- MÁSELE
Qazaqstan boıynsha 4 mıllıonnan asa kólik tirkelgen bolsa, sonyń 500 myńǵa jýyǵy Almatyǵa tıesili eken. Demek, temir tulpar satyp alý jaǵynan Almaty qalasy alda keledi. Bul jaqsy-aq jańalyq. Alaıda, bir ókinishtisi, ońtústik astanada kólik apaty basqa qalalarǵa qaraǵanda anaǵurlym kóbeıip keledi.
Qazaqstan joldary qaýipti
Osydan biraz buryn QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev aldymen tvıtterde, keıin Almaty qalasyna saparynda mas kúıinde avtokólik júrgizgenderdi qatań jazalaý keregin tapsyrǵan bolatyn. Almaty qalasyn damytý máseleleri jónindegi keńeste Prezıdent: «Elimizde, onyń ishinde Almatyda jol-kólik oqıǵalarynyń kóp tirkeletini alańdatady. Adamdar qaza taýyp, jaraqattanyp jatyr. Jol apatynan zardap shekkender sany basqa elderdegi qarýly qaqtyǵystardan qaza tabatyndardyń sanynan kem emes. Jol qozǵalysy mádenıeti aıtarlyqtaı tómendep ketti», – dep dabyl qaǵyp, atalǵan jaǵdaıǵa alańdaýshylyq bildirgen edi.
Shynynda da bylaı qarap tursaq, Qazaqstannyń joldary qaýipti bolyp barady. Statısıkaǵa kóz júgirtsek, ótken jyly elimizde 12 515 jol-kólik oqıǵasy oryn alyp, 16 884 adam zardap shekti, 1997 adam qaıtys boldy. Onyń 184-i – balalar. Qaıǵyly reıtıńtiń «kóshin» Almaty qalasy jáne Almaty oblysy bastap tur. Barlyq jol-kólik oqıǵalarynyń 40 paıyzy atalǵan óńirlerge tıesili.
Orta eseppen sońǵy on jylda elimizde 30 myńnan asa adam qaza taýypty. Al on jylǵa sozylǵan Aýǵan soǵysynda búkil bir KSRO boıynsha 14 myń adam oqqa ushqan. Sonda bylaı qarasańyz, kólik «soǵysynyń» zardaby Aýǵan soǵysynan da asyp barady. Sondyqtan jazany qazirgiden de kúsheıtpesek, munyń arty jaqsylyqqa aparmaıdy.
Jyldamdyqty arttyrýǵa bolmaıdy
Jol tártibin buzǵandarǵa qatty shúıligetin Danıa memleketinde 1000 adamǵa shaqqanda 700–800 kólikten kelse, bizde árbir 1000 adamǵa 172 kólikten tıetinge uqsaıdy. Endi mynaǵan qarańyz, atalǵan elde jol apatynan zıan shekken 100 adamnyń altaýy ajal qushsa, bizdiń elde kólik qaqtyǵysynyń zardabyn tartqan 100 adamnyń 18-i mert bolýda.
Jol apaty jaǵynan bıik kórsetkishterimen jylda aldyńǵy qatardan kórinetin aımaqtardyń birinshisi – Almaty qalasy bolsa, ekinshi, úshinshi oryndarda – Almaty oblysy men Nur-Sultan qalasy tur. Túrkistan oblysy da tórttikten túspeı keledi.
Jol-kólik oqıǵasyn týdyrýǵa túrli jaǵdaılar sebep bolatynyn alǵa tartqan jol saqshylary «eń kóp kezdesetin tártipsizdik júrgizýshilerdiń belgilengen mejeden kólik jyldamdyǵyn arttyrýy», – deıdi. Birneshe adamnyń ólimine soqtyratyn jol-kólik oqıǵalarynyń da barlyǵy derlik kólikterdiń jyldamdyǵyn shekten tys arttyrýynyń saldarynan oryn alyp jatady eken.
Jol apaty saldarynan qaıtys bolatyndardyń sany jóninen Almaty oblysy aldyńǵy qatarda tur. Almaty oblysynda, ásirese, jaz aılarynda sýǵa túsý maýsymy bastalysymen, demalys kúnderi saıajaıǵa, tabıǵat aıasyna, jaǵajaılarǵa demalýǵa baratyndardyń sany artýymen qatar, jol-kólik oqıǵasynyń da kóbeıe túsetini anyqtalǵan.
Tártip saqtaǵan jón
Jalpy, mamandardyń aıtýynsha, jol-kólik oqıǵalarynyń kóp tirkelýine júrgizýshilerdiń jyldamdyqty shekten tys arttyrýymen qatar, qarama-qarsy baǵytqa shyǵyp ketýi, birin-biri basyp ozýǵa tyrysýy, júrgizýshiniń kólik tizginine mas kúıinde otyrýy sekildi jaǵdaılar sebep bolatyn kórinedi. Sondaı-aq, tıisti oryndardyń qulaǵyna «altyn syrǵa» – kúre joldardyń tarlyǵy men sapasyzdyǵy da jol-kólik oqıǵasyn týdyrýdyń negizgi sebebi kórinedi.
Bálkim, jol júrý erejesin buzatyndar úshin áli de bolsa tártipti qatańdatý kerek shyǵar. Óıtkeni, búginde qala syrtyndaǵy júrgizýshilerdi bylaı qoıǵanda, qala ishindegi shekti jyldamdyq – 60, al keıbir jerlerde 40 shaqyrym bolsa da jelmen jarysatyn kólik júrgizýshileri kóbeıip barady. Osynyń saldarynan aıdyń kúnniń amanynda ajal qushatyndar qatary azaımaı tur.
Keshendi sharalardy qolǵa alý kerek
Megapolıste jol-kólik oqıǵalarynyń sanyn azaıtý úshin keshendi sharalardy qolǵa alý kerek. Qala kósheleriniń adam kóp jınalatyn barlyq ýchaskelerinde qozǵalys jyldamdyǵyn shektep, qoǵamdyq kólikte, ásirese, taksıler men avtobýstarda jyldamdyqty shekteıtin tehnıkalyq qurylǵylardy ornatqan durys. Sonymen birge, rúlde spırttik ishimdikti paıdalanýǵa tolyq tózbeýshilik qaǵıdatyn engizýimiz qajet. Jol qozǵalysy qaýipsizdigi taqyrybyn jalpymemlekettik/jalpyqalalyq baǵdarlama retinde qarastyrýymyz tıis. Mektep oqýshylaryn jaryq shaǵylystyratyn bileziktermen qamtamasyz etken jón. Tipti, jaıaý júrginshilerge qarańǵyda shaǵylysatyn kıim kıýdi mindetti etetin zań qabyldaǵan durys. Óıtkeni, túnde adam kórinbeıdi. Bul tusta jaryq shaǵylystyratyn kıimder qutqara alady.
Qazir jolda júrý erejelerin jekemenshik avtomektepter úıretip, júrgizýshi kýáligin HQKO beredi. Osy oraıda, jol saqshylary «júrgizýshiler daıyndaýdy memlekettik orta bilim beretin mektepterge qaıta tabystaý kerek» dep otyr. Múmkin muny da pılottyq tájirıbe retinde qolǵa alyp kórgenimiz durys shyǵar.
Sheteldik tájirıbe qandaı?
Ońtústik Koreıada jol erejesi qaýipsizdigine erekshe kóńil bólinedi. Sonyń nátıjesinde onda JKO-da qaza bolǵandar sany azaıyp keledi. Máselen, eger 1991 jyly JKO saldarynan ólim-jitim boıynsha 13 429 adam tirkelgen bolsa, 2010 jyly kórsetkish eki ese – 6563-ke qysqardy, 2020 jyly bul kórsetkish 3781-di qurady. Qazir 100 myń turǵynǵa shaqqanda qaza bolǵandar sany 7 adamdy quraıdy. Ońtústik Koreıa men bizdiń elderimiz arasyndaǵy joldar aıtarlyqtaı erekshelenbeıdi. Olar da bizdegideı beton jáne asfáltbeton joldaryn salady, qıyrshyq tasty-mastıkalyq asfáltbeton qoldanady. Bir ereksheligi, Ońtústik Koreıa bıligi qaýipti jerlerdi kórsetý úshin jol jamylǵysyna túrli boıaǵyshtar men qospalar qosady. Mysaly, sary tús eskertý bolsa, qyzyl tús jyldamdyqty azaıtý qajettiligin bildiredi. Qaýipsizdik maqsatynda joldarda qısyq jolaq keńinen qoldanylady. Olarda eger siz kóliktiń qozǵalý jyldamdyǵyn 10 paıyzǵa tómendetseńiz, onda ólim sany 50 paıyzǵa azaıady degen uǵym qalyptasqan. Bizde jyldamdyq rejımi óte joǵary, Koreıada avtojoldarda eń joǵary jyldamdyq saǵatyna 100 shaqyrym, odan qatty júrýge bolmaıdy. Qala ishinde saǵatyna 60 shaqyrym, al mektepterdiń janyna kelgende ony 30-ǵa túsiresiz.
