Alyp shahar Almatynyń tynys-tirshiligin kóliksiz elestete almaımyz. Biraq kólik kóbeıgen saıyn, soǵan qatysty kóldeneń másele de az bolmaı tur.
Derekterge kóz júgirtsek, búginde Almatyda 500 myńnan astam avtokólik tirkelgen. Buǵan qalanyń shetki aımaqtarynan keletin 250 myńǵa jýyq kólikti qosyńyz. Eger kóliktiń basqa túrlerin (qoǵamdyq kólik, aýyr júk kóligi, arnaıy qyzmet kólikteri) eseptemegende, qala kóshelerinde kún saıyn shamamen 700-den astam jeńil kólik júredi eken. Al Almaty qalasy polısıa departamentiniń resmı derekterine súıensek, jyl basynan beri megapolıste 2,2 myń adam zardap shekken 2 myńǵa jýyq jol-kólik oqıǵasy tirkelipti. Bul jaǵymsyz kórsetkishter kólik sanynyń artqanynan ba, álde júrgizýshilerdiń salǵyrttyǵynan hám jaýapkershiligi joqtyǵynan ba?
Álbette, eshkim birdeńege ushyraıyn dep tártip buzbaıtyny belgili. Biraq transport salasynyń sarapshylary joldaǵy apattardyń basym bóligine aldymen kólik júrgizýshileri kináli dep esepteıdi. Deıturǵanmen, bul jaǵdaılarǵa jaıaý júrginshilerdiń de qatysy bary sózsiz. Sebebi, olar da elimizdegi jol qozǵalysyna negizdelgen jalpyǵa ortaq jolda júrý erejeleriniń biryńǵaı belgilengen tártibine baǵynýy tıis. Máselen, jol qozǵalysy erejelerinde jaıaý júrginshi kólik júrgizýshisiniń toqtaǵanyna kóz jetkizip baryp, joldan ótýi qajet, ıaǵnı árbir jol qozǵalysyna qatysýshy óziniń «aýmaǵyna» jaýap berýi kerek. Biraq bizde bul zańdylyqqa baǵynatyndar az. Kerisinshe, jan-jaǵyna qaramastan, kelesi betke ótý úshin joldy kesip ótýge qumarlar kóp. Qartaıǵan kezde kