Búgingi tańda qazaq detektıvi dese kóziqaraqty oqyrman birden «ZAŃ» Medıa-korparasıasy» uıymdastyratyn Kemel Toqaev atyndaǵy respýblıkalyq detektıv baıqaýyn ataıdy. Bul negizsiz emes. 2018 jyldan beri dástúrli túrde jyl saıyn ótkiziletin shara bıyl altynshy ret uıymdastyryldy.
Marapattaý rásimi 8 qarashada Taldyqorǵan qalasyndaǵy Saltanat saraıynda ótti. Kemel Toqaevtyń 100 jyldyq mereıtoıymen tuspatus kelgen baıqaýǵa Jetisý oblysynyń ákimdigi demeýshi boldy. «ZAŃ» Medıa-korporasıasy» JSHS-niń dırektory Dosymbek Óteǵalıev: «Osy dodanyń arqasynda talaı qalamy qarymdy jazýshy, jýrnalıser, zańger, quqyq qorǵaýshylar detektıv janrynda shyǵarma jazyp, baıqaýdyń tartysty ótýine úles qosty.
Bul shyǵarmashylyq saıys sonymen birge jas qalamgerlerdiń jańa qyrynan tanylýyna múmkindik týǵyzdy. Munyń bári ádebıettiń kenjelep qalǵan janrynyń túrlenýine, jandanýyna yqpalyn tıgizdi. Baıqaý júldegerleriniń úzdik shyǵarmalary toptastyrylǵan «Shytyrman» jınaǵy korporasıanyń 2018 jyldan bergi eńbeginiń jemisi, detektıv janrynyń damýyna qosylǵan qomaqty úles desek qatelespeımiz. Byltyrǵy baıqaýǵa 106 avtor óz shyǵarmalaryn joldady. Bıyl olardyń sany 70-ke jýyqtady. Onyń sebebi qazaq detektıviniń atasy sanalatyn Kemel Toqavtyń 100 jyldyǵyna oraı bıyl Respýblıka boıynsha jańadan birneshe baıqaý uıymdastyryldy. Sondyqtan qatysýshylarymyz arasynda shyǵarmalaryn solarǵa joldap qoıyp, artynan ókinish bildirgender az bolǵan joq. Olardyń keıbireýinde «Zań gazetiniń» bas redaktory Aınur Sembaeva qazylar alqasy quramynda bolǵandyqtan, óz talabymyzǵa sáıkes keıbir qaıtalanǵan shyǵarmalardy da úmitkerler qatarynan alyp tastadyq, – dedi. Onyń aıtýynsha, bul joly 70-ke jýyq avtordyń suryptalyp alynǵan 13 shyǵarmasy qazylar alqasynyń baǵalaýyna jiberildi. Qazylar quramynda «Alataý» gazetiniń bas redaktory Aıtaqyn Bulǵaqov, «Zań gazetiniń» bas redaktory Aınur Sembaeva, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń bas redaktory, jazýshy Dáýren Qýat, İshki ister organynyń Qurmetti qyzmetkeri, otstavkadaǵy polısıa polkovnıgi Ámirbek Shaımaǵambetov boldy. Olardan joǵary baǵa alǵandar marapattaý sharasyna shaqyrylyp, syı-qurmetke bólendi. Osy arada aıta ketetin bir jaǵdaı qazylar alqasy baıqaýdyń sońǵy sátine deıin ózge áriptesteriniń kim ekenin bilmedi.
Sonymen Kemel Toqaev atyndaǵy VI respýblıkalyq detektıv baıqaýynyń bas júldesin (1,5 mln teńge) Jetisý oblysynan Serik Ábikenuly («Moladaǵy manej») aldy. Almaty oblysynan Qanat Ábilqaıyr («Qara mysyq») birinshi (1 mln teńge), Qyzylorda oblysynan Turaq Adısuly («Bandyny qýǵan Hamıt»), Almaty qalasynan Adına Júsip («Jylaıtyn úı») ekinshi (750 myń teńgeden) oryndy ıelendi. Úshinshi orynǵa laıyq dep tanylǵan Yrysbek Dábeı («Oıynshy»), Saılaý Tóleýov («Shaıtannyń tory»), Arshyn Nurbaqyt («Úkili ker») úzdik shyǵarmalary úshin 500 myń teńgeden aldy. Al Ǵabdýl-Sábıt Iýsýpov («Úkim búgin oqylady»), Boranbaı Ǵalıev («Qylmysker qutylmady»), Nurshat Óteýlıeva («Ókinish»), Talant Dosbol («Qıys jol») Jetisý oblystyq sotynyń yntalandyrý syılyǵyn ıelendi. Sondaı-aq, Qaıym-Munar Tábeı («Tamshylar kúnáni jýmaıdy») Jetisý oblystyq prokýratýrasynyń, Leonıd Stepanov («Rıeltory») Jetisý oblystyq polısıa departamentiniń yntalandyrý syılyǵyn ıelendi. Baıqaýǵa qoldaý kórsetip, júldegerlerge yntalandyrý syılyǵyn taǵaıyndaǵan Jetisý oblystyq sotynyń tóraǵasy Erjan Kenenbaevqa, Jetisý oblysynyń prokýrory Madıar Basshybaevqa ujym atynan alǵys aıtamyz! Baıqaý shejiresine kóz júgirter bolsaq, úzdikter kóshin 2018 jyly Álibek Baıbol bastap, «Mıllıon» degen shyǵarmasymen birinshi oryn alǵan edi. «ZAŃ» Medıa-korporasıasynyń» 20 jáne Almaty qalalyq sotynyń 50 jyldyǵymen sáıkes kelgen baıqaýdyń qoldaýshysy Almaty qalalyq soty boldy. 2019 jyly birinshi oryn Aıala Zeıinqyzy («Tek pen shek»), 2020 jyly Nurbol Áldibaev («Qudyqtaǵy máıit»), 2021 jyly Nurlybek Samatuly («Japyraqqa juqqan qan»), 2022 jyly Asqat Ómirbaev («Qylmyskerdiń kúlkisi») ıelengen edi.
– Qazaq ádebıetiniń kenjelep qalǵan osy bir janryn damytýdy eshkim bizge mindettep otyrǵan joq. Ádildiktiń týyn kóterip, zań ústemdik quratyn qoǵamdy qurýǵa atsalysýdy ózine maqsat etken basylym bolǵandyqtan, biz korporasıanyń 20 jyldyǵy qarsańynda, dálirek aıtqanda 2017 jyly Kemel Toqaev atyndaǵy respýblıkalyq detektıv baıqaýyn ótkizetinimizdi jarıalaǵan edik. Bizdiń bastamamyzǵa 2018–2019 jyldary Almaty qalalyq soty, 2020 jyly jeke kásipker, mesenat Baǵdat Mánizorov, 2021 jyly Túrkistan oblystyq soty, 2022 jyl Qyzylorda oblysynyń ákimdigi qoldaý kórsetti. Sol sebepti alǵashqy úsh baıqaýdyń marapattaý rásimi Almatyda, tórtinshisi Túrkistanda, besinshisi Qyzylordada, altynshysy Taldyqorǵanda ótti, – deıdi qazylar alqasynyń múshesi, «Zań gazetiniń» bas redaktory A.Sembaeva. Jasyratyny joq, «detektıv janrynda jazatyn qandaı jazýshyny bilesiń?» dese qazir kez kelgen adam kúmiljip qalady. Sebebi prozanyń bul baǵytymen kásibı túrde aınalysyp júrgen jazýshyny esh jerden sham alyp izdeseńiz de, tabý múmkin emes. Bul másele boıynsha ádebıetke jaýapty quzyrly mınıstrlikte ǵana emes, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda da múddeli taraptardyń basyn qosyp arnaıy jıyn ótti degendi eshkim, eshqashan estigen emes. Qoǵamda áli de qazaq detektıvin damytý kerek degen pikir ár jerden oqta-tekte ǵana aıtylyp, jazylyp júrgenimen, oǵan den qoıyp jatqandar neken-saıaq. Ony qazaq detektıviniń atasy sanalatyn Kemel Toqaevtyń 100 jyldyq mereıtoıynan da kórýge bolady. Bul oqıǵaǵa naýqandyq shara retinde qaraýshylar bıyl az bolmady. Keıbir uıymdar men mekemeler oǵan esh daıyndyǵy bolmasa da aıaq astynan detektıv baıqaýyn uıymdastyryp jatqanyn kózben kórip, qulaqpen estigen adamdar ony ár jerde ashyq synaı bastady. Ókinishke qaraı, bul joly da synnan nátıje shyǵarǵan eshkim tabylmaı tur. Janrlyq túr retinde HİH ǵasyrda ǵana paıda bolǵan detektıvtiń damý tarıhyna kóz júgirtken adam onyń alǵashqy kezde qylmysqa qarsy kúreste zań kúshi álsiz bolyp turǵan Eýropa men AQSH-ta ósip-órkendegenin baıqaıdy. Búgingi tańda álemde mazmun men pishin jaǵynan da qaryshtap damyp ketken bul janrdyń bolashaǵy zań ústemdigin nyǵaıtyp, ádiletti Qazaqstan quryp jatqan bizdiń qoǵamda endi suranysqa ıe bolyp, damýdyń jańa kezeńi bastalatyn ýaqyt jetti dep oılaımyz. Qazaq detektıviniń qalamgerler men ádebıettanýshylar tarapynan eleýsiz qalýy ult janashyrlaryn esh ýaqytta beıjaı qaldyrǵan emes. Ony buqaralyq aqparat quraldarynda, sondaı-aq, áleýmettik jelilerde jaryq kórip jatqan «Qazaq detektıvi bar ma, joq pa?» (Ádebıet portaly), «Qazaq detektıvin qashan oqımyz?» (Amangeldi Keńshilikuly), «Qazaq detektıvi qashan jandanady?» (Tóreǵalı Táshenov) syndy jazbalardan baıqaýǵa bolady. Jalpy alǵanda, bul janrda jazatyn qalamgerler aǵa, orta, jas býyn arasynda az da bolsa bar, qaı zamanda da bolǵan jáne bola da beredi. Kemel Toqaev shyǵarmalary men izbasarlary, olardy nasıhattap, urpaqtan-urpaqqa jetkizetin jandar barda qazaq detektıviniń ólmesi anyq. Qazirgi tańda detektıv janry ádebı qaýym, onyń ishinde tıisti mekemeler men baspagerlerdiń qoldaýyna, ǵylymı turǵyda zerttelýge, synı turǵydaǵy pikirlerge zárý. Naryq zamany nyq qalyptastyrǵan basylymdar men ulttyq qundylyqtarǵa degen qajetsizdik, keri kózqaras qaı janrdyń bolsyn damýyna kedergisin tıgizip jatqany da ashshy shyndyq. Belgili synshy Amangeldi aǵamyz joǵaryda atalǵan maqalasynda «…Reseı memleketi «Orys detektıvi» degen baıqaý jarıalady, maqsaty – ádebıet jáne kıno qyzmetkerlerin detektıv janryn damytýǵa ıtermeleý, ádebı qaýymdastyq arasyndaǵy onyń mártebesin arttyrý, oǵan oqyrmandar men qoǵam nazaryn aýdarý. Al Qazaqstanda mundaı bastamalar qashan qolǵa alynady? Álde, bizdiń elimizde detektıv janry ádebıet esiginen syǵalaı almaı, áli de talaı jyl dalada tura bere me?» dep jazdy. Bul shyn máninde qazaq ádebıetiniń erteńin oılaǵan naǵyz ultjandy azamattyń janaıqaıy. Bul jerde bizdiń aıtqymyz kelgeni, osyndaı ıgi bastamany, ıaǵnı, detektıv baıqaýyn ótkizýdi «ZAŃ» Medıa-korporasıasy» 2018 jyly qolǵa alǵan bolatyn. Sodan bergi alty jylǵy ýaqytta baıqaý qorjynyna túsken alty júzden astam shyǵarma «Zań gazeti» men «Iýrıdıcheskaıa gazeta» basylymdaryna, zanmedia.kz saıtyna úzdiksiz jarıalanyp, oqyrmandar tarapynan óz baǵasyn aldy ári byltyr baıqaý júldegerleriniń úzdik shyǵarmalary toptastyrylǵan «SHYTYRMAN» jınaǵy jaryq kórdi. Osy eńbekten bir emes, birneshe kınoǵa ózek bolarlyq týyndy tabylatynyna bás tigýge barmyz. Ókinishke qaraı, alty jyldan beri shyǵyp jatqan detektıv shyǵarmalardyń birde-bireýine kıno qyzmetkerleri nemese ádebıet salasy mamandarynyń qyzyǵýshylyq tanytqany baıqalmady. Korporasıanyń bastamasymen dástúrge aınalǵan sharany qazaq detektıvi janrynda alǵash qalam terbegen Kemel Toqaevtyń 100 jyldyǵyna basqa mekemeler de jalǵastyrdy. Munyń ózi qatqan seńniń qozǵalǵandyǵynyń, ıaǵnı, qazaq detektıvine bet burylǵanynyń aıqyn kórinisi.
Altynshy baıqaýda detektıv janryna qatysty sheberlik sabaqtary uıymdastyrylyp, jazýshy Serik Ábikenuly «Detektıv janrynyń búgini men bolashaǵy», «Tań-SHolpan» jýrnalynyń bas redaktory Nurlybek Samatuly «Detektıv shyǵarmalarda kezdesetin logıkalyq, stıldik qatelikter», polısıa polkovnıgi Ámirbek Shaımaǵambetov «Detektıv shyǵarmalarda saraptama qorytyndysyn, aıǵaqtardy paıdalanýdyń mańyzy» taqyryptarynda óz oı-pikirlerimen bólisip, janrdy damytý baǵytyndaǵy usynystaryn ortaǵa saldy. Serik Ábikenulynyń qazaq detektıvinde bir jıyntyq obrazdy qalyptastyrýdy usynýy beker emes. Mysaly, qazaq detektıviniń atasy Kemel Toqaevtyń shyǵarmalarynda izkesýshi Talǵat Maılybaev qaýipsizdik komıtetiniń qyzmetkeri retinde turaqty kezdesedi, sol arqyly jazýshy týyndylarynda jas urpaqty adaldyq pen ádildikke, patrıottyq sezimge tárbıeleýge basymdyq beredi. Qazirgi detektıv jazýshylar da osy baǵytty ustansa, qoǵam úshin paıdaly bolar edi.