Pıaz daǵdarysy taǵy bolýy múmkin
Bir qaraǵanda, byltyrǵy Nıderlandydaǵy qurǵaqshylyq, Pákistandaǵy sý tasqyny, Ýkraına men Reseı arasyndaǵy qarýly qaqtyǵys jáne bıyl Ózbekstandaǵy qystyń sýyq bolýy sekildi oqıǵalar arasynda baılanys joq sekildi. Olardyń pıazǵa múldem qatysy joq dep oılaýymyz múmkin. Al shyndap kelgende, olardyń arasynda baılanys bar.
Bıyl jyldyń basynda Qazaqstanda kútpegen jerden pıaz daǵdarysy paıda boldy. Kenetten pıazǵa ishki jáne syrtqy suranys artty. Ol tek bizdi emes, Ortalyq Azıa, Reseı, Iran jáne Pákistan sekildi elderdi de qamtydy. Suranys artqan soń baǵa da ósti.
Biraq áli kúnge deıin pıaz daǵdarysynyń sebebin eshkim ashyq aıtpaı otyr. Endeshe, osy suraqqa jaýap izdep kórelik.
Bizdiń Úkimet qol qýsyryp otyrmady
Bıyl qańtarda pıazdyń baǵasyn dereý retteý kerek boldy. 18 qańtarda «Syrtqy saýda saıasaty jáne halyqaralyq ekonomıkalyq uıymdarǵa qatysý máseleleri jónindegi vedomstvoaralyq komısıa» otyrysy ótti. Onda el aýmaǵyndaǵy pıazdy ózge elge satýdy shekteý týraly sheshimge keldi.
Negizi pıaz baǵasy ótken jyly shildede óse bastaǵan. Baǵa qysqa ýaqytta sharyqtap 2 ese ósken. Sol kezdiń ózinde Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi pıazdy syrtqa satýdy shekteý týraly oılana bastaǵan. Biraq sheshim qabyldanbady. Sol kezde Úkimet naryq ózin-ózi retteıdi dep oılaǵan bolý kerek.
Biz ǵana qamdanbadyq
Pıaz tapshylyǵynan týyndaǵan daǵdarys kórshi elderde de baıqaldy. Bizben ilese Ózbekstan 20 qańtarda pıaz eksportyn toqtatty. Keıin Tájikstan men Qyrǵyz eli de kóshke ilesti.
Daǵdarys Ortalyq Azıa elderimen birge Irandy da sharpydy. Alaıda, Iran eksportty toqtatpaǵan bolatyn. Kerisinshe, pıazdy satqannan túsetin tabysqa salyqty kóbeıtip jiberdi. Irandaǵy daǵdarys eksporttyń kúrt ósýinen týyndaǵan edi. Pıazdyń basym bóligi Pákistanǵa eksporttaldy. Biraq Pákistannyń ózi pıaz satýda aldyńǵy qatarly el bolsa, tapshylyq qalaı paıda bolǵan?
Apat aıtyp kelmeıdi
Byltyr maýsymda jańbyrdan Pákistan jeriniń biraz bóligin sý shaıyp ketti. Odan 1600-den asa adam mert bolyp, pıaz ósetin egistik alqaptar jaramsyz kúıge túsken. Osydan pıaz óniminiń kólemi túsip ketti. Pákistan pıazdy eksporttaý túgili, halqyn qamtamasyz ete almaıtyndaı jaǵdaıǵa jetti. Sondyqtan syrttan satyp alýǵa týra keldi.
Irannan basqa, Ózbekstannan da pıaz ımporttaldy. Bir qyzyǵy, Ózbekstannan pıaz ımporty qańtar men shilde aılarynda mardymsyz bolǵan. Tamyzda 2,3 myń tonna ımporttalsa, qazan aıynda bul kórsetkish 9,7 myń tonnaǵa jetken.
Bıylǵy Ózbekstandaǵy qatal qys pıaz naryǵyndaǵy jaǵdaıdy odan saıyn nasharlatty. Qoımada saqtalǵan ónim úsip qaldy.
Bul oqıǵalardy, Nassım Talebtiń tilimen aıtqanda «Qara aqqý» deýge bolady. «Qara aqqý» dep on uıyqtasa da túsińe kirmeıtin, boljaý múmkin emes oqıǵalardy aıtady. Osyndaı qara aqqýlar birlesip «Kóbelek effektisin» jasaýy múmkin. «Kóbelek effektisi» Qytaıdyń bir jerinde kóbelek qanatyn qaqsa, Amerıkada taıfýn bolýy múmkin deıdi. Pıaz daǵdarysynyń sebebi osynda.
Pıaz naryǵyna saıasattyń da áseri bar
Ótken jyly Reseı men Ýkraına arasynda qarýly qaqtyǵys bastaldy. Qaqtyǵys Ýkraınadaǵy pıaz ósiretin alqaptardy taryltty. Munyń áserinen ony eksporttaıtyn elde tapshylyq paıda boldy. Ony úkimeti Nıderlandydan pıazdy ımporttaý arqyly sheshýge tyrysty.
Alaıda, jaǵdaıdy uzaq ýaqyt retteýge múmkindik bolmady. Sebebi, jazda Nıderlandynyń ózinde pıaz ósimi aqsaǵan. Onda egis alqabyn sýaratyn sý kólemi azaıǵan. Sý tapshylyǵy pıaz ósimine áser etken.
Budan shyǵatyn qorytyndy – úkimet pıaz naryǵyn únemi baqylap otyrýy qajet. Sebebi, bıylǵy jaǵdaı qaıtalanýy múmkin. Sondyqtan pıaz ónimdiligine áser etýshi tabıǵı faktorlarmen birge, halyqaralyq jaǵdaı men saýda soǵysy sekildi dúnıelerge de saq bolý kerek.