Bul kúzdiń shýaqty kúnderiniń áli birqatar ýaqytqa sozylatynyn bildirse kerek
Qazan alǵashqy salqyn aı. Degenmen, aıdyń basy ashyq, shýaqty bolyp bastaldy. Bul aıda taldyń basynda japyraq qalmaıdy, bári saýdyrap jerge túsedi. Japyraq jaýǵan kez osy. Qazekeń bul aıdy – aqyrap, bozqyraý, kempirshýaq, qusqaıtar, t.b. ataýlarmen ataǵan. Sonymen qatar, qazannyń alǵashqy jartysy altyn kúz dep atalady.
Jyldy qazekeńniń jyly, ystyq, sýyq dep úsh kezeńge bólgenin, ony tabıǵat zertteýshileriniń tilinde – úsh býnaq dep atalatynyn burynǵy jazǵandarymyzda aıtqanbyz. Olar: Bas býnaq – aqpannyń 9-ynan maýsymnyń 9-na deıin (qara qatqaq, ashshy ózek), orta býnaq – maýsymnyń 9-y men qazannyń 9-y aralyǵy (tuıaq terlep, qoı kúrlep), aıaq býnaq qazannyń 9-y men aqpannyń 9-y aralyǵy (toqty toımas, shómish keppes). Aıaq býnaq – «toqty toımas, shómish keppes» amaly osy aptanyń aıaǵyna qaraı – 9-ynan bastap kiredi. Bul kezde shóp mal tuıaǵymen taptalyp, kóp jerde taqyrlanyp bitedi. Qalǵanyn «qazan urady». Qansha jaıylsa da ár jerde shashyrap qalǵan shópke mal toımasy belgili. «Toqty toımas, shómish keppes» dep osydan baryp aıtylsa kerek.
Ótken joly qazannyń qara jeli qyr astynda tur degenbiz. Sol kezeń keldi. Endi túnge qaraı jel turyp, kún sýyta bastaıdy. Kúndiz kúnniń kózi kórinip tursa da, jylýy men shýaǵy azaıady. Shópterdi qazan urady, yzǵar esedi. Aspandy kúzdiń qarabaýyr bulty tumshalap, jańbyr jaýady. Qazannyń qara jeli bastalady. Bul – kúz aıynyń alǵashqy amaly. Munyń aq shyq, súmbile deıtin janama attary bar. Amal kezinde babalarymyz «súmbile týdy, sý sýydy» dep maqaldap, balalardy sýǵa túsýden tıǵan. Kıiz úı janyna qazyq qaǵyp, salma salyp, daýyldy qara jelden saqtanǵan.
Kúnniń salqyndaýy jan-janýarlar úshin qolaıly. Olar shybyn-shirkeıdiń mazalaýynan qutylyp, qoń jınap semiredi. Ondaı mal qysqa kúıli túsedi.
Qazaqy paıymnyń boljamynsha, dúrkirep jaýatyn jańbyrdyń aýyly áli alys ekenin de eskertemiz. Endi on kúnnen keıin jańa aı kórinis beredi. Aldaǵy kúnderdiń joramalyn sol kezde jańylmaı jasaýǵa múmkindik týady. Tabıǵat tamyrshysy Máshhúr Júsip eskishe «...qyrkúıektiń 19-20-laryna jylan inine kiredi. Jylan uıqyǵa der kezinde jatsa, kúz de ýaqytysynda bitedi, eger der kezinde jylan uıqyǵa kirispese kúz uzaqqa sozylady» degen joramalyn aıtyp, jazyp ketkenin bilemiz. Bul qazaqsha esep boıynsha, qazannyń 3-4-ine sáıkes keledi. Biraq aıtylǵan mezgilde kúnniń shýaqty bolýy sebepti, jylan inine kirmedi. Bul kúzdiń shýaqty kúnderiniń áli birqatar ýaqytqa sozylatynyn bildirse kerek.
Búgin qoldanystaǵy kúntizbe boıynsha, qazan aıynyń – 5-i. Aı júıesi aıdyń 20-syn kórsetip tur. Qazaqsha (eskishe) qazan aıy 8 kúnnen keıin bastalady. Apta aıdyń basy men ortasyna sáıkes kelýde, aýa raıy qubylmaly bolatyn túri bar. Biraq jylylyq ázir saqtalatyn yńǵaı tanytýda. Almatylyqtar úshin sýyqtyń aýyly áli alys sekildi...
BABALAR BOLJAMY
Qazannyń qara jeline oraı jasalǵan joramal:
*Eger bult jelge qaraı kóshse, onda keshikpeı qar jaýǵany, bult ortasynan ydyrasa, aýa raıynyń buzylǵany.
*Bult shetinen ydyrasa, onda aýa raıynyń ońdalaıyn degeni.
*Ońtústikten uzaq soqqan jel baǵytyn ózgertip, shyǵys jaqtan soǵar bolsa, aýa raıy jaqsarady.
*Ońtústikten soqqan jel baǵytyn ózgertip, batystan soǵar bolsa, aýa raıy búlinedi.
*Bult kókjıekten býdaq-býdaq órkeshtene kóterilip, ile-shala kórinbeı ketse, onda qatty jel turyp, qaqaǵan aıaz bolmaq, bult órkeshtengen kúıi kóterile berse, qalyń qardyń belgisi...