Aıdyń arǵy beti
«Jaraly sezim», «Jetimder», «Meniń de atym Qoja», «Kókjaldar» sıaqty basqa da birqatar fılmder túsirgen Erkin Raqyshev kópshilikke qoǵamdyq belsendi retinde de tanymal. Bıyl kóktemde onyń Almaty qalalyq máslıhatyna depýtattyqqa ótkeni málim. Búginde saılaýshylar amanatyn oryndaýǵa belsene kirisip júrgen ol, shyǵarmashylyǵyn da esten shyǵarmaǵan.
Fılmderinde onsyz da áleýmettik máselelerdi jıi kóteretin rejıserge depýtattyq jumys naǵyz «izdegenge – suraǵan» bolǵanǵa uqsaıdy. El-jurtpen jıi kezdesip, muń-muqtajyn bilý, oı bólisý ony jańa izdenisterge bastaǵan syńaıly. Rejısermen áńgimemiz de osy tóńirekte órbidi.
– Men qazir «Jaraly sezimniń» jalǵasyn túsirýge daıyndyq ústindemin, – deıdi ol. – Bul ózi halyq súıip kórgen kıno boldy. Sol sebepti, keıipkerlerdiń keıingi taǵdyry týraly suraıtyndar kóp. Kınematografıada ózi solaı: bir fılm sátti shyqsa, kórermen qalaıda onyń jalǵasyn kútedi.
– Jaqynda túsirgen «Baqytyńdy aıala» atty kınońyz úlken ekranǵa shyqpady. Nege?
– Birinshiden, ony kórsetý úshin kınoteatrlar kóp aqsha surady, ondaı qarajat bizde bolǵan joq. Ekinshiden, «saıası astary bar eken, azdap bolsa da Qańtar oqıǵasy kórsetiledi, partıalar aıtylady, ondaı kınony biz kórsete almaımyz» dedi. Telearnalar da bas tartty. Aıtystyq, tartystyq, kórsetýge shamamyz kelmedi sol boıy. Biraq túbi shyǵady, halyqqa jetedi, kópshiliktiń kóńilinen shyǵady dep oılaımyn. Qazir tek YouTube arnasynda ǵana bar. Qarap otyrsam eki myńdaı pikir jazylǵan eken. Solardyń 99 paıyzy «keremet kıno» dep baǵa berip jatyr.
– Osy fılmniń túsirilgeni jaıly jańalyqtardan aıtylǵanda ózińiz ony «Bul – meıirimdilik, qaıyrymdylyq jaıly fılm. Men osy arqyly ulttyq qundylyqtardy dáriptegim keldi» dep aıtqan edińiz...
– Ol ras. Qazir elge meıirimdilik jetispeıdi. Áleýmettik jelilerden, túrli keleńsiz kórinisterden baıqaıtynymyz – qoǵam azǵyndap bara jatyr. Jastarymyz da, jasamystarymyz da jaman ádetterge úıir bolyp ketti. Men osy tusta mahabbat oqıǵasyn ózek ete otyryp, jasalǵan árbir jaqsylyqtyń óteýi, qaıyry bolatynyn kórsetkim keldi. Al saıası astar degende, basty keıipker «El men jer» partıasynyń belsendisi bolady jáne arasynda partıanyń aldyna qoıǵan maqsattary azdap aıtylady. Baltash Tursymbaev aǵamyz negizin qalaǵan bul partıa áli tirkelgen joq, biraq jerdi qorǵaýda eńbek etkenin, Qańtar oqıǵasyna baılanysty jazyqsyz sottalǵan azamattardy aqtaýǵa yqpal etkenin el-jurt biledi. Ol óz aldyna, endi atalǵan fılmdi kórgen qanshama kórermen de «El men jerdiń» maqsat-muratynan habardar bolǵany daýsyz.
– Qazir endi máslıhat depýtaty retinde qandaı jumystarmen aınalyp jatyrsyz? Qandaı máselelerdiń sheshimin tabýyna atsalystyńyz?
– Men ózim saılanǵan ýchaske boıynsha adamdardyń aryz-shaǵymyn tyńdap, solardy sheship berýge kómektesemin. Mysaly, ótkende osy qaladaǵy Alma-arasan jaqtaǵy bir aýylǵa jol salyp beremiz dep ýáde etip alyp, salmaı júrgen bir basqarma basshysymen sóılesip: «İsteseń iste, istemeseń – týra Prezıdenttiń ózine shyǵamyn, aıtamyn» dep edim, «Oıbaı, Ereke, sizdi bilemiz ǵoı, aıtam deseńiz aıtasyz, uıat bolady bizge, masqara bolamyz, jumystan shyǵarady, isteımiz qalaıda» dep jany qalmaı ketti.
Basqa depýtattar sıaqty emes, men kimge bolsyn betine aıtamyn, jaltaqtap otyrmaımyn. Sondaı-sondaı problemalar kóp. Ultshyl azamat bolǵan soń buryn el ishindegi máselelerge aralasý paryz bolǵan bolsa, endi depýtat bolǵan soń, ol – mindet. «Múddelerińdi qorǵaımyz, muń-muqtajdaryńdy bılikke jetkizip, sonyń oryndalýyna yqpal etemiz» dep sóz berdik pe, demek sol ýádede turýǵa tıispiz.
Sondaı-aq biz tek bir ǵana okrýg boıynsha emes, búkil qalanyń máselesine jaýap beremiz. Kúni keshe ǵana ákimdiktiń qańǵybas ıtterge baılanysty jınalysyna qatystym. Bir qaraǵanda op-ońaı nárse sıaqty, bireýler «qańǵybas ıtterdi ustap alyp, atyp tastamaı ma, uıyqtata salmaı ma» dep oılaýy múmkin.
– Al sonda qıyndyǵy nede?
– Sonymen aınalysatyn mekemege arnaıy Zań kerek eken. Olar bylaı isteıdi: qańǵybas ıtterdi ustaıdy, sóıtip, arnaıy pıtomnıkke aparyp, bir aıdyń ishinde suryptaıdy. Qatty agressıvti ıtter bolsa olardy uıyqtatady, al qalǵandaryn, ıaǵnı qabaǵan emesterine syrǵa sıaqty birdeńe salyp, qaıtadan bosatyp jiberedi. Qazir kóshede bosyp júrgen eki ıttiń biri sondaı, álgi pıtomnıkte bolyp shyqqan ıt. Soǵan baılanysty aıtystyq. Bireýler «atý kerek» deıdi. Itti qorǵaǵyshtar: «obal, óltirýge bolmaıdy» deıdi. Men aıttym: «Báriń et jeısińder. Osy Qazaqstanda jylyna kem degende bir mıllıon qoı soıylatyn shyǵar, oǵan úndemeısińder. Nege aıtpaısyńdar: «soımańdar» dep. Al kóshede qańǵyp júrgen ıtterge jandaryń ashı qalypty», – dep.
Shyndyǵynda, qańǵybas ıtter óte kóp bizde. Gorkıı parkinde de órip júredi, tańǵy saǵat 5-ke deıin barsańyz tipti talap tastaýy múmkin. Qanshama shaǵym túsedi sol týraly! Ótkende bir tanysym tańerteń parkte júgirip júrse, qabaǵan ıtter qosyla qýypty. Sondyqtan, buıyrtsa, biz endi pıtomnıkte jumys isteıtindermen sóılesip, atalǵan Zańǵa ózgerister engizdirý jaıynda oılanamyz.
Jalpy, qazir depýtattar burynǵyǵa qaraǵanda óte belsendi. Mysaly, buryn búdjet kelse, máslıhat 2-3 kún qarap, bekitedi eken. Myńdaǵan jobaǵa aqsha durys bólingen-bólinbegenin sanaýly kúnde saraptap, aıtý múmkin emes qoı. Qazir olaı emes. Kimge aqsha kerek bolsa, ol bizge bir aı buryn kelip aıtady, biz tekseremiz, mamandarmen aqyldasamyz, ótken jylǵy aqshany qalaı ıgergeniniń esebin suraımyz. Sóıtip, biz qazir ár basqarmamen qatty jumys istep jatyrmyz. Sebebi «sýdyń da suraýy bar». Erteń báriniń esebin halyq bizden suraıdy, «Myna jerge munsha aqsha bólip edińder, sondaǵy bitirgeni mynaý ma?! Ne mynaý?!» dep. Men ózim mádenıet, jastar, din, sport jáne saıasat basqarmalarymen jumys isteıtin komısıanyń quramyndamyn.
– Depýtat retinde, búginde halyqpen burynǵydan da tyǵyz baılanystasyz. Sizdińshe, qazirgi tańda el-jurtty kóbine ne mazalaıdy, ne alańdatady?
– Ondaı másele kóp. Mysaly, qymbatshylyq. Halyqtyń aılyǵy shaılyǵyna jetpeıdi. Sondaı-aq, jumyssyzdyq. Baspana máselesi de qıyn. Jer joq úı salatyn. Kólik tyǵyny, jol boıyna mashına qoıýdyń qıyndyǵy da – óz aldyna bitpeıtin jyr. Depýtattardyń qolynda kóp nárse turǵan joq. Biraq shamamyz kelgenshe sheshýge tyrysamyz.
– Atap aıtqanda, ne sheshtińizder?
– Mysaly, biz ózimizdiń komısıaǵa qarasty mekemelerdiń aılyǵyn kóterýge kúsh saldyq. Sonyń nátıjesinde arhıv, kitaphana, Qýyrshaq teatry, «Alataý» dástúrli óner ortalyǵy, haıýanattar baǵy sıaqty, 9 túrli mekeme qyzmetkerleriniń jalaqysy 30 paıyzǵa artty. Biz máslıhattyń basqa komısıalarynyń jumysyna da qatysa alamyz. Biraq ol jerde bizdiń daýys sanalmaıdy. Ózimdi maqtaǵandaı bolmaıyn, biraq barynsha halyqqa paıdamyzdy tıgizýge tyrysyp jatqanymyz anyq. Meniń telefonym táýlik boıy ashyq, qońyraý shalsa, jınalysta bolýyma baılanysty kótere almaýym múmkin, al vasapqa jazsa, artynan qarap, qalaıda jaýap beremin.
– Qoǵamdyq qyzmetińizge oraı, qalada túıindi, tolǵaqty máselelerdiń kóp ekenin baıqaǵanyńyz anyq. Sonyń ishinde ózińizdi erekshe tolǵandyratyny ne nárse?
– Mysaly, kólik keptelisi. Men biraz jerlerde – Tokıoda, Nú-Iorkte, Germanıanyń biraz qalalarynda boldym. Keptelis bolsa, solarda bolýy kerek edi, biraq joq sol. Eń Qudaı urǵany – bizdiń qala. Almatydaǵydaı keptelis tipti álemde joq shyǵar. Bul tyǵyryqtan shyǵý úshin ákimdik qazir túrli sharalarǵa baryp jatyr. Sonyń biri – qalaǵa kireberisterde úlken avtoturaq jasamaqshy. Mańaıdaǵy aýyldardan keletinder kóligin sonda qaldyrady da ary qaraı avtobýstarmen ketedi. Biraq mamandardyń aıtýynsha, bul máseleni 15-20 paıyz ǵana sheshetin kórinedi. Iaǵnı bul jerde túbegeıli bir amalyn tabý kerek.
– Mysaly, qandaı?
– Mysaly, men ózim qolymda bılik bolsa bylaı ister edim: qaladaǵy ál-Farabı, Abaı, Tóle bı, Raıymbek sıaqty negizgi kóshelerdiń ústinen aspaly joldar salar edim. Olarda jolaýshylar kirip-shyǵatyn jerler kóp bolmaıdy. Negizgi-negizgi 2-3 aıaldama ǵana bolady. Sonda kóshe eki ese úlkeıetin edi. Árıne, oǵan aqsha kerek. Ol jerde eshqandaı ǵımarat kedergi jasap turǵan joq, bári ashyq. Joldyń ústine dál sondaı jol sala salady, boldy. Basqa elderde eki qabat túgil, birneshe qabattan turatyn joldar bar ǵoı. Bizde de nege istemeske?! Qarjy da tabylar edi, árıne. Biraq bizdiń bir jaman ádetimiz – aqshany ornymen jumsamaımyz, kórsek bitti, jegimiz kep turady.
– Tokıoda, Nú-Iorkte, Germanıada bolǵanyńyzdy aıtyp qaldyńyz. Qandaı maqsatta baryp edińiz?
– Men Nú-Iorkke Borattyń artynan qýyp bardym ǵoı. Brýklın degen aýdanynda evreılermen kezdesip: «myna ońbaǵannyń janyn shyǵaramyz, osy bir aqymaqqa bola, búkil evreıdiń qasıetti jerlerin iske alǵysyz ǵyp tastaımyz, men de kıno shyǵaram, sosyn júresińder ómir boıy aqtala almaı. Myna jyndyny toqtatyńdar», – dep sóz sóıledim. Bul Nú-Iork Taıms gazetinde de basyldy. Sol jyldary qyzyq boldy. Men Borat jaıly kıno túsirip, álemniń kóptegen basylymdaryna suqbat berdim. Biraq halyqaralyq áldebir normalardyń buzylýyna baılanysty ol kınony ekranǵa shyǵartpaı qoıdy.
Al Tokıoǵa japon naryǵyna shyǵý úshin bardym. Solarmen birigip, «Tań shyǵystan atady» degen fılm túsirdim. Jalpy, kınony damytý úshin fılmderimizdi shet elderge satýymyz kerek. Biz kerisinshe, 30 jyl boıy solardan satyp aldyq, ekrandy káristiń, túriktiń, úndiniń, basqanyń ónimderimen toltyryp keldik. Al bizdiń bir kınony shet el kórmeıdi. Óıtkeni biz shyǵara almaımyz ol jaqqa. Mine, osy taqyrypty jandandyrýymyz kerek.
Qazir, Qudaıǵa shúkir, qazaq kınosy jaqsy damyp jatyr, talantty rejıserler de bar. Endi solardy halyqaralyq deńgeıge shyǵarý kerek. Álemdi jaýlaýdyń, Qazaqstanǵa aqsha tartýdyń joly – osy kıno. Men sony zerttedim. Qytaılarmen birigip, «Áıgerim» degen kıno túsirdim. Biraq qytaımen qıyndaý, al japondarmen jeńil eken. Japonıaǵa baryp kıno túsirýge, japon naryǵyna shyǵarýǵa bolady. Olardyń naryǵy bizdikinen 10 ese úlken.
– Kınolaryńyz týraly kásibı mamandar ne deıdi? Qandaı syn aıtady?
– «Toıdyń kamerasymen túsiripsiń» deıdi. Men aıtamyn: «halyq senderdiń arnaıy kameramen túsirgen kınolaryńnan góri, meniń kınolarymdy kóp kóredi. Jaqsy kamera berińder, men senderge úıretemin kınony qalaı túsirýdi», – dep. Úkimet aqsha bermeıdi maǵan, «tynysh júr, anany aıtpa, mynany aıtpa, eshkimmen ursyspa» deıdi. Ádiletsizdikti kórip turyp men qalaı aıtpaımyn, qalaı tynysh júremin?! Sodan keıin de aqsha bir kún bar, bir kún joq, bir kún ash, bir kún toq, sóıtip júrmiz. Biraq bir kúni men Japonıaǵa baryp qatqan kıno túsiremin de, búkil 15 jyl boıy túsirgen kınolarymnyń aqshasyn shyǵaryp alamyn.
– Fılmderińizdegi oqıǵalardyń barlyǵy derlik jaqsylyqpen aıaqtalady. Al ómirde kóp jaǵdaıda bári basqasha ǵoı. Bul kórermendi ádemi ertegimen aldarqatý emes pe?
– Meniń kınolarymda jaǵymdy keıipkerlermen qatar, jaǵymsyz keıipkerler, jaman adamdar da kóp. Biraq men báribir jaqsylyqty basym túsiremin. Onsyz da qajyp júrgen adamdardy odan beter túńilte bergennen ne paıda? Sol úshin árdaıym meıirimdilikti nasıhattaýǵa, jurtqa bir úmit syılaýǵa tyrysamyn.
– Ózińiz aıtqandaı, Úkimet aqsha bermese, demeýshi bolmasa, kınolaryńyzdy qalaı túsirip júrsiz?
– Men «Baqytyńdy aıalany» 1 myń dollarmen bastaǵanmyn, al «Jaraly sezimdi» bir mıllıon teńgemen bastadym. Nege aqshasyz bastaımyn, bilesiz be? Sebebi Alla Taǵala maǵan senarı jaza alatyn, kıno túsiretin qabilet berdi, eńbekqor etip jaratty. Demek qarap jatpaýym kerek. «Birdeńe ǵyp bastasam, aqsha tabylady» dep oılaımyn da, kirisip ketemin. Senesiz be, shynymen-aq, Qudaıǵa shúkir, Alla ózi bir retin keltiredi, beredi. Ony ártisterim de biledi, senedi.
– Áńgimeńizge rahmet! Shyǵarmashylyǵyńyzǵa tabys tileımiz!