AQSH–Qytaı qatynasyndaǵy ózgerister bizdiń aımaqqa yqpal etetini anyq. Bul jaıynda basylymymyz ótken sandarynda keńirek toqtalǵan bolatyn. Jaqynda ǵana AQSH Memlekettik hatshysy Beıjińge saparlaı bardy. Eki el arasynda toqtap qalǵan dıplomatıalyq qarym-qatynas qaıta jandanǵandaı boldy. Sarapshylardyń kóbi Vashıngton men Beıjiń arasynda qarym- qatynastyń jańa dáýiri bastaldy dep jatyr. Biraq bul «jańa dáýir» shyn máninde neni ańǵartady? Beıbitshilik pe, álde tipti de tereńdeı túsken qaıshylyq dáýiri me? Eki memlekettiń ózara is-qımyldary bizge ǵana emes, tutas jahandyq geosaıası klımatqa áser etip otyr. Sony eskergende, taqyrypqa tereń kóz salýǵa týra keledi.
Beıjińde AQSH Memlekettik hatshysy Etnonı Blınken Qytaı basshysy Shı Jinpińmen (Sı Szınpın) kezdesti. Bul onyń kezekti saparynyń belgili deńgeıde sátti bolǵanyn kórsetti. Sebebi, bul kezdesý bolmaýy da múmkin edi. Sonaý aqpannan beri ekeýiniń kezdesetini jaıynda birde-bir sóz aıtylmaǵan bolatyn. Resmı aqparat quraldarynyń ózi ol jaıynda bir saǵat buryn ǵana bildi. Oǵan deıin amerıkalyq dıplomat Qytaıdyń qazirgi jáne burynǵy Syrtqy ister mınıstrlerimen kezdesip, kózqaras alshaqtyǵyn qysqartýǵa tyrysty. Osy úsh birdeı kezdesýden baıqaǵanymyzdaı, Beıjiń men Vashıngton arasyndaǵy qaıshylyqtyń qatpary qalyń. Ony eńserip, qarym- qatynasty oń baǵytqa jyljytý ońaı emesteı.
Qazirgi jahandyq kartınada memleketterdiń saıası úıekterge bóliný úrdisi ashyq moıyndala bastady. Batyspen tereń shıelenis jolyna túsken soltústik kórshimiz, túptep kelgende, máseleni qarýmen sheshýge uryndy. Al álemniń aldyńǵy ekonomıkasy ári shartsyz derjava – Amerıka Qurama Shtattarymen ustanym jáne múdde qaıshylyǵyna dóp kelgen shyǵys kórshimiz qandaı joldy tańdaýy múmkin? Beıjiń men Vashıngtonnyń qalt etken qımyl-qozǵalysynan álem elderi osynyń jaýabyn izdeıdi. Bizdiń de nazar aýdaryp otyrǵanymyz sondyqtan.
Kezdesýdegi is-qımyldar men sóz lámderi eki eldiń bolashaq baılanys kartasyna jol silteıtin messejderge toly boldy. Bylaısha aıtqanda, Blınkenniń Beıjiń sapary AQSH– Qytaı qatynasynyń damý baǵytyn boljaýǵa múmkindik berdi.
Kezdesýdegi kiltsózder
Qytaı basshysy AQSH Memlekettik hatshysyn Halyq májilis zalynda qarsy alypty. Bul ádette memleket basshylaryn kútip alatyn oryn. Buǵan qarap Qytaıdyń da qaıshylyqty sheshýge nıeti ańǵaryldy. Degenmen, tutas jaǵdaıdy anyqtaıtyn basqa da sımvoldyq belgiler bar.
Kezdesýdegi sózinde Qytaı basshysy: «Álem úshin turaqty Qytaı–AQSH qarym- qatynasy qajet. Eki eldiń durys til tabysa alýy qazirge jáne bolashaqqa áser etedi. Qytaı men AQSH-tyń táýelsiz damyp, birge órkendeýine múmkindik bar», – dedi. Bul, árıne, kezdesýge degen jyly lebiz. Onymen qosa, Shı Jinpiń ótken jyly Indonezıada prezıdent Baıdenmen kezdesýinde qol jetkizilgen konsensýsty birlesip oryndaýǵa shaqyrdy. Biraq sóziniń sońynda zil de jatty. «Básekelestik AQSH-tyń óz problemalary men álem aldynda turǵan syn- qaterlerdi sheshýi bylaı tursyn, zaman aǵymyna da sáıkes kelmeıdi. Qytaı Amerıka Qurama Shtattarynyń múddelerin qurmetteıdi, qarsylasýǵa jáne ony almastyrýǵa da nıetti emes. Sol sekildi, AQSH-ta Qytaıdy qurmettep, onyń zańdy quqyqtary men múddelerine zıan keltirmeýi kerek. Bir tarap ekinshi tarapty óziniń zańdy damý quqyǵynan aıyrý bylaı tursyn, óz qalaýy boıynsha qalyptastyra almaıdy», – dedi QKP OK tóraǵasy.
Týrasynda bul sózder eki eldiń túpkilikti múdde qaıshylyǵyna qaratylyp aıtylǵan. Al óz kezeginde Blınken bylaı dedi: «AQSH pen Qytaıdyń ekijaqty qarym-qatynastaryn jaqsy basqarýǵa jaýapkershiligi men mindettemeleri bar. Qytaımen joǵary deńgeıdegi almasýlar júrgizýdi, turaqty baılanysty saqtap, kelispeýshilikterdi jaýapkershilikpen sheshýdi, sondaı-aq, dıalog, almasý jáne yntymaqtastyqty izdeýdi asyǵa kútemiz». Shı – Blınken kezdesýi qysqa bolǵanymen, tarqatýǵa tıis túıinderi kóp boldy.
Kiltsózdi sheshý
Bul sózalmasýdyń aýany neni ańǵartady? Taraptardyń dıalog pen dıplomatıalyq almasýdy saqtap qalýdy basa aıtyp jatqanynyń ózi qaıshylyqtyń qaı deńgeıge ósip bara jatqanyn bildirip tur. Qos tarap ta bir-birine qarsy áreketterdiń baqylaýdan shyǵyp, sońy qaqtyǵysqa ulasyp ketýinen alańdaıdy. Ári Vashıngton da, Beıjiń de mundaı senarıdi qalamaıdy. Endi bir jaǵynan, bul sózder derjavalardyń tiresi burynǵydan kóri ashyqqa shyqqanyn kórsetti. Buryn jabyq ári názik taqyryptar endi ashyq qaıshylyq taqyryby retinde ortaǵa shyqty. Qytaı basshysynyń sóz láminen eki eldiń bir-birine baǵyttaǵan syrtqy saıasatynda «dushpandyq» pıǵyldyń bar ekeni de moıyndalǵandaı boldy.
Shı Jinpińniń myna bir sózin tápsirleı ketelik: «Bir tarap ekinshi tarapty óziniń zańdy damý quqyǵynan aıyrý bylaı tursyn, óz qalaýy boıynsha qalyptastyra almaıdy». Bunda Vashıngtonnyń syrtqy saıasatyna degen Beıjińniń úlken qarsylyǵy baıqalady. «Zańdy damý quqyǵy» dep Beıjiń óziniń aýqymdy ulttyq múddesin (Taıvandy qamtyǵan) meńzegisi keledi. Muny Qurama Shtattar tarabynan ózgertý múmkin emes degen syńaı tanytyp tur. Demek, qaıshylyq ta mine, osy derjavalyq ústemdik pen múddeler arasynan shyqqan.
Aldaǵy AQSH–Qytaı qatynasy
Bes jylda alǵash ret saparlaı barǵan amerıkalyq bas dıplomat Qytaıdyń eń joǵarǵy laýazymdy tulǵalarymen kezdesip qaıtty. Syrtqy ister mınıstri Chıń Gańdy (Sın Gan/Qing Gang) Qurama Shtattarǵa shaqyrdy jáne qytaılyq áriptesi shaqyrýdy qabyldady. Kezdesýlerde dıalog pen dıplomatıalyq almasýlardy turaqty saqtaý týraly sóz etti. Demek, aldaǵy ýaqytta Vashıngton men Beıjiń arasynda dıplomatıalyq reıster kóbeıedi. Resmı kezdesýler men talqylaýlar jalǵasady. Sonyń ózi de uzaq ýaqyt toń-teris kúıdegi qarym- qatynastyń az da bolsa oń baǵytqa yńǵaı bergeni. Degenmen...
Degenmen, dıplomatıalyq barys-keliske jol ashylǵanymen, baılanys sátsiz quryldy. Kezdesýlerden keıin taraptardyń eshqaısysy úlken serpilis jasaǵandaryn málimdegen joq. Salqynqandy kúıde qalyp qoıdy. Aldaǵy ýaqytta Qytaıdyń SİM basshysy, saýda ókili, Qarjy mınıstri de Qurama Shtat jerine baryp, ekijaqty kezdesýler ótkizýi múmkin. Alaıda, shıelenisti eńseretin mańyzdy sheshimder qabyldaı ala ma, joq pa – másele sonda.
Kóptegen s arapshylardyń ańǵarǵanyndaı, kelispeýshilikter tereń, ári qos tarap ta bir-birine jol bere salǵysy joq. Aıtalyq, Taıvan máselesinde taraptardyń pikir alshaqtyǵy kósh boıy jerde tur. Shı Jinpiń bıligi ishki turaqtylyq pen syrtqy ambısıa arasynda «Úlken Qytaı» prınsıpin berik qarmanyp, «Qytaı armanyn» júzege asyrýǵa tyrysa bermek. Al Baıden ákimshiligi de keıbir ulttyq múddelerin keri shegerip Qytaıǵa jeńildik jasaýǵa, tikeleı sanksıalardy qysqartýǵa nıetti emes. Iaǵnı eki el qajet kezde dıplomatıalyq baılanysty damytady, qajet kezde tiresedi, qajet kezde qaıta konsenýsqa kelip otyrady.
Mine, osyǵan qaraǵanda, AQSH-Qytaı qarym-qatynasy Blınken saparynan keıin jańa dáýirge qadam basqany ras. Biraq bul barys-kelis kóbeısede shıelenister túbegeıli sheshim tappaıtyn, «salqyn beıbitshilik» dáýiri bolatyndaı. Tarapt ardyń kelispeýshilikti bir-birlep sheshýge kóp kúsh jumsaýyna týra keledi.