Negizi, bylaı qarap tursaq, jalpy Qazaqstanda, onyń ishinde Almatyda kólik apattary óte kóp bolyp turady. Joǵaryda biz tek resmı derekterdi ǵana keltirdik. Al shyn máninde, jol apattary budan áldeqaıda kóp bolady. Tek kópshilik júrgizýshiler daý-shardy tártip saqshylarynyń aralasýynsyz ózderi-aq sheship alýdy áldeqaıda tıimdi dep sanaıdy. Sondyqtan bul máseleni sheshi úshin sheteldik tájirıbege kóp mán bersek durys-aq bolar edi.
Túıin: Qala ishindegi jyldamdyqty azaıtyp, jol sapasynyń jaqsarýyna den qoıatyn ýaqyt jetti. Káris ǵalymdarynyń zertteýinshe, jyldamdyqty 10 paıyzǵa qysqartý arqyly adam ólimin 50 paıyzǵa azaıtýǵa bolady eken. Osyndaı ozyq tásilderdi qoldaný arqyly elimizdegi jol-kólik oqıǵasyna tosqaýyl bola alsaq, qanshama adamnyń ómirin qaýip-qaterden saqtap qala alamyz. Sonymen qatar, kólik júrgizýshileri men jaıaý júrginshilerge de erejeni buzbaýǵa shaqyryp, respýblıkalyq mańyzy bar avtomobıl joldaryna baqylaýdy kúsheıtken jón. Tek tıisti jol erejesin saqtaý ǵana qaýip-qaterden aýlaq bolýǵa kómektesedi.
Taqyrypqa oraı
Medet ÁBİLDAULY, kólik júrgizýshi: Kólik júrgizý mádenıetin kóterýimiz kerek
Birinshi kezekte joldardyń sapasyna mán berilýi kerek. Ekinshiden, júrgizýshi kýáligin satýdy doǵaryp, ony berýdi qatań baqylaýǵa alýymyz tıis. Kýálik satylsa, onda jol erejesi men qaýipsizdikti saqtaý týraly ne aıtýǵa bolady? Úshinshiden, zań qarapaıym adamdar úshin emes, barlyq azamattar úshin jumys isteýi qajet. Áıtpese, bizde baıdyń balalary ishimdik iship, esirtki qoldanyp kólik júrgizse de, tipti adam qaǵyp mert qylsa da, eshteńe bolmaıdy. Mundaı kezde jazany barynsha qataıtqan durys. Onyń ústine, bizde kólik júrgizýshileri bir-birin qurmettemeıdi. Germanıada, Avstrıada kólikter baıaý júredi, bir-birine kedergi jasamaıdy. Al Almatyda bári asyǵys, qalaı bolsa solaı júredi. Bireýdiń aldyna túsip alsań sıgnal berip, judyryq ala júgiredi. Nátıjesinde baıaý júrýdiń ornyna kólikteri soqtyǵysyp, toqtap turady. Aqyrynda jol polısıasy ólshep, qaǵaz toltyryp, uzaq ýaqyt keptelis jasaıdy. Sondyqtan muny sheshý úshin halyqtyń kólik júrgizý mádenıetin kóterýimiz kerek. Onsyz másele sheshilmeıdi.
Jumajan JAŃBYROV, tehnıka ǵylymynyń doktory, profesor: Kólikte telefonmen sóılesý óte qaýipti
Bizde avtokólik mektepteri tek aqsha tabýdy ǵana kózdeıdi. Olardyń jaýapkershiligin arttyrýymyz tıis. Onyń ústine, qazir nashaqor da, psıhıkasynda aýytqýy bar adamdar da kólik júrgize beretin boldy. Olarǵa kólik júrgize alatyndyǵy týraly anyqtama alý túk emes. Medısınalyq anyqtama da komersıaǵa aınalyp ketti. Jeke klınıkalar kóp, olarǵa aqshasyn berseńiz, kez kelgen anyqtamany bere salady. Sondaı-aq, jol qozǵalysy erejesin óreskel buzǵandardy ómir boıy júrgizýshi kýáliginen aıyrý kerek. Áıtpese, osy jyldamdyqty asyrǵannan qanshama adam múgedek bolyp, tipti ólip ketip jatyr. Bul – aýyr ókinish. Sosyn qalada qoǵamdyq kólikti arttyrý qajet. Adamdardy jeke kólikke emes, avtobýstarǵa otyrýdy úgittegen durys. Júrgizýshilerdiń rólde otyryp alyp SMS jazýy, telefonda sóılesýi óte qaýipti jaǵdaı. Mundaı kezde apatqa ushyraý yqtımaldyǵy artady. Biraq bizde ókinishke oraı, osylardyń saldarynan bolatyn jol-kólik oqıǵasynyń statısıkasy júrgizilmeıdi. Áıtpese, damyǵan elderde mundaı áreket úshin 15 kúnge qamaý jazasy qoldanylady. Buǵan da erekshe nazar aýdarymyz kerek.
Derek pen dáıek
Álemde jylyna shamamen 2 mıllıonǵa jýyq adam jol apatynan qaıtys bolady eken. Bul bir qalanyń, tipten kishigirim bir memlekettiń halqyndaı adam jer betinen joıylyp ketedi degen sóz. Bizdegi jaǵdaı da ońyp turǵan joq. Elimizde jylyna úsh myńǵa jýyq adam jol-kólik apatynan qaza taýyp, 19 myńnan astam adam mertigip jatady. Iaǵnı kúnine 8–10 adam jol apatynan ajal qushady degen sóz. Sońǵy 10 jyl ishinde elimiz aýmaǵyndaǵy jol boılarynda 30 myńnan astam adam opat bolyp, 156 myń adam túrli dárejede jaraqat alypty. Eń ókinishtisi, osyndaı apat saldarynan jylyna 300-ge jýyq bala qaza taýyp, 2000-ǵa jýyǵy túrli dene jaraqatyn alǵan.
Kólik apatyna ushyraǵanda ne isteý kerek?
Almatyda temir tulpar sany artqan saıyn, jol kólik oqıǵalary da jıilep barady. Tipti, kóp jyl kólik júrgizgen tájirıbesi mol júrgizýshilerdiń ózi jol apatynan saqtandyrylmaǵan. Óıtkeni, qalada tájirıbesiz júrgizýshiler kóp-aq. Sondyqtan árbir júrgizýshi bolashaqta abdyrap qalmasy úshin jol apaty bolǵan jaǵdaıda ne isteý kerektigin bilýi tıis. Eger jol apaty oryn alsa, kólikti dál sol jerde toqtatyp, «avarınkany» qosyp qoıý kerek. Al apattan keıin zardap shekkender bolsa, olarǵa alǵashqy medısınalyq kómek kórsetip, 103 nómirine habarlasqan jón. Osydan keıin 102-ge habarlasyp, polısıa qyzmetkerlerin shaqyryńyz. Kináli emestigińizdi dáleldeý úshin kýágerlerdiń aty-jónin, mekenjaıyn, telefonyn jazyp alyńyz. Eger JKO-da zardap shekkender bolmasa jáne barlyq taraptar bolǵan jaǵdaıdy baǵalaýda ózara kelisse, onda júrgizýshiler oqıǵanyń syzbasyn jasap, jol apatyn resimdeý úshin Polısıa basqarmasyna bara alady. Kelispegen jaǵdaıda, apatqa ushyraǵan kólikterdi foto men vıdeoǵa túsirip alǵan jón. Sodan keıin saqtandyrý kompanıasynyń komısary men polısıa kelgende jol-kólik oqıǵasynyń sqemasy syzylyp, ákimshilik hattama toltyrylady. Osy kezde tıisti organ qyzmetkerinen mindetti túrde apat sqemasy men ákimshilik hattamanyń kóshirmesin alyńyz. Bul rette saqtandyrý kompanıasy shyǵyndy óteıdi. Al ákimshilik is sotta qaralyp, tıisti sheshim shyǵarady. Eń bastysy, jolda abaı bolyńyz!