Almaty ıpodromynda bıylǵy ushqyr báıge maýsymynyń aıaqtalýyna oraı asyl tuqymdy jylqylardyń kórmesi ótti.
Kórme 1200 metrlik ushqyr báıgemen bastaldy. Qazaqstanda kezdesetin jylqy tuqymdarynyń onǵa jýyq túri kórermen nazaryna usynyldy. Álemdegi eń kishkentaı jylqy – ponıdan bastap, arab, aǵylshyn, aqalteke, frız, jartylaı qandy, aýyr júk artatyn, t.b. asyl tuqymdy jylqy túrleri, sondaı-aq, taza qandy qazaq jylqysy qatysty. Ǵajap jaratylys – qylquıryqty janýardyń túr-túrin kórgende tańdanysymyzdy jasyra almadyq.
Elimizde alǵashqy jylqy kórmesi 2019 jyly ótken. Basty maqsaty – álemdegi jylqy tuqymdary men otandyq jylqylardyń tuqymdyq erekshelikterin kópshilikke nasıhattaý.
Dúnıe júzinde jylqynyń 250-deı túri bar. Bizdiń elde 16 túri ósiriledi. Sonyń ishinde tuqymy jaǵynan eń tazasy – arab jylqysy. Uıymdastyrýshylar qala turǵyndarynyń nazaryn jylqy túrleriniń arajigin ajyratyp, aıyrmashylyqtary men erekshelikterine aýdarǵysy kelgen. Olardyń aıtýynsha, osy kórme arqyly kórermen elimizde erekshe jylqy tuqymdary bar ekenin biledi. Tórt túlik maldyń tóresi – jylqy kórmesine arǵymaqtaryn jetektep, qaladaǵy birneshe jylqy sharýashylyǵynyń ıeleri keldi. Asyl tuqymdy jylqylardy ósirip, baptaıtyn bilikti mamandar da qatysty. Aýyl sharýashylyǵy ǵylymynyń profesorlary men jylqy zertteýshi ǵalymdar kórmege qatysqan tulparlardy júrisi, qan tazalyǵy, dene bitimi men klımattyq jaǵdaıǵa tózimdiligi boıynsha synady. Kórme qorytyndysynda asyl tuqymdy «Men of pıs» atty aıǵyr absolútti chempıon atandy.
Kórermen nazaryna eń aldymen mástekter (ponı) usynyldy. Súıkimdi janýar, ásirese, kishkentaı balalarǵa unady. Alasa boıly jylqy túrin ár elde ártúrli ataıdy. Anglıada ponıǵa bıiktigi 147 santımetrge deıin, al Germanıada 120 santımetrge deıingi jylqylardy jatqyzady. Ippologtar dúnıe júzi boıynsha ponı tizimine 50–150 sm aralyǵyndaǵy jylqylardy jatqyzady. Qazaqstanda ponıdyń birneshe túri bar. Biraq óte sırek kezdesedi. Álemdegi eń tanymaly – shotlandyq ponı.
Taza qandy minis jylqylary men qazaq jylqysynyń túrleri kórsetildi. Alańǵa kezek boıynsha shyǵaryldy.
Kórmege qatysýshy jylqylarǵa arnaıy talaptar qoıyldy. Eń áýeli júrisine mán berildi. Kórermen nazaryna usynylǵandyqtan, sulý júristi bolýy – basty talaptardyń biri. Kóz súısindirer ásem músindi tulǵasy kórmedegi ár kórermendi tamsandyrǵany anyq. Ásirese, shegir kózdi aqalteke jylqylarynyń sulýlyǵy tipten erekshe. Degenmen, kókparǵa arnalǵan boıy bıik qazaqy tulparlar da kórme sánin keltirdi.
Kórme sońy jarys maýsymynyń aıaqtalýyna oraı báıgege ulasty. Bıylǵy maýsymda 12 jarys kúni ótti. Osy jarystarǵa belgili sebeppen qatysa almaǵan tulparlar úshin maýsymnyń sońǵy báıgesi uıymdastyryldy.
Uıymdastyrýshylardyń aıtýynsha, kelesi jyly 15 jarys ótkizý josparda bar. Jeńimpazdarǵa beriletin syıaqy mólsheri de ósedi. Qazir Almatydan basqa da óńirlerde ushqyr báıgemen aınalysatyn, at baptaıtyn azamattar kóp. Biraq olar jylqysyn báıgege qosý úshin Almatyǵa kelýge týra keledi. Keler jyly elimizdiń batys óńirinde, ózge aımaqtarda báıge, at kórmesi uıymdastyrylmaq.
TAQYRYPQA ORAI
Maqsat AHAEV, Qoǵamdyq uıym tóraǵasy:
AT BAPTAÝDYŃ BARLYQ QYR-SYRY QAMTYLDY
«At tanymaıtyn qazaq joq» deımiz. Biraq qazir qalada turatyndardyń deni, tipti aýyldan shyqqan jastardyń ózi jylqy tuqymdarynyń erekshelikteri men aıyrmashylyqtaryn bilmeıdi. Olardy bir-birinen ajyrata almaıdy. Arab pen aǵylshyn tuqymdy jylqyny bylaı qoıǵanda, ózimizdiń taza qandy qazaqy jylqyny bilmeıtinder bar. Kórmeni uıymdastyrýdaǵy maqsatymyz – jastar, ásirese atqumar azamattar men osy kásipke qyzyǵatyndarǵa jylqy tanytý. Jylqy túrlerin tanymaı jatyp, olardyń babyn bilmeı, báıgege qosqysy keletinder bar. Qandaı tuqym ekenin anyqtap almaı, báıgege qosýǵa bolmaıdy. Sebebi, báıgede ár attyń óziniń tuqymdyq erekshelikterine saı múmkindigi bolady. Bireýi jorǵalap jaryssa, endi biri qatty ekpinmen shabady. Tipti, múldem báıgege jaramaıtyn, júk artatyn túri bolady. Ekinshiden, báıge atyna nemese asyl tuqymdy atqa jem-shóbin durys bermeıdi. Atbegilerdiń kóbi jylqynyń negizgi qoregi – suly ekenin bilmeıdi. Osyndaı qarapaıym qaǵıdalardy, tuqymyna qaraı qandaı atqa qandaı jem nemese shóp berý kerek ekenin túsindirý úshin jem óndirýshilerdi de shaqyrdyq. Úshinshiden, kórmede jylqyny ósirip qana qoımaı, sannan góri sapaǵa kóshý máselesi qamtyldy. Qambar ata túligin baptaýda tájirıbesi mol atbegilerdi arnaıy shaqyrdyq. Sondaı-aq, taǵashylar da qatysyp, qazaqtyń at taǵalaý mádenıetin nasıhattady. Báıge attaryn ósiretin atbegilerdiń eń jıi jiberetin qatelikteriniń biri – aıaǵy qısyq bolyp týǵan qulyndardy báıgege daıyndamaı, qoıa salady. Al taǵashylar qulynnyń aıaǵyn túzýlep, báıgege jaratady. Osyndaı qazaqtyń kenje qalǵan dástúrleri jıi nasıhattalýy kerek dep sanaımyn. Báıge atyn baptaýdyń qyr-syryn tanystyrý úshin osy kórmeni uıymdastyrdyq.
Qazir bári birdeı tek báıgege shabatyn at izdemeıdi. Jorǵalap júretin, jáı miniske arnalǵanyna qyzyǵýy múmkin. Keıbiri sulý attardy jaqsy kóredi. Olarǵa estetıkalyq keıpi ásem túrikmen jylqysy – aqalteke qyzyq kórinedi. Biraq jylqynyń bul túrin báıgege qossa, taza qandy aǵylshyn jylqysyna jetpeıdi. Aǵylshyn jylqysynyń báıgedegi jyldamdyǵyna tipti, arab jylqysy da básekelese almaıdy. Ushqyr báıgedegi eń myqtysy da osy túri. Búgingi kórmege birneshe aǵylshyn tuqymdy jylqy ákelindi. Biraq negizgi basymdyqty qazaqy tulparlarǵa berdik. Aýdaryspaqqa, kókparǵa arnalǵan attar qatysty. Ulttyq aýdaryspaq sportyna kúshi bar myqty jylqylar kerek. Biraq aýdaryspaq úshin taza qandy qazaqy jylqylardy tabý qıyn. Sebebi, qazir qan aralasyp ketken.
BİZDİŃ ATTAR SHETELDE QAZAQSTANNYŃ ATYNAN BÁIGEGE QATYSYP JÚR
Bıylǵy maýsymda favorıt tulparlar kóp boldy. Úzdikter anyqtaldy. Olar qazir Reseıdegi báıgege qatysyp jatyr. Byltyr Qazaqstandaǵy eń úzdik bolǵan at bıyl Reseıdiń 2 derbıin utyp, Krasnodardaǵy 3-derbıde ekinshi bolyp keldi. Sóıtip, ushqyr báıge damyǵan elderdiń biri – Dýbaıǵa joldama aldy. Qazaqstannyń atynan shabatyn bolady. Al bıylǵy maýsymdaǵy úzdikter Reseıge jiberildi. Jaqynda Sýper-derbıge qatysady. Jaqsy shabatyn attardyń potensıalyn bilý úshin sheteldegi báıgelerge jiberemiz. Elimizde báıgeniń aldyn bermeı júrgen júırikter shetelde básekelese almaı qalýy múmkin nemese kerisinshe elde óziniń múmkindigin kórsete almaı júrgen attar shetelde ashylyp, bas báıgeni alýy ǵajap emes. Bul endi sondaı sport. Áli de jaqsy attardy tárbıelep shyǵarýymyz kerek. Búgingi ushqyr báıgege Amerıka, Fransıa, Germanıadan kelgen attar qatysty. Óz elimizde ótip jatsa da, klasıkalyq ushqyr báıgelerge qazaqy jylqylar qatyspaıdy. Biraq bul «bizde myqty jylqylar joq» degen sóz emes. Qazaqtyń adaı jylqysy óte shydamdy. Kez kelgen klımattyq jaǵdaıǵa beıim keledi. Sý, shópsiz jerde jetiletin janýar. Tek Qostanaı tuqymy jylqylary arasynda báıgeler ótip turady. Álemdik ushqyr báıgege qazaqtyń jylqysy da qatysýy kerek.
Qaırat ISQAN, jylqy zertteýshi ǵalym: JYLQY ÓNDİRİSİ DAMYP KELEDİ
Zaýyttyq jylqy tuqymdarynyń kórmesi qalada sońǵy ret osydan eki jyl buryn ótken edi. Qazaq jylqysyn kóbeıtip, at sportyn damytýǵa arnalǵan sharalar jıi ótip turý kerek. Kórmedegi ár jylqy tuqymynyń konstıtýsıalyq, ekstererlik erekshelikterin eskerip, baǵaladyq. Alańda júrip ótken kezdegi qımyl- qozǵalysyna, dene-bitimine mán berildi. Ár tuqymnyń standarty bar. Soǵan sáıkes kelýine qarap, salystyrmaly túrde upaı berildi.