Taıaýda Ázerbaıjannyń Shýsha qalasynda «Kólik, komýnıkasıa jáne klımattyq ózgeristerdi baqylaý arqyly baıandy bolashaq qurý» taqyrybynda ótken Túrki memleketteri uıymy beıresmı samıti kezinde QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Kaspıı men Aral teńizderindegi ekologıalyq máselelerdi sheshýde birlesken kúsh-jiger qajet ekenine nazar aýdardy. Ásirese, Aral teńiziniń qurǵap, shólge aınalýy alańdatarlyq jaǵdaı ekenin atap aıtty. Memleket basshysy: «Aral teńiziniń qurǵap, shólge aınalýy – alańdatarlyq másele. ekologıalyq apatqa ushyraǵan aımaqty ońaltý kerek. Buǵan qosa, transshekaralyq ózenderdiń sý qoryn tıimdi paıdalaný qajet. Ol úshin sý únemdeý tehnologıalaryn keńinen qoldaný kerek», – degen bolatyn.
Altaı Aınabek ne deıdi?
«Altaı Aınabek – búginde halyqaralyq klımat ózgertý tehnologıasy salasynyń maıtalman mamany. «Ábilqaıyr han. Qaraqum quryltaıy: 1710, 1726. Bulanty shaıqasy 1727», QOǴAMDYQ PİKİR: BUU-nyń «Aral óńiri ekologıalyq ınovasıa jáne tehnologıalar aımaǵy» dep jarıalansyn» atty Qarary» eki kúndik ǵylymı-praktıkalyq konferensıa qarsańynda Aral qalasyna kelgen A.Aınabek konferensıada sóz aldy, óziniń klımatty ózgertýge arnalǵan jańa tehnologıasymen ekologıanyń epıortalyǵynda shildeniń shilińgirinde aptalap jańbyr jaýdyrdy.
Álem nazaryn aýdaryp otyrǵan ekologıalyq óńir úshin bul tańqalarlyq dúnıe boldy. Mine, bir aıdan asty, mańaı mol ylǵaldanyp, qýrap bara jatqan tóńirektiń óskinine jan bitip, kógere bastady. Klımattyq ózgeris degen osy. Kishi Aral teńizi mańyndaǵy qansha myń gektar jerge sekseýil egilgenimen, turaqty ylǵal bolmaǵandyqtan, jumsalǵan qyrýar qarjy qumǵa sińgen sýmen teń. Osyny da oılasaq, A.Aınabektiń ıgi bastamasymen iske asyp otyrǵan jańa tehnologıa jetistigi arnaıy memlekettik komısıa tarapynan jiti baqylanyp, ádil baǵasyn alýy tıis. Zergerlik jumys tárizdi eptilik pen epsektilikti qajet etetin jabdyqtarmen jumys isteý qarjylaı qoldaýdy da qajet etedi. Qolda bardyń qadirin túsiner kez keldi», – deıdi Aral óńirinen hat jazǵan «Turan oıpaty – Aral teńizi» qoǵamdyq birlestiginiń zańgeri Nurtýǵan Turjanov.
Rasy kerek, kezindegi kók teńizdiń bir sheti osy aýmaqtaǵy Qyzyldyń qumyna jaqyn Uıaly porty bolǵan. Bul jaqta da jumys nátıjesiz emes. Birinshi kezeńde, ıakı birinshi onkúndikte bulttardy, jaýyn-shashyn deńgeıin túsirdik. Bizdiń jumysymyzdyń nátıjesinde Batys Qazaqstan, Aqtóbe oblystary men Araldyń ońtústigindegi Moınaq jaqtarda on kúndik jumys ishinde 100 paıyz jyldyq jaýyn-shashyn deńgeıi kóterilgeni jóninde málimet bar. Bul – 70 myń sharshy shaqyrym bolatyn Aral teńiziniń aýmaǵyna 7 mlrd sharshy metr sý keledi degen sóz», – deıdi bir sózinde Altaı Aınabek.
«Ortalyq Azıany sýsyz qaldyrý baǵdarlamasy»
«Qurylǵymyzdyń birin ınterneti nashar, ınfraqurylymy múldem joq bolsa da, Qaratereń aýyly mańyna, «Araltuz» mekemesi jaqqa qoıý qajet sıaqty. Qazirdiń ózinde ınternettiń nasharlyǵyna baılanysty túndeletip kezekshilikte júrmiz. Klımattyq tehnologıalar – sý qaýipsizdigin qamtamasyz etetin eń tıimdi jol. Bul tehnologıa kóptegen memlekette engizilgen. «Men Ortalyq Azıadaǵy kóptegen elderdiń memlekettik sheneýnikterimen aralasamyn. Aralasa kele, keıbir sheneýnikterdiń syrtqy kúshterge jumys isteıtinin uǵyna bastadym (!). Ótken ǵasyrdyń 60-jyldary polák-amerıkandyq saıasattanýshy Zbıgnev Bjezınskııdiń «Ábjylannyń quryǵy» (Petlá anakondy) kitaby jaryqqa shyqty. Kitap avtory keıin AQSH prezıdenti Djon Karterdiń keńesshisi boldy. Atalǵan avtor áldebir baǵdarlamaǵa qatysqany bar. Bul – Orta Azıany sýsyz qaldyrý baǵdarlamasy bolatyn», – deıdi ınjener-tehnolog A.Aınabek.
Altaı baýyrymyzdyń aıtýynsha, Qurama Shtattar áskeri Aýǵanstan jerinen shyqqan soń batystyq úkimettik emes uıymdar Ortalyq Azıa elderin sýsyzdandyrýǵa arnalǵan jobasy – Koshtepa kanalyn sala bastaǵan. Áriden bastasaq, túp bastaýyn Tán-SHánnan tartyp, tájik jerin kesip ótetin Pándj (ózbek jerinen bastap Ámýdárıa atalatyn) – aǵysy qatty ózen. 1996 jyly Tájikstannyń Taýly Badahshan avtonomıalyq okrýginde (ortalyǵy Horog qalasy) issaparda bolǵanymyzda, Pamırdiń taý-tasyn jaryp aqqan nildeı kók tústi asaý ózendi kórgenbiz. Anadaı aryndy asaý ózenniń Aralǵa jetpeı sarqylyp jatqanyna tańymyz bar.
Zertteýshiniń zerdeleýinshe, dál osy kúnderi sol batystyq ÚEU-dar Araldy «qutqarýǵa» tyrysyp, azdaǵan qarjysyn da bólip jatqanǵa uqsaıdy. Munymen toqtalmaı, Ortalyq Azıadaǵy sýǵa qatysty kóptegen jobaǵa da «atsalysýda». Alaıda, olar birnárseni eseptemegendeı. Qazaqtardyń tarapynan klımattyq tehnologıany, klımattyq tehnologıanyń ishindegi eń tıimdisi – arıdtik aımaqtyń ózinde jaýyn-shashyn deńgeıin kóterip, sý qaýipsizdigin qamtamasyz ete alatyn tehnologıa shyǵatynyn eseptegen joq. Sondyqtan bizge birnárseni uǵyný qajet, bul rettegi búkil isti birigýmen sheshý – ǵylymmen ǵana qarsy tura alatyn kúshimizdiń bolýy», – deıdi ınjener-tehnolog.
Jańbyrdyń jıi jaýǵany jón
Ótkende «Qazgıdromet» qýańshylyq bolady degen edi, endi jaǵdaı rettelgendeı. Altaı bir aptaǵa Aral qalasynan ketýine týra kelip turǵanyn aıtty. «BAÁ-ge, Saýd Arabıasyna, Pákistan men Ózbekstanǵa, ózimizdiń Astana men Shymkent, Almaty qalalaryna barýym kerek, birqatar kelissóz júrgizý kerek bolyp tur. Bul elder de Aralda bolyp jatqan ózgeristerdi óz tarapynan baqylaýda. Aralda osymen úshinishi ret jobaǵa kiristik. Memleket nazaryn osy baǵdarǵa burý biraz qıyndyq týǵyzǵany ras. Muny qarapaıym tilmen bylaı túsindirýge bolar. Adam ózi birnárseni túsinbegen jaǵdaıda ony joqqa shyǵarý ne bolmasa, basqa nársege bura salý jeńil. Halyqaralyq musylman elderin azyq-túlikpen qamtamasyz etý uıymymmen de jumys júrgizýdemiz», – deıdi Altaı baýyrymyz.
Sonda «Jazdyń basy tamshy tambaǵan Aralda aı boıy jumys istep, qajyrly eńbekpen aptalap jańbyr jaýǵyzdyń. Bastalǵan isińe bereke bersin!» deı kele, «Jasalǵan jumys jalǵasyn taba ma?» degen bizdiń saýalǵa: «Qurylǵylar qalady. Komanda jumys isteı beredi. Onlaın tártipte barlyq jumys basqarylady. Klımatty óstip-óstip úıretemiz. Araldyń klımaty Almatynyń klımatyna aınalady dep kim oılaǵan? Almaty jaınap tur, jap-jasyl. Al myna jer endi-endi ylǵaldana bastady. Jáılap retke keletin bolady», – deıdi klımatty ózgertýge arnalǵan jahandyq jańa tehnologıany meńgergen Altaı Aınabek.
«Qazaqta nebir-nebir myqty jigitter bar ǵoı! «Aral mańyna jańbyr jaýǵyzamyn, teńizdiń tabanyn ylǵaldandyramyn» degen Altaı Aınabekpen az-kem áńgimelestik. Qazir temperatýra birshama túsip, jaýyn mólsheri edáýir artty. Aral mańy ylǵaldandyrýdyń alǵashqy kezeńinen ótti deýge bolady», – deıdi «Turan oıpaty – Aral teńizi» QB-niń hatshysy Ýálıhan Jumaǵulov.
Aldyńǵy aptada Almatyda da jańbyr jıiledi. Oqtyn-oqtyn nóserletip, shildeniń ystyǵyna salqyn samal ákeldi. Jambyl oblysy aımaǵynda da kún aıaqasty túnerip, nóser jaýyn tópeledi. Jelidegi jurttyń: «buǵan dáý de bolsa, Altaıdyń qatysy bar» degen boljam aıtqany ras. Aralǵa jasalyp jatqan tájirıbe ońtústik óńirlerge áser etýi múmkin. «Sıklondardy tehnologıa kómegimen uzaq ýaqytqa ustap turýǵa yqpal etip jatyrmyz», – degen Altaı. Qazaqta «Kóp túkirse, kól bolar» degen mátel sóz de bar. Batys aımaqtar, Aral mańy jurtshylyǵy mı qaınatar ystyqta jańa tehnologıanyń jetistigimen jaýǵan jaýynǵa dán razy. Deıturǵanmen, maman pikirin de tyńdaǵandy jón kórdik.
Taqyrypqa oraı
Aıda MUŃAITPASOVA, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-diń Geografıa jáne tabıǵatty paıdalaný fakúlteti meteorologıa jáne gıdrologıa kafedrasynyń aǵa oqytýshysy:
Atmosfera aınalymy degen túsinik bar
Jasandy jaýynǵa qatysty ádisten bólek, dron arqyly da bulttarǵa sáýlelendirý quraldarymen zarád berip, maıda bult tamshylaryn jańbyrǵa deıin iriletip, jerge túsýine jaǵdaı týǵyzýǵa bolady. Qoldan jańbyr jaýdyrýǵa tyrysqan jerlesimizdiń áreketimen áleýmettik jeli arqyly tanyspyn. Joba ne avtory týraly aqparatty bilmeımin. Sondyqtan ǵylymı etıka normasyn saqtaı kele, pikir bildirýdi jón sanamaımyn. Degenmen, meteorolog maman retinde myna derekti aıta keteıin. Keıingi kezde klımat máselesi – kópshilikti qyzyqtyryp, el nazaryn aýdaryp júrgen taqyryp.
Onyń basty sebebiniń biri – bıyl elimizdiń batys óńirlerindegi sý tasqyny. Dúnıejúzilik meteorologıalyq uıymnyń habarlamasynda 2023 jyl aspapty baqylaýlar júrgizilgen kezeńnen bastapqy eń jyly jyl bolyp sanaldy. Sonyń saldary retinde tek bizde ǵana emes, birqatar shetelde oryn alǵan sý tasqynynyń kýási boldyq. Klımat taqyrybyna keletin bolsaq, bul salada klımattyq júıe uǵymy qoldanylady. Demek, klımat tek atmosferadan ǵana emes, gıdrosfera, lıtosfera, bıosfera sıaqty birneshe sferalar jıyntyǵynan turady. Sonymen qatar, klımattyq júıede atmosfera aınalymy degen túsinik bar. Atmosferada barlyq úderis belgili sırkýlásıaǵa saı únemi aınalymda júredi. Osy tabıǵı sý aınalymy barysynda kondensasıa, koagýlásıa úderisi nátıjesinde atmosferada bult túzilip, jańbyr jaýady.