*Qazaqy paıym
Jylan der kezinde uıqyǵa jatsa, kúz ýaqytysynda bitedi, der kezinde uıqyǵa kirispese, uzaqqa sozylady. Tabıǵat tamyrshysy Máshhúr Júsip osylaı degen
Jyldy qazekeńniń jyly, ystyq, sýyq dep úsh kezeńge bólgenin, ony tabıǵat zertteýshileriniń tilinde – úsh býnaq dep atalatynyn burynǵy jazǵandarymyzda aıtqanbyz. Olar: bas býnaq – qara qatqaq, ashshy ózek, orta býnaq – tuıaq terlep, qoı kúrlep, aıaq býnaq – toqty toımas, shómish keppes. Osynyń 9-ynan bastap – «toqty toımas, shómish keppes» amaly kiredi. Bul mezgilde shóp mal tuıaǵymen taptalyp, kóp jer taqyrlanyp qalady. Qalǵanyn «qazan urady». Qansha jaıylsa da, ár jerde shashyrap qalǵan shópke mal toımasy belgili ǵoı. «Toqty toımas, shómish keppes» osydan baryp aıtylsa kerek.
Qazannyń qara sýyǵy (alǵashqysy) ótti, «kishi qazan» urdy. Endi túnge qaraı jel turyp, kún sýyta bastaıdy. Kúndiz kúnniń kózi kórinip tursa da, jylýy men shýaǵy azaıady. Qalǵan shópterdi qazan urady, yzǵar esedi. Aspandy kúzdiń qarabaýyr bulty tumshalap, jańbyr jaýady. Qazannyń qara jeli bastalady. Bul - kúz aıynyń alǵashqy amaly. Munyń "aq shyq", "súmbile" deıtin janama attary bar. Amal kezinde babalarymyz «súmbile týdy, sý sýydy» dep maqaldap, balalardy sýǵa túsýden tyıǵan. Kıiz úı janyna qazyq qaǵyp, salma salyp, qara daýyldy jelden saqtanǵan.
Bul aıdy «bozqyraý» dep te aıtady. Qazannyń 15-16-laryna «úlken qazan» amaly bolady. Kún sýytyp, alǵashqy salqyndyq oryn alady. Jınalmaǵan eginge qaýip tónetin osy shaq. Qustar jyly jaqqa ushyp ketedi. Malshylar kúzekke kóshe bastaıdy. Bıe aǵytylyp, kúzdik soıylady. Qazandaǵy aýa raıy da qubylmaly bolady eken. Jańbyr kóp jaýyp, kún salqyn tartady. Keıde qar ushqyny bilinip, sýǵa muz qatady, bozqyraý túsedi. Bult qoıýlanady. Bul, árıne, paıym boıynsha...
Kúnniń salqyndaýy jan-janýarlar úshin qolaıly. Olar shybyn-shirkeıdiń mazalaýynan qutylyp, qoń jınap semiredi. Qazaqy paıymnyń boljamynsha, dúrkirep jaýatyn jańbyrdyń aýyly áli alys ekenin de eskertemiz. Endi bir aptadan keıin ótkende týǵan aı ortasyna keledi, tolady. Tabıǵat tamyrshysy Máshhúr Júsip «...eskishe qyrkúıektiń 19-20-laryna jylan inine kiredi. Jylan uıqyǵa der kezinde jatsa, kúz ýaqytysynda bitedi, der kezinde jylan uıqyǵa kirispese kúz uzaqqa sozylady» degen joramalyn aıtyp, jazyp ketkenin bilemiz. Bul qazaqsha esep boıynsha, qazannyń 3-4-ne sáıkes keledi. Biraq aıtylǵan mezgilde kúnniń shýaqty bolýy sebepti, jylan inine kirmedi.
Búgin qoldanystaǵy kúntizbe boıynsha, qazannyń 6-sy. Aı boıynsha – 9-y.
Al eskishe, bir aptadan keıin jańa aı bastalady. Apta aıdyń alǵashqy onkúndigine dóp kelip tur. Bul kúzdiń shýaqty kúnderiniń áli birqatar ýaqytqa sozylatynyn bildirse kerek. Almatylyqtar úshin sýyqtyń aýyly áli alys syńaıly...
BABALAR BOLJAMY
Tabıǵat qubylystaryna súıenip jasalǵan joramal
*Kúzde quıyn kóp bolsa, qys aıazdy bolady.
*Kúz naızaǵaıly bolsa, qys jaıly bolady.
*Bult jelge qarsy kóshse, uzamaı jańbyr jaýady.
*Jylan mezgilinde uıyqtasa, kúz ýaqytyly bitedi.
*Qys qatty bolatyn bolsa, tıin uıasyn tómen jerge, jyly bolsa, joǵaryǵa jasaıdy.