Jyrtyq shalbar joqshylyqtan ba, toqshylyqtan ba?
Qazirgi tańdaǵy modany kórip tańqalasyz. Tańdanystan tańdaı qaq jarylady. Búginde jas ta, jasamys ta aıryqsha kórinýge qumar. Jarasymdy bolsa birsári, alaıda kózińizge oǵash kóringende, ol emes, siz uıalasyz. Qashan jónge kelerimizdi kim bilsin?!
Jahandaný úderisi ǵalamdy sharpyp tur. Barsha álemde jutylý qaýpi júrip jatyr. Osyǵan oraı adamnyń báriniń stıli birdeı bolyp barady. Uqsastyqta shek joq. Qyz – ulǵa, ul – qyzǵa uqsaýǵa yntyq. Er men áıeldiń kıimi birdeı. Bireýge baryp birdeńe deý – aıyp. Sebebi, árkim ózi biledi. Kapıtalısik qoǵamda eshteńege shekteý joq. Ýáj aıtylsa, qyńyr jaýap daıyn. Sondyqtan ańdap sóılep, aıańdap júremiz. Biraq yńǵaısyzdyqty kórgende, shoshısyz. Ol jaǵy qupıa emes. Sanany baýraǵan qatqyl oı osyp túsedi. Muny aıtpasqa taǵy bolmas. Qaıran sóziń qor bolsa da, osyǵan keleli paıym aıtatyndardyń bolǵany abzal.
Tárbıe – tal besikten
Áńgimeni áriden tartaıyn. Burynǵy apa, jeńge, kelin oramal tartqan. Uzyn etek kóılek kıgen. Qazaqylyqty saqtaǵan. Kóp jaǵdaıda ádepten ozbaǵan. Úlkendi qadirleıdi. Kishige izet bildiredi. Er adamdy baǵalaıdy. Qyz balany qurmetteıdi. Báriniń óz orny bar.
Ulttyq meıramdarda bárimiz qazaqsha kıim kıemiz. Oıý- órnek te sondaı jarasymdy. Beshpet, shapan, kımeshek, saptama etik, kamzol, nymsha – barshasy úılesimdi. Sondaı- aq, sholpy, syrǵa, júzik, saqına altyn-kúmis aralasyp jarqyrap turady. Kózdiń jaýyn alady. Menmundalaıdy. Ásirese, Naýryz toılanǵanda kóshpendi ómirge oralǵandaı kúı keshemiz. Aqshańqan qazaq úıdiń kelbetin sýretteýge sóz jetpeıdi. Tórt túlik, kókmaısa – bári-bári tamasha.
Ǵasyr boıǵy dúnıetanym jadymyzda saqtalǵan. Ozbyr qyzyl ımperıa joıýǵa tyrysty. Biraq sanadan óshpedi. Júrek túkpirinde qala bildi. Derbestik alǵan shaqta, birtindep umytqanymyz jańǵyrdy. Alaıda, qıturqy, jymysqy «ortalyqtandyrý» ıdeologıasynyń salqyny qalyp qoıdy. Keıbirimiz tilden, dilden qaldyq. Sonyń saldarynan elikteý kúsheıdi. Ótkendi moıyndamaý paıda boldy. Tarıhty joqqa shyǵarý, ımpershildik ıdeologıanyń quryǵyna quldyq urý áli de bar. Osyny túzeıtin, tezge salatyn kez jetti.
Osy kúni aýzy dýaly, aqylman aqsaqal azaıdy. Qazaqy beınesi saqtalǵan, «ólimnen de uıat kúshti» deıtin, uzyn etek kıgen ájeler qalmaı barady. Endigi 20 jylda etno- fólklorǵa aınalyp ketpese jarar edi. Búginde qazaqshylyqty saqtap otyrǵan ata-apalardyń jasy 70-ten asty. Aqıyq aqyn Muqaǵalı Maqataev «qarıalar azaıyp bara jatyr» dep jyrlapty. Shynynda da balasyna ertegi aıtatyn, ósıetin qaldyratyn úlken kisiler sıredi. Olar kóp bolsa, «uıat-aıat» túgesilmes pe edi?!
Qazaqta «Qyzdy basqa úıde qondyrma, uldy ózge úıden toıdyrma» deıdi. Darhan, kóregen ata-babalarymyzdyń naqyl sózi – bul! Tárbıeniń qoldan syrylǵanyn adamnyń syrty-aq ańǵartady. Osy másele qatty oılantady.
tvoyalady.com
Elikteý túbi – qurdym
Álginde jahandaný jyryn kúıttedik. Áıgili sánger Koko Shanel «men adamdarǵa kıim tigip kıindirýmen álekpin – al olar sheshinýge áýes» depti. Sóziniń jany bar.
Kóshege shyǵa qalsańyz, túrli jaǵdaı, keleńsiz qylyq kóresiz. Keıbireý qara sanyn jaltyratyp, sholtıtyp shortı kıip alady. Sondaı jarasymsyz. Qyzdyń erkekshora, uldyń qyzteke bolǵany uıat. Uldar qulaǵyna, murnyna syrǵa taǵady. Qyz bala denesine tatý salady. Onysyn baqyraıtyp kórsetip alady. Óte suryqsyz kórinedi.
Biz syrttan keletin barlyq qylyq, sán, ádis-tásildi oı eleginen ótkizeıik. Arasynan qajettisin ózimizge engizeıik. Ásirese, Eýropaǵa eliktep, jalańashtanýǵa qumartpaıyq. Kóshedegilerge kóz salsańyz, shyǵys pen batys stılin birdeı kóresiz. Bireý ystyq kúnde tumshalanyp qymtanyp alsa, kelesi bireý bar múshesin jarqyratyp kórsetip, uıat-puıatty kózge ilmeı júre beredi.
Kıim áý bastan mádenıettiń tikeleı kórsetkishi. Iá, qazir zamanaýı kezeń. Biraq bul da ótedi. Jas órenderimizdi tárbıe tezine salmasaq, endigi jerde keshigemiz. Ýaqyt ótip, sanaǵa alabóten jymysqy oı kiredi. Ol kezde bári kesh. Sondyqtan elikteıtin nárse bar, eliktemeıtin dúnıe taǵy bar. Osyny esten shyǵarmaıyq.
Jat qylyq jarǵa jyǵady
Moda – zaman talaby. Áıtse de, árnárseniń shekarasyn bilgen jón. Sánqoılyq osy eken dep, ádepsizdikke ulasyp júrmesin.
Almaty – úlen megapolıs. Eshkimniń eshkimde sharýasy joq. Onysy jón-aq. Óıtkeni, tańerteń jumysqa, keshqurym úıine asyqqan bir adam. Bári qarbalas.
Biz metromen «Shuǵyla» móltek aýdanyna qatynaımyz. Baratyn jer shalǵaı. Baıqońyr men Baýyrjan Momyshuly stansıasyna jetkenshe biraz ýaqyt ótedi. Shyǵarmashylyq adamy bolǵandyqtan, qoǵamǵa zer salmaı júre almaımyz. Osyndaı sáttiń birinde keleńsiz bir kórinistiń kýási boldyq. Iaǵnı ústine fýtbolka, sholaq shalbar kıgen uzyn boıly jigit pen bir qyz mindi. Bir-birine jabysyp barady. Qyz baladan qyzǵa tán náziktik baıqalmady. Ekeýi de qulaǵyna, murnyna syrǵa taǵypty. Bir qaraǵan adam eki jigit oǵash qylyq jasap tur dep uǵýy múmkin. Ondaıdyń betin aýlaq qylsyn. Biz qyz ben jigit desek, kóz aldymyzǵa jarasymdy jup hám mahabbat elesteıdi. Negizi, ata dástúrdi buzbaı, tabıǵat bergen qalypty saqtaǵan durys.
Kóshe erikkender orny emes. Ásirese, kópshilik júretin jerde oǵash qylyqtan kózdi alyp júre almaıtyn sátterge udaıy tap bolyp júrmiz. Oryndyqtyń ústinde qyz ben jigit aımalasyp, yntyzar sharmanda kúıge túse beredi. Aınaladan úlken kisi, ata-ana, bala-shaǵa ótedi dep elemeıdi. Órimdeı jasóspirimder osylaı istese, túbi ne bolmaq?! Internetten kórgenin qaıtalaı berse, qolda bar qundylyǵymyzdan aıyrylamyz.
Qazaqta «Et buzylsa tuz sebedi, tuz buzylsa ne sebedi?» degen ataly sóz bar. Al «qyz buzylsa... qaıtemiz?». Onda tárbıeniń qoldan ysyrylyp túskeni dep uǵa berińiz. Sonymen qosa, «Ul buzylsa – otbasy, qyz buzylsa – ult buzylady» degen támsil kezdesedi. Sol sebepti, qyzdyń tárbıesine asa abaı bolǵan abzal. Osy kúni qyz bala elektrondy temeki shegip, bet-aýzyna tatýırovka salady, shashyn beı-bereket boıap, ul sıaqty shashynyń bir janyn qyryp alyp tastaıdy. Ul da jetisip turǵan joq. Osyndaılar kóbeıse, ulttyń tamyryna balta shabady. Sondyqtan qajetsiz áreket jasap, jurttyń júıkesin tozdyrmaý qajet. Bul barsha jastarǵa qarata aıtylǵan sóz. Ata-babamyzdan kele jatqan tekti urpaǵymyz azbasyn. Barsha aıypty turmys-taýqymetine jaýyp, ózimiz sútten aq, sýdan taza bolmaıyq. Qartaıǵanda perzentine kereksiz bolyp, dalada túnep jatqan jaǵa ustatarlyq jaǵdaıdy baıqap júrgen bolarsyz. Osynyń bári urpaq tárbıesimen aınalyspaǵannyń kesiri. Ondaıdyń betin aýlaq etsin. Batystan mádenıetti emes, ǵylymı tehnologıany ıgerýdiń qyr-syryn úıreneıik. Rýhanı qundylyq shejiremizde, ózimizde saırap jatyr!
Tektilik qanymyzda bolǵaı!
Taqaýda Tashkentke jol tústi. Shahar keremet, tap-taza. Keptelis az. Barlyq jerge metro qatynap tur. Adamdary meıirban. Jol surasań, jón silteıdi. Eń qyzyǵy mynada: Kıim arzan degen oımen dúkenderdi araladym. Áıtse de, asa bir aıyrmashylyq sezilmedi. Ádepkide ózbek tilin jóndi bilmegendikten, oryssha surap júrdim. Qyzmet kórsetip turǵandardyń bári derlik jastar eken. Bárinen «ózbekshe sóıleseńiz...» degen sózdi jıi estidik. Buryn Keńestik kezeńniń ózinde solaı istep, ádet-ǵurpyn saqtapty. Al qazaqsha saýal berseńiz, rızashylyqpen til qatady. Halqy iltıpat kórsete biledi. Jergilikti qandas qazaq aǵaıyndardy da jıi ushyrastyrdyq. Bizdi baıqap, qazaqsha tildese jóneledi. Ashyq-shashyq júrgenderdi kóre qoımaısyz. Sóıtip, óz kelbetin ulyqtaǵan eldi aralap, rıza bolyp oraldyq.
wallhere.com
Shetelden kelip ulttyq kıimderimizdi kıip, 3-4 aıda qazaqsha til syndyryp júrgen sheteldikter qazaqy salt- dástúrimizge qyzyǵady. Onysy beker emes. Syrt jaqtyń adamyna zamanaýı bolý – qyzyqsyz. Ol etaptan ótken. Al biz óz qadirimizge ózimiz jeteıik. Qazir zamanaýı kez ekenin túsinemiz. Alaıda, retsiz jolǵa salynbaıyq. Osy kúni ulttyq kıimderimiz zamanaýı stılde tigile bastady. Qoǵamdyq orynda oıý-órnegi kelisken kıimmen sándi de mándi kıinsek, jarasady ǵoı. Ony tek qana Naýryzda kıip, jyl boıy sandyq pen qoımada jatsa, ondaı kózboıaýshylyq kimge kerek?!
Óz aramyzda ómir súrip júrgen etnostardyń keıbirine zer salaıyqshy. Qap taýynan qıyn-qystaý shaqta jer aýdarylyp kelgenderge kóńiliń toıady. Óziniń salt-dástúrin saqtaıdy. Kelinderi úı men syrtta da oramalyn, uzyn kóılegin tastamaıdy. Kóbine óz ultynyń kıimin kıedi. Til, dilge berik. Tarıhı Otanynan jyraqta júrse de, túpki negizin saqtap keledi. Rýhanı jaýharlaryn áspetteý jaǵyna kelsek, bizge úlgi alarlyq qyrlary da jeterlik. Oılanaıyq?!
Qazaqtyń bilekti, júrekti, namysshyl er-azamattary aman bolsyn. Qylyqty, uıańdyqty saqtaǵan, betten alyp tóske shappaǵan boıjetken qatary artsyn. Sonda ǵana aýmaly-tókpeli shaqtan aman-esen ótemiz.
Bir nárse anyq. Syrtqy keskin-kelbet barlyǵyn ańǵartady. Bárimiz psıholog bolyp baramyz. Júris-turys, sóz saptaý – barshasyna el kóz tigedi. El arasynda «Qısyq arba jol buzady» deıdi. Sonyń keri kelip júrmesin. Jasqa da, jasamysqa da sana bersin. Eń bastysy – uıat bolmasyn. San ǵasyrlyq tarıhymyzdy tek qana áleýmettik jeliden kórip, túgeldeı fólklorǵa aınalyp ketip júrmesin. Bolashaq árbirimizdiń qolymyzda, aǵaıyn. Altyn dińgek myqty bolsyn!
«Almaty-akshamy», №82 11 shilde, 2023 jyl