8 qyrkúıek – Halyqaralyq saýattylyq kúni.
1966 jyly IýNESKO bekitken bul ataýly kún resmı túrde 1967 jyldan beri atalyp keledi.
Bul kún jalpy saýattylyqty tek oqı-jaza bilý turǵysynan ǵana emes, mádenıet, til tazalyǵy, aqparatty durys qoldaný sıaqty barlyq salany qamtıtyn keń uǵym ekenin eske salady. Aqshamnews.kz redaksıasy saýatty jazý mádenıeti jaǵynan da keıbir máselelerdi taldap kórdi.
Qazir áleýmettik jeliniń, habarlamalar men qysqa aqparattar aǵynynyń aǵyl-tegil tasqyndap, aqtarylyp jatqan dáýiri. Ádeıi bolmasa da, asyqqanda nemese bilmestikpen jiberip jatatyn kemshilikter joq emes. Búgin jıi jiberip alatyn, tipti ony qate dep elemeıtin birqatar olqylyqtardy taldap kórýdi jón sanadyq. Tómende usynylǵan keıbir málimetterdi fılolog, aýdarmashy, til janashyry, «Kálkasyz qazaqsha» telegram arnasynyń avtory Nazgúl Qojabek usynǵan aqparat negizinde taldap kórdik:
- «Aıtatyn bolamyz, jarıalaıtyn bolamyz».
Osy syndy tirkesterge qulaǵyńyz úırenip ketken bolar. Tipti bulaı qoldaný orynsyz dep oılamaıtyndar da bar.
Durysy: «Aıtamyz, jarıalaımyz».
- «Kıeý», «kıý», «kıýim»
Mysaly, «kúıeý» degen sózdi «kıeý», «kıý», «kıýim» dep qate jazyp «kúıdiretinder» kóbeıdi.
- Suraýly etistikter
Baıqasańyzdar, keıingide áli jaýaby aıtylmaǵan suraýly sóılemde «Aıtady ma? Jazady ma? Barady ma? Qatysady ma» dep suraý da jıilep ketti. Durysy – «Aıta ma? Jaza ma? Bara ma? Qatysa ma» degen jón.
- «Oıymen bólisti» tirkesi
Aqparat jazatyn áriptesterimizdiń arasynda «maman bul týraly OIYMEN BÓLİSTİ» degen qatelik keıingi kezderi kóp ushyrasyp júr. Durysy: «Sarapshy OIYN BÓLİSTİ» nemese qazaqshalaǵanda «oıyn bildirdi» deý durysyraq bolar.
Durysy – «Oıyn bólisti» nemese «oıyn bildirdi».
- Kálka aýdarma nemese kirme sózderdi túrlentý, ıaǵnı jalǵaý jalǵaǵan kezde jiberiletin qatelikter.
Mysalmen usynyp kóreıik. «Dızeldi zaýyt». Bulaı qoldaný kálka aýdarmadan týyndaǵan qatelik. Orys tilindegi «dızelnyı zavod» sózi tikeleı aýdarylǵan. Túsiniktirek bolý úshin orys tilindegi «kırpıchnyı zavod» degen uqsas tirkesti aýdarǵanda qazaqshasy «kirpishTİ» zaýyt bolyp shyqqanmen birdeı.
Durysy: Dızel zaýyty, kirpish zaýyty
- «Ókinishke qaraı» men «ókinishke oraı»
Bul tirkester de keıde orynsyz qoldanylyp jatady. Bul qystyrma sózder az talqyǵa túsken joq. «Ókinishke oraı» deýge bolmaıdy» dep qansha eskertý aıtylǵanymen, kóp jazarmannyń osy qatelikten bas tartar túri joq. Negizi, «oraı» jaqsy, jaǵymdy máni bar sózderge jalǵanyp, aıtylyp-jazylýy kerek. Mysaly, osy qýanyshqa oraı. Durysy – «ókinishke qaraı». Tipti bolmasa, «bir ókinishtisi» degen nusqany paıdalansaq jón bolady.
Bul - bizdiń nazarymyzǵa ilingen birneshe mysal ǵana. Qate jazý kóbeıgen saıyn tildiń tabıǵı zańdylyqtary buzylady, al jastar osy qoldanystardy qalypty dep qabyldaı bastaıdy.
IýNESKO derekterine súıensek, búginde álem boıynsha shamamen 770 mıllıon eresek adam áli de oqyp-jaza almaıdy. Ár elde osy kúni konferensıalar, bilim berý aksıalary men fleshmobtar ótkizilip, mektepter men ýnıversıtetterde jazý mádenıetine arnalǵan dárister uıymdastyrylady. Kitaphanalar sırek kezdesetin qoljazbalar men basylymdardy jurtshylyq nazaryna usynady.
Álemdik saýattylyq kórsetkishteri
Slovo ı delo saraptamalyq portalynyń derekterine sáıkes, 2020 jylǵa qaraı álem halqynyń jalpy saýattylyq deńgeıi 87%-ǵa jetken. Bul kórsetkish jyldan-jylǵa ósip keledi. 2021 jyly álem halqynyń nebári 13,8%-y ǵana saýatsyz bolǵanymen, bilimge qoljetimdilikte aıtarlyqtaı teńsizdik saqtalýda.
- Aımaqtyq aıyrmashylyqtar: eń joǵary saýattylyq Soltústik Amerıka, Eýropa jáne Ortalyq Azıada baıqalady (shamamen 99%). Al Saharanyń ońtústigindegi Afrıka elderinde bul kórsetkish nebári 68%.
- Jas erekshelikteri: barlyq elderde jastardyń bilim deńgeıi egde jastaǵy adamdarǵa qaraǵanda áldeqaıda joǵary.
- Kúrdeli jaǵdaı: Chad, Malı, Býrkına-Faso jáne Nıger sekildi elderde eresekterdiń saýattylyq deńgeıi áli de 50%-dan tómen.
Bul derekter bir jaǵynan ilgerileýdi kórsetse, ekinshi jaǵynan, bilim berý múmkindikterindegi teńsizdikti aıqyndap otyr.
Qazaqstandaǵy saýattylyq jaıy
Qazaqstan resmı derekter boıynsha joǵary saýattylyq deńgeıin saqtap otyr. Degenmen, saýattylyq tek árip tanyp, jazý biligi ǵana emes, ol – durys, mádenıetti qoldaný ekenin eskersek, jaǵdaı kóńil kónshitpeıdi. Ásirese, qazaq tilindegi jazý mádenıetinde sońǵy jyldary eleýli kemshilikterdi kózben kórip, estip te júrmiz.
Buǵan birneshe faktor áser etip otyr:
· Áleýmettik jelidegi beıqam jazý stıli;
· Jyldam habarlasý úshin qysqartylǵan sózder men qate tirkesterdi qoldaný;
· Keıde resmı aqparat quraldary men telearnalarda ketetin qatelikter;
· Mektep baǵdarlamasynda til mádenıetine jetkilikti kóńil bólinbeýi;
· Orfografıalyq qyraǵylyqty arttyrý úshin kitap oqýdyń azdyǵy.