmetpen tikeleı aınalysatyn akademıkterge ómir boıy aı saıyn stıpendıa berý máselesi sheshiledi. Úkimetke tıisti tapsyrma berdim. Munyń bári Akademıanyń jumysyna tyń serpin berip, bedelin arttyrady, – dedi Memleket basshysy.
Qasym-Jomart Toqaev ýnıversıtetterdiń ǵylymı áleýetin nyǵaıtýdy ekinshi basymdyq retinde atady.
– Batys elderinde ýnıversıtetterde tehnoparkterdiń aıasynda ártúrli ınovasıalyq startaptar men tehnologıalyq kompanıalar jumys isteıdi. Bilim berý júıesin jeke ǵylymı ortalyqtarmen jáne olardyń áleýetine qaraı tehnoparktermen biriktirý myqty zertteý ýnıversıtetterin qalyptastyrýǵa múmkindik beredi, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Memleket basshysy osyǵan baılanysty ǵylymı zerthanalar men eksperımenttik ınfraqurylymdy damytýǵa maqsatty granttar bólý arqyly JOO janyndaǵy ǵylymı-tehnologıalyq parkterdi qoldaý baǵdarlamasyn iske qosýdy Úkimet pen salalyq mınıstrlikke tapsyrdy. Prezıdent zertteý ýnıversıtetterin bilim berýdegi sán úrdisi emes, Jańa Qazaqstannyń ınovasıalyq ekonomıkasyn qurýdyń negizi dep atap ótti. Buǵan deıin elimizdiń batysynda tehnıkalyq ýnıversıtetter qurý qajettigin aıtqanyn eske salǵan Qasym-Jomart Toqaev bul qadamnyń durystyǵyna tolyq senimdi ekenin jetkizdi.
– Satbayev University – Qazaqstandaǵy tehnıkalyq bilimniń flagmany, jalǵyz ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq ýnıversıtet. Sondyqtan ol jańa tehnıkalyq ýnıversıtetter úshin ǵylymı-óndiristik bazaǵa aınalýy tıis. Elimizdiń bas tehnıkalyq ýnıversıtetiniń damý baǵdarlamasyn bekitip, onyń negizinde ınjenerlik bilim men ǵylymdaǵy jańa tehnologıalardyń ǵylymı-zertteý habyn qurý qajet, – dedi Memleket basshysy.
Prezıdent úshinshi basymdyq retinde ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystardy qoldaý júıesin jetildirý jóninde aıtty.
– Ǵylymdy qarjylandyrýdyń negizgi kózi retinde memlekettik búdjetpen qatar jer qoınaýyn paıdalanýshylar men ulttyq kompanıalardyń qarajattary, iri jeke sektor – ónerkásiptik korporasıalar jáne basqa da uıymdar tartylýy kerek. «Samuryq-Qazyna» qory janynan Ǵylymı-tehnologıalyq bastamalar ortalyǵy quryldy. Onyń mindeti – ǵylymı ázirlemelerdi óndiriske engizý úshin ǵylymı qoǵamdastyqpen júıeli yntymaqtastyq ornatý. Jer qoınaýyn paıdalanýshylardyń paıdaly qazbalardy óndirýge ketetin qarjysynyń 1 paıyzyn ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystarǵa aýdarý jáne aýdarymdar men qarajatty bólýdiń ashyqtyǵyn qamtamasyz etý jumystary júrgizilip jatyr. Ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystar men jańa ǵylymı ortalyqtardy qurýǵa jeke ınvestısıalar úshin salyqtyq jáne ınvestısıalyq jeńildikterdi arttyratyn kez keldi dep esepteımin, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Prezıdenttiń pikirinshe, ǵylymı-zertteý jumystaryna jergilikti atqarýshy organdardy tartý qajet. Olar da ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystardy qarjylandyra alýy kerek. Jergilikti jerlerde ǵylym birinshi kezekte oblys ekonomıkasynyń nazarynda turǵan máselelerdi sheshýge baǵyttalýy tıis.
Memleket basshysy uzaq merzimdi ǵylymı-tehnologıalyq damýdy tıimdi josparlaý máselesin tórtinshi basymdyq retinde atady.
– Burynǵy Ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparat ortalyǵyn qaıta ashý kerek dep sanaımyn. Ǵylymı qyzmetti tıimdi basqarý jáne sybaılas jemqorlyqtyń aldyn alý – mańyzdyń mindettiń biri. Sol sebepti, osy saladaǵy barlyq úderisti tezirek sıfrlandyrý kerek. IT salasyndaǵy sońǵy jetistikterdi paıdalanyp, Qazaqstan ǵylymynyń biryńǵaı ekojúıesin qalyptastyrýǵa tıispiz, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Qasym-Jomart Toqaev ǵylymnyń ulttyq ekonomıkaǵa qosatyn úlesin kóbeıtip qana qoımaı, onyń álemdik ǵylymı keńistikpen yqpaldastyǵyn kúsheıtken jón dep esepteıdi. Sondaı-aq ǵalymdar elimizdiń rýhanı damýyna da basa mán bergeni durys.
– Jastardyń otanshyldyq rýhyn kúsheıtý kerek. Qazir áleýmettik jelide Memlekettik týdy qadirleý týraly kóptegen oı-pikirler aıtylýda. Ókinishke qaraı, qasıetti kók týymyzǵa baılanysty oryn alǵan jaǵymsyz jaǵdaılar azaımaı tur. Sondyqtan, baıraǵymyzdy paıdalaný tártibin qaıta qaraý kerek dep oılaımyn. Qajet bolsa, tıisti zańdarǵa ózgertýler engizýge bolady. Óıtkeni, kók Týymyz – qasterli Táýelsizdigimizdiń sımvoly. «Týǵan jerge týyńdy tik» dep halqymyz beker aıtpaǵan. Biz – týyn árqashan bıik ustaǵan elmiz. Osy rette, Qanysh Sátbaevtyń bir oıy ózekti bolyp otyrǵan sıaqty: «Óz eliniń qara tasyn maqtan ete almaǵan, ózge jerdiń altynyn da maqtap jarytpaq emes». Memlekettik rámizderimizdi qasterleý – ár azamattyń perzenttik paryzy. Osyny óskeleń urpaqtyń sanasyna sińiretin, eń áýeli, sizder, ıaǵnı zıaly qaýym. Qazir elimiz túbegeıli jáne jan-jaqty ózgerý jolyna tústi, – dedi Prezıdent.
Memleket basshysy birneshe kúnnen keıin Konstıtýsıaǵa engiziletin túzetýler boıynsha referendým ótetinine toqtalyp, bul bolashaǵymyzdy aıqyndaıtyn jaýapty sát ekenine nazar aýdardy.
– Bul qoǵamdyq-saıası ózgeristerge qoǵamnyń suranysyn jáne halyqtyń aldaǵy ózgeristerdiń shynaıylyǵyna degen senimin kórsetedi. Óıtkeni, osy reformalar jeke tulǵalardyń, sonyń ishinde Prezıdenttiń artyqshylyqtaryn arttyrýdy emes, búkil qoǵamnyń múddesin kózdeıdi. Menen el ishinde de, shetelde de Memleket basshysy óz ókilettigin referendým arqyly uzartýǵa, basqasha aıtqanda, prezıdenttik ókilettikti qaıta bastaýǵa qamdanyp jatyr ma dep suraıdy. Meniń jaýabym bireý-aq, mundaı nıet bolǵan emes, bolmaıdy da, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Usynylyp otyrǵan saıası jańǵyrtý baǵdarlamasynyń mazmuny aýqymdy. Biraq basty nazar adam quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý júıesin nyǵaıtýǵa, azamattardyń memlekettik basqarýǵa qatysýyn keńeıtýge, memlekettik ınstıtýttardyń ashyqtyǵy men tıimdiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan.
– Damyǵan demokratıalyq qoǵam qurý degenimiz aıqaılap urandatý, birden nátıjege qol jetkizý emes, dáıekti jáne júıeli jumys júrgizý ekenin túsinýimiz kerek. Elimizde joǵary saıası jaýapkershilik mádenıeti ornyǵýy qajet. Búkilhalyqtyq referendým jańa ádiletti Qazaqstandy qurýdyń mańyzdy bastamasy bolmaq, – dedi Memleket basshysy.
Prezıdent qolǵa alǵan reformalardyń tabysty bolýy olardy júzege asyrýǵa barlyq azamattyń qalaı atsalysatynyna tikeleı baılanysty ekenine nazar aýdardy. Bárimiz bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵarǵanda ǵana eldiń naqty jańǵyrýyn jáne progresıvti damýyn qamtamasyz ete alamyz.
– Aldaǵy referendým eldiń saıası transformasıasynyń sońǵy kezeńi emes, shyn máninde onyń bastamasy ekenin atap ótkim keledi. Jumys endi ǵana bastalyp jatyr, óıtkeni ómirdiń ózi jáne azamattardyń qajettilikteri bizge jańa mindetter júkteıdi. Saıasatta shalt qımylǵa jol berilmeıtinin, eń kúrdeli geosaıası jaǵdaılarda ol joıqyn zardaptarǵa, degradasıaǵa, tipti memlekettiliktiń joǵalýyna ákep soqtyrýy múmkin ekenin qaperde ustaý kerek. Biz osyndaı tar jol, taıǵaq keshýde ár qadamymyzǵa baıyppen qaraýymyz kerek, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Memleket basshysy bul úderiste ǵalymdar men akademıalyq qoǵamdastyqtyń róli óte mańyzdy dep esepteıdi. Sondaı-aq qaı ýaqytta da oı-pikir alyptary men kórnekti zertteýshiler qoǵamdyq damýdyń aldyńǵy shebinde bolǵanyn aıtty.
– Olar synı oılaý júıesin dáıekti túrde qalyptastyrdy. Nadandyq pen arhaıkaǵa qarsy turdy jáne alaıaqtar men popýlıserge qatań, dáleldi toıtarys berdi. Ókinishke qaraı, elimizde áli kúnge deıin túrli yrymdarǵa, eskirgen stereotıpterge jáne jalǵan ǵylymı ıdeıalarǵa baılanysty qubylystar bar. Damýdyń shynaıy zańdylyqtaryn ǵylymı turǵydan túsinetin qoǵamda destrýktıvti kózqarastarǵa oryn joq. Bul jerde bilim men damý ústemdik etýi kerek. Jańa ıdeıalardy týdyratyn erkindik pen shyǵarmashylyq atmosferasy – qazirgi álemdegi negizgi tabysty faktordyń biri, – dedi Prezıdent.
Qasym-Jomart Toqaev sózin qorytyndylaı kele, ǵalymdar Jańa Qazaqstandy, ıaǵnı Ekinshi Respýblıkany qurý isine belsene atsalysyp, osy mańyzdy ári tarıhı sátte zor jaýapkershilik tanytatynyna senim bildirdi.
Jıyn sońynda Prezıdent birqatar ǵalymdy memlekettik nagradalarmen marapattady.