Qazaqstannyń halyq jazýshysy, kórnekti aqyn Qýandyq Shańǵytbaevtyń týǵanyna bıyl 100 jyl tolyp otyr.
«Nur qaǵyp kúnniń kózinen,
Juldyzdy julqyp úzdim men.
Qazaqtyń gaýhar sózinen
Óleńniń zerin yzdym men», – dep ózi jyrlaǵandaı, kelisti oıdy kórkem tilmen kestelep, sózden sýret salǵan Qýandyq Tólegenulyn kúlli jurt búginde aıtýly sóz zergeri retinde biledi.
Alaıda ol birden moıyndalyp, qoshemet-qurmetke birden bólene qoıǵan joq. Kerisinshe, «eskishil romantık, sımvolıs jáne ultshyl aqyndarǵa elikteýshi» dep aıyptalyp, syn sadaǵyna ilindi.
Degenmen, 15 jasynda jazǵan bir óleńinde:
Sabaýǵa selqos tónemin,
Qudiretin tanyp jer-kóktiń.
Iisin odan sezemin,
Men jatqan jibek jórgektiń.
...Kóseý me endi, kósik pe,
Daýa joq taǵdyr beıbaqqa:
Men jatqan qaıyń besikke
Arqalyq edi-aý bir ýaqta... – dep qazaqy atrıbýtqa saǵynysh bildirse, endi birde:
Bilmeseń, eı, kimsana, dalamyn men,
Kórgende keń dalany balamyn men.
Dalada aýnap alam, oınap alam,
Kezdesip ketken sonaý bala kúnmen.
...Basy qar, baýyry abat, taýmyn, baıqa,
Zańǵarmyn o zamannan, zaýmyn, baıqa.
Dos bolsań, qoń etime meıirim joq,
Al eger nákes bolsań, jaýmyn, baıqa, – dep órshil rýh, iri minez tanytqan Qýandyq Shańǵytbaev óz bıiginen eshqashan túsken joq. Kóptegen qalamgerler keńestik saıasat áserimen «kún kósemdi», partıany, besjyldyqtyń balǵasyn, komýnızmge bet alǵan eldiń «jarqyn» turmysyn, halyqtar dostyǵyn shyǵarmalaryna arqaý etip jatqan tusta aqyn óziniń tuńǵysh jyr jınaǵyn «Ar» dep atap, «ajal qaýpinen ardy bıik qoıatyn» azamattyq ustanymyn bildirdi. Sosıalısik qoǵamǵa ishki qarsylyǵy kitabynan aıqyn ańǵarylǵany ári onyń alǵysózin Muhtar Áýezov jazǵany qosylyp, «ultshyl» atanǵan qalamger sol tusta Almatydan jyraqtap, Aqtóbege taban tireıdi.
Jalpy, aqynnyń taǵdyry o bastan ońaı bolmaǵan. 1937 jyly ákesi Tólegen «halyq jaýy» retinde tutqyndalyp, ıtjekkenge aıdalǵan. Al ákesiniń aǵasy osyndaı jalamen atylǵan. Ol kezde 12 jasta bolǵan Qýandyq 3 jyldan keıin, ıaǵnı 15 jasynda Qazaq Memlekettik ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetine oqýǵa túsken. Óte zerek, alǵyr jas stýdent kezinde-aq ustazy Máýlen Balaqaevpen birge 3-4 synypqa arnap «Qazaq tili» oqýlyǵyn jazǵan.
– Ákem ýnıversıtette oqı júrip, baspaǵa jumysqa turǵan. Soǵys kezi. Turmys óte qıyn ýaqyt. Ákesi bolsa aıdaýda. Sóıtip, ol óziniń aılyǵyn aýylǵa jiberip, týystaryna kómektesken. Baspada jumys istep júrgen kezinde kóptegen qalamgerlermen tanysyp, jaqyn aralasqan. Beısembaı Kenjebaev ekeýi «Abaı» romanynyń birinshi kitabyn shyǵarǵan, – deıdi Gaýhar Qýandyqqyzy.
Al munyń sońy Beısembaı Kenjebaevtyń jumystan qýylyp, Qýandyq Shańǵytbaevtyń oqýdan shyǵarylýyna ulasqan. Tek Qanysh Sátpaevtyń aralasýymen ǵana jas aqyn aspırantýraǵa aýystyrylǵan. Sol tusta M.Áýezovtyń alǵysózimen tuńǵysh jınaǵy jaryq kóredi. Qýandyq Tólegenuly ol kezde nebári 18 jasta ǵana bolady.
– Ákem tuńǵysh kitabyna «Men qazaqpyn» degen óleńin engizgen. Sondaı-aq, kitapta «Er Edige» poemasynyń prologi bolǵan. Sol zaman úshin bul erlikke para-par áreket edi. Óıtkeni keńes kezinde Edigeni aıtýǵa tyıym salynǵan ǵoı. Oǵan qosa, M.Áýezovtiń kitapqa jazǵan alǵysózine qatysty da syn aıtylǵan. Sóıtip, «Ardyń» búkil taralymy kitaphanalardan jınalyp alynyp, órtelgen. Sodan keıin 23 jyl boıy ákemniń birde-bir kitaby basylmaǵan, – dep eske alady Gaýhar Shańǵytbaeva.
Qýandyq Tólegenuly Aqtóbege bas saýǵalap barǵannan keıin halyq aqyny Nurpeıis Baıǵanınge ádebı hatshy bola júrip, aýdarmamen aınalysady. A.Pýshkınniń «Evgenıı Onegınin» tárjimalaıdy. Osy jaıtqa toqtala kele, belgili aqyn Ulyqbek Esdáýletov: «Óleńmen jazylǵan bul romandy aýdarý eki kisiniń biriniń qolynan kele bermeıdi. Onda da qazaqtyń shuraıly tilimen, qanyn, sólin bárin boıyna syıdyryp tárjimalaý aqyndyq úlken qýatty qajet etedi. Sol sıaqty, Omar Haııamnyń, Robert Rojdestvenskııdiń óleńderin qandaı keremet aýdardy! Bul – Qýandyq aǵanyń deńgeıi bıik, sheberligi myqty sýretker ekenin kórsetedi. Munyń syrtynda, ol kisi – ózinen keıingi inilerine aǵa bola bilgen adam. Meniń ózimdi de janyna tartty. Shynymdy aıtsam, maǵan bergen baǵasyn tipti aqtaı almadym ba dep te oılaımyn keıde. «Bizdiń A.Fetimiz de, F.Túchevimiz de – osy» dep, meniń shyǵarmashylyǵym týraly Jazýshylar Odaǵynyń minbesinen de aıtty. Stýdent kezimde shyqqan kitabyma alǵysóz jazdy. Bir jaqsy dúnıeńdi oqı qalsa, ózi soǵan balasha qýanatyn. Men bul naǵyz ustazdyq qasıet dep aıtar edim, – deıdi.
Qýandyq Shańǵytbaev shyǵarmashylyǵyna tán basty ereksheliktiń biri – sózdik qorynyń meılinshe baı, árli de áserli ekendigi. Aqynnyń tildik órnegi jaıynda aıtylǵan, jazylǵan pikirlerge súıene otyryp: «Qýan aǵanyń dos shákirti Esenǵalı Raýshanovtyń zor yqylaspen jazylǵan maqalalary da eshkimdi enjar qaldyrmaıdy. E.Raýshanov: «…Onyń óleńderinde kezdesetin «sahı», «shárbat», «jonas», «qarqallázı», «múbádá», «ılham», «tarlaýyt», «taqys», «qobyly kúmbez», «gúltáj», «jyrǵap», «ańaza» sekildi sózderdiń qaı-qaısysy da tilimizge dendep enip ketse, nur ústine nur. Bulardan arabızm men parsızm izdep álek bolýdyń jóni joq» dese, Ó.Jaqypov: «…Lırık Qýandyq Shańǵytbaevtyń ózge kóp aqyndardan ózgesheligi – onyń jyrlarynyń leksıkalyq quramynda arab-parsy, túrik sózderiniń kóptep kezdesýi dep bilemiz. Mysaly: qarqallázı, ıláhım, ılham, fánı, saf, shıfa, ǵadaýat, ilfat, shaıyr, shúlen, shúkirána, zúmrat, tamam, haıyr, t.b. sózder jyrdyń kórkemdiq quraldary retinde ana tilimizdiń boıaýyn qulpyrtyp, jańa bir lep ákelgendeı» dep jazǵany bar, – deıdi aqyn inisi Ertaı Ashyqbaev.
Kózkórgenderdiń aıtýynsha, Qýandyq Shańǵytaev erekshe iltıpatpen qaraǵan inileriniń biri – Tólegen Aıbergenov eken. Osy oraıda, esteligimen bólisken Saltanat Aıbergenova ózderimen kórshi turǵan, ákesimen syılas bolǵan Qýandyq aǵasy tek ádemi qalpynda, júris-turysyna deıin sándi, óte mádenıetti adam retinde esinde qalǵanyn aıtty. Sondaı-aq ol aqynnyń 7 tomdyǵyn shyǵaryp, kesh ótkizip, esimin este qaldyrý maqsatynda kóptegen sharýalar atqaryp júrgen Gaýhar Qýandyqqyzynyń isine tánti ekenin bildirdi.
Al Jánibek Qýandyqulymen ınstıtýtta birge oqyǵan dosy, aqyn Baýyrjan Qarabekov: «Qýandyq aǵanyń mádenıettiligi sonsha, ol kisi jazý ústeline otyrǵanda týra roıálǵa otyrǵandaı otyratyn, turǵanda roıáldan turǵandaı turatyn. Al Jánibek ekeýi «Evgenıı Onegındi» talqylaǵanda tereń úńilip, ár sózdiń 3-4 maǵynasyn aıtyp, sonyń qaısysyn ustaý kerek ekenin tarazylaıtyn. Aýdarmashylar kóp qoı. Biraq men qazaq tilinde jazatyn aqyndardyń ishinde orysshaǵa mundaı júırik aqyndy kórgen emespin», – degen tańdanysyn jetkizdi.
Tanymal jýrnalıs Juldyz Ábdilda Qýandyq Shańǵytbaevtyń búgingi jastarǵa, shyǵarmashylyqpen aınalysyp júrgenderge úlgi bolatyn bir qasıeti – jazýǵa qatysty úlken talǵampazdyǵy dep esepteıtinin aıtty. «Ókinishke qaraı, qazir 2-3 aıda bir kitap «jazyp» tastaıtyn pysyqtar paıda boldy. Mysaly, Qýandyq aǵa «Evgenıı Onegındi» 3 jyl boıy aýdarypty. Sóıte tura, keıin qalamgerlik sheberligi artqan tusta oǵan taǵy bir aınalyp soǵyp, keı tustaryn qaıta qarap, óńdep, jóndegeni málim. Bul – óte úlken jaýapkershilik jáne basqalarǵa úlgi bolatyn qasıet dep oılaımyn. Óıtkeni aýdarma degen qazir óte ońaı, qosymsha tabys kózi sıaqty qabyldanatyn boldy. Bul durys emes», – deı kele, ol J.Nájimedenovtiń: «Ashshy men tushshyny aıyratyn tańdaı bolsa, ónerdegi jaqsy men jamandy aıyratyn, ol – talǵam. Qýandyq Shańǵytbaev osy turǵydan óte talǵampaz aqyn», – degen pikirin alǵa tartty.
– Qadyr Myrzalıev «Ar» kitaby týraly «Qýandyq Shańǵytbaevtyń kishkentaı ǵana jınaǵy oǵan úlken azap alyp keldi» dep jazǵan eken. Ol shynymen de solaı. Qýandyq aǵa M.Áýezovtiń alǵysózine nemese Edige týraly óleńine baılanysty ǵana emes, ol kezdegi saıasatqa saı óleń jazbaǵany úshin de shetqaqpaı bolǵan. Áıtse de ol kisiniń osylaısha, óziniń arynyń, ádebıettiń aldynda taza bolyp qalýy – úlken erlik, ómirdegi úlken mısıa». Esenǵalı Raýshanov: «Eshqaısymyz kitabymyzǵa «Ar» degen ataý qoımaıyq. Óıtkeni «Ar» – Qýandyq Shańǵytbaev esiminiń sınonımi» dep aıtqan eken. Menińshe, ol kisige beriletin budan artyq baǵa joq, – deıdi Juldyz Ábdilda.
Ýaqyt ótken saıyn qundylyǵy arta túsken ómirsheń mura qaldyrǵan kórnekti aqynnyń ózi de, sózi de umytylmaq emes. 100 jyldyq mereıtoıy bıyl elimizde ulttyq josparǵa engen sharalar qatarynda atalyp ótýde.
İnjý-marjan joǵalmaıdy,
Jatpaı bosqa, ótedi.
Qap túbinde qalmaı dáıim,
Básin taýyp ótedi.
Dúrri-gáýhar dana sózi –
Ol da báhra-ǵanıbet:
Túsingenge – shıpa kózi,
Dert daýasy, ǵanımet... – dep ózi aıtpaqshy, qansha jyl ótse de jyr tarlany alamannyń aldynda ekeni daýsyz.