Meıirjan ÁÝELHANULY: Jasandy ıntellekt múmkindikti de,  táýekeldi de qatar alyp keledi

Jaqynda Almatyda «Jasandy ıntel­lekt álippesi» atty jańa kitaptyń tu­saýy kesilgen bolatyn. Kópshilik oqyrmannyń rezonansyn týdyrǵan bul eńbektiń avtory basylymymyzǵa bóten emes. İT salasynyń sa­rapshysy, jýrnalıs Meıirjan Áýelhanuly buǵan deıin de «Almaty aqshamy» gazetinde JI taqyryby boıynsha oqyrman suranysyn qanaǵattandyryp kelgen. Kitaptyń tusaýke­serinen keıin avtordy keńirek áńgimege tartyp, oqyrmanǵa oı bólisýge shaqyrǵan edik.

«Qazaq tili tehnologıa tiline aınalsa...»

– Meıirjan, aldymen eńbegińizdiń jaryqqa shyǵýymen quttyqtaımyz! Osy oraıda mynadaı suraq týyndaıtyny zańdy. Bul eńbekti jazýǵa ne túrtki boldy? Elimizde alǵashqy qadamdy ózińiz bastyńyz. Qorqynysh bolmady ma?

– Rahmet, jyly lebizińizge alǵysym sheksiz! Bul ki­tapty jazýǵa eń basty túrtki bolǵan dúnıe – jasandy ıntellekttiń búkil álemde, onyń ishinde Qazaqstanda da qarqyndy damýy, biraq osy saladaǵy qazaq tilin­degi aqparattyń tapshylyǵy edi. Ásirese, jastarymyz, stýdentterimiz, zertteýshilerimiz úshin bul tehnologıa­lardy óz ana tilimizde meńgerýge múmkindik jasaýǵa tyrystym. Sebebi, aqparat qoljetimdi bolmaıynsha, biz osy salanyń tutynýshysy ǵana bolyp qala beremiz. Qazaq tili tehnologıa tiline aınalsyn degen úlken maq­satym boldy.

Al qorqynysh týraly aıtsaq, árıne, alǵashqy qa­damdy jasaýdyń jaýapkershiligi joǵary. Biraq elimiz­ge, jastarǵa degen senimim ol qorqynyshty jeńýge kómektesti. «Bireý bastamasa, kim bastaıdy?» degen suraq meni osy iske shabyttandyrdy. Sondyqtan bul qadamǵa qorqynyshpen emes, úlken senimmen bardym. Ári qaraı bul bastamanyń keń qanat jaıatynyna kúmánim joq.

– Eńbekti jazý barysynda qandaı qıyndyq­tarǵa tap boldyńyz?

– Kitapty jazý barysynda birqatar qıyndyqtar kezdesti. Sonyń ishindegi eń negizgisi – jasandy ıntel­lekt salasyndaǵy termınderdiń qazaqsha balamala­ryn jasaý boldy. Kóptegen uǵymdar men termınder áli qazaq tilinde qalyptaspaǵandyqtan, olardyń aý­darmasyn tabý, túsinikti ári qoldanýǵa yńǵaıly etý ońaıǵa soqpady.

Sonymen qatar, jasandy ıntellekt tehnologıala­ry kún saıyn ózgerip, damyp otyrady. Sondyqtan sońǵy jańalyqtar men ózgeristerdi júıeli túrde ba­qylap, kitapty ýaqyt aǵymynan qaldyrmaý da erekshe kúsh-jigerdi talap etti.

Taǵy bir qıyndyq – qazaq tilindegi sapaly ári aý­qymdy derekterdiń azdyǵy. Qazirgi tańda qazaqsha jasandy ıntellekt modelderi áli joq.

Osy qıyndyqtarǵa qaramastan, kitapty jazý úderisi maǵan úlken tájirıbe berdi, ári qazaq jastary­na arnalǵan paıdaly resýrsty jaryqqa shyǵarý múmkindigin syılady. Osy sebepti kezdesken qıyndyq­tardyń barlyǵy eńserýge turarlyq dep esepteımin.

Qazaq tili baı ári ıkemdi til

– Bul qazaq tilindegi alǵashqy kitap ekenin atap óttik. Tildik kedergi bolmady ma? Qazaq tili tehno­logıanyń tiline ıkemdi me?

– Ras aıtasyz, bul salada qazaq tilinde alǵashqy eńbekterdiń biri bolǵandyqtan, tildik turǵydan belgili bir kedergiler boldy. Atap aıtqanda, halyqaralyq deńgeıde qalyptasqan jasandy ıntellekt termın­deriniń qazaq tilindegi dál ári túsinikti balamalaryn tabý bastapqyda ońaı bolmady. Degenmen, osy jumys barysynda qazaq tiliniń ıkemdiligine, múmkindikteriniń keńdigine kózim anyq jetti.

Qazaq tili – óte baı ári ıkemdi til. Ol jańa tehno­logıalardy qabyldaýǵa jáne solardyń uǵymdaryn dál berýge qabiletti ekenin kórsetip otyr. Bastysy, qazaq tilinde jazylǵan sapaly kontent kóbirek bolsa, tildiń de múmkindigi keńeıe beredi. Sondyqtan tildik kedergi ýaqytsha qubylys dep bilemin. Osy kitap arqy­ly qazaq tilin jasandy ıntellekt, IT, sıfrlyq tehno­logıalardyń tili retinde de qalyptastyra alatyny­myzǵa senemin. Bul baǵyttaǵy jumysymyzdy jalǵastyra bersek, qazaq tiliniń jańa tehnologıalar áleminde óz ornyn alatyny sózsiz.

– Bolashaqta qazaq tilindegi termınder sózdigin qurastyrý josparyńyzda bar ma?

– Óte oryndy suraq. Iá, termınologıa – bul ja­sandy ıntellektti qazaq tilinde damytýdaǵy basty kedergilerdiń biri. Sondyqtan da osy kitapty jazý barysynda termınderdiń túsinikti ári qoldanysqa ıkemdi bolýyna erekshe nazar aýdardym.

Bolashaqta qazaq tilindegi jasandy ıntellekt ter­mınderiniń tolyq sózdigin qurastyrý josparda bar. Qazirdiń ózinde kitap jazý barysynda jınaqtalǵan termınderdiń alǵashqy qory qalyptasty. Bul bastama aldaǵy ýaqytta mamandardyń, lıngvıserdiń, IT sala­sy mamandarynyń qatysýymen keńeıtilip, bekitiledi degen úmitim bar.

Bul sózdik tek mamandar úshin ǵana emes, jalpy kópshilikke, ásirese, jastarǵa, stýdentterge, mektep oqýshylaryna osy salany meńgerý jolyndaǵy naqty qural bolady dep senemin. Osylaısha qazaq tilindegi termınder qoryn júıelep, bolashaqta ony barlyq bilim mekemeleri men IT ortalyqtaryna qoljetimdi etsek, úlken bir maqsattyń oryndalǵany dep bilemin.

JI ákelken múmkindikter men  táýekelder

– JI qazaq qoǵamyna, jalpy adamzatqa qalaı áser etedi?

– Bul – óte ózekti másele. Shynymen de, árbir jańa tehnologıa sıaqty, jasandy ıntellekt te qoǵamǵa ári úlken múmkindikter, ári táýekelder ákeledi.

Múmkindikter turǵysynan aıtsaq, jasandy ıntel­lekt eńbek ónimdiligin arttyryp, ekonomıkanyń da­mýyna septigin tıgizedi. Ásirese, medısına, bilim berý, aýyl sharýashylyǵy, qarjy salalarynda tyń sheshim­der ákelip, ómir sapasyn jaqsarta alady. Mysaly, aýyl sharýashylyǵynda ónimdilikti boljaý, medısı­nada aýrýlardy erte dıagnostıkalaý, bilim berý jú­ıesin jekelendirý, tilderdi avtomatty aýdarý sıaqty máselelerde úlken ilgerileý baıqalady.

Sonymen qatar, jasandy ıntellekttiń damýy jańa mamandyqtar men jańa jumys oryndarynyń paıda bolýyna, jastarymyzdyń zamanaýı ári básekege qabi­letti bolyp ósýine jaǵdaı jasaıdy.

Al táýekelder jaǵyna kelsek, JI eńbek naryǵyn­da keıbir mamandyqtardyń qysqarýyna ákelýi múmkin. Osyǵan baılanysty jumys kúshiniń qaıta beıimdelýi men jańa bilimdi meńgerýi ózekti bolady. Sonymen birge, derekterdiń qupıalylyǵy, aqparat­tyq qaýipsizdik, etıkalyq normalardy saqtaý másele­leri týyndaıdy. Bul rette qoǵam men memlekettiń jiti nazary, baqylaýy óte mańyzdy.

Qazaq qoǵamyna áserine toqtalsaq:

Qazaq tili men mádenıeti úshin jasandy ıntel­lekt – bul jańa múmkindikter alańy. Qazaq tiliniń sıfrlyq keńistiktegi qoldanys aıasyn keńeıtýge, ult­tyq mádenıetimizdi tehnologıa arqyly nasıhattaýǵa, eń bastysy, jastarymyzdyń tehnologıalyq oılaý júıesin qalyptastyrýǵa jol ashady.

Jalpy, JI tehnologıasyn durys ári tıimdi paıda­lana bilsek, qoǵamymyzdyń ıntellektýaldy áleýetin arttyryp, bolashaǵymyzdy jarqyn ete alatynymyz­ǵa senimdimin. Osy baǵytta qoǵam, memleket, ǵalym­dar men jastardyń birlesken jumysy asa mańyzdy.

Tildik derekter – ulttyq qaýipsizdik kepili

– Otandyq JI júıesi máselesin talqylap kór­sek. Jalpy, ol qajet pe? Qajet bolsa, ózge el­dermen básekelese alamyz ba? Sebebi, bul ulttyq qaýipsizdik máselesi ekeni bárimizge belgili.

– Bul suraq – búgingi kúnniń eń mańyzdy máse­lesiniń biri der edim. Meniń pikirimshe, otandyq ja­sandy ıntellekt júıesin qurý mindetti túrde qajet. Bul tek tehnologıalyq nemese ekonomıkalyq másele emes, rasynda ulttyq qaýipsizdik máselesi. Ózimizdiń JI júıemi z bolmasa, bi z tehnologıalyq táýelsizdigimizdi joǵaltyp, basqa elderge aqparattyq turǵydan táýeldi bolyp qalýymyz múmkin. Sebebi, jasandy ıntellekt – bul tek qural ǵana emes, ol aq­parat pen bilimdi basqarý tetigi. Qazirgi ýaqytta AQSH, Qytaı, Eýropa, Japonıa sıaqty elder bul salaǵa úlken ınvestısıa quıyp, ulttyq JI strategıalaryn iske asyryp jatyr. Biz de bul kóshten qalmaýymyz kerek.

Básekege qabilettilikke kelsek, árıne, bul ońaı mindet emes, biraq qolymyzdan keledi. Qazaqstanda daryndy jastarymyz, myqty ǵalymdarymyz bar. Memlekettik deńgeıde naqty qoldaý bolsa, startaptar men zertteýshilerge tıisti jaǵdaı jasalsa, otandyq JI júıesin damytýǵa múmkindik mol.

Eń bastysy – qazaq tildi derekter qory men qazaq tilindegi jasandy ıntellekt júıelerin damyta alsaq, ózimizdiń ulttyq múddemizdi qorǵaıtyn senimdi tehno­logıalyq ınfraqurylymdy qalyptastyra alamyz dep oılaımyn. Bul baǵytta alǵashqy qadamdar jasa­lyp ta jatyr. Endi bul jumysty odan ári keńeıtip, qoldaý kórsetý – bárimizdiń ortaq mindetimiz.

– Qazir Parlamentte JI boıynsha zań jobasy talqylanýda. Siz zań jobasy boıynsha jumys tobynda ekensiz. Zańǵa qandaı usynys engizdińiz? Depýtattar mamandardyń sózine qulaq asýǵa da­ıyn ba?

– Ózim usynǵan basty usynystardyń biri – jasan­dy ıntellekttiń etıkalyq qaǵıdattaryn naqty aıqyn­daý jáne azamattardyń jeke derekterin qorǵaý nor­malaryn kúsheıtý boldy. Sonymen birge, JI algorıtmderiniń ádilettiligi men ashyqtyǵyn qamtama­syz etetin mehanızmderdi engizý qajettigin atap kór­settim. Sondaı-aq, ulttyq deńgeıde qazaq tilindegi derekter bazasyn qalyptastyrýdy zańmen bekitýdi usyndym. Sebebi, tildik derekter – bul tehnologıalyq táýelsizdik pen ulttyq qaýipsizdiktiń bir kepili.

Depýtattar jaıyna kelsek, shyndyǵynda bastap­qyda tehnologıalyq núanstar men termınderdi túsindirý ońaı bolmady. Biraq sońǵy ýaqytta depýtat­tardyń bul salaǵa degen qyzyǵýshylyǵy men yntasy aıtarlyqtaı artqanyn baıqaımyn. Olar mamandar­dyń pikirin tyńdaýǵa jáne usynystaryn qabyldaýǵa daıyn ekendikterin kórsetýde. Bul zań – bolashaǵymyz úshin asa mańyzdy. Sondyqtan depýtattar men sarap­shylar arasyndaǵy dıalog nátıjeli júrip jatyr dep aıtýǵa tolyq negiz bar.

– Batystyq ǵalymdar qazir ekige bólindi. Biri JI damýy adamzatqa mol múmkindik beredi dese, ekinshileri táýekel men qaýip kóp deıdi. Bul máse­lede sizdiń oıyńyz qandaı?

– Iá, shynynda da, bul taqyrypqa qatysty alań­daýshylyqtyń bary zańdylyq. Meniń oıymsha, ja­sandy ıntellekttiń damýy adamzatqa múmkindikterdi de, táýekelderdi de qatar alyp keledi. Qandaı da bir tehnologıanyń tabıǵaty sondaı. Elektr qýaty, ınter­net, atom energıasy sıaqty tehnologıalar da alǵash paıda bolǵan kezde úlken alańdaýshylyq týǵyzǵan. Qazir olardyń barlyǵy kúndelikti ómirimizdiń ajyra­mas bóligine aınaldy.

Al qaýip týraly aıtsaq, táýekelderdi joqqa shyǵa­rýǵa bolmaıdy. Biraq qaýip tehnologıanyń ózinde emes, ony qoldaný men baqylaýda jatyr. «Termına­tor» fılmindegi «Skaınet» sıaqty júıelerdiń paıda bolýy ázirshe fantasıkalyq senarı bolyp qala beredi, óıtkeni qazirgi JI adamzat qoıǵan naqty min­detterdi oryndaýǵa ǵana baǵyttalǵan. Árbir JI-niń artynda onyń jumysyn retteıtin adam turady.

Biraq biz tehnologıalyq damý etıkalyq normalar­men, qatań retteý men ashyq baqylaýmen qatar júrýi tıis ekenin túsinýimiz kerek. Iaǵnı qaýipsizdik, jaýap­kershilik jáne ashyqtyq máselelerin retteıtin meha­nızmderdi ýaqytyly qalyptastyryp otyrý – asa ma­ńyzdy.

Sondyqtan JI-den qoryqpaýymyz kerek, kerisin­she, ony durys ıgerip, saýatty basqarýdy úırenýimiz qajet. Bul úshin qoǵamnyń tehnologıalyq saýattyly­ǵyn kóterý de basty nazarda bolýy tıis. Osylaısha biz «Skaınetten» emes, ózimizdiń jaýapsyzdyǵymyz ben nemquraıdylyǵymyzdan qorqýymyz kerek der edim.

–Áńgimeńizge rahmet!

Suhbattasqan

Perdehan SHÁMSHIEV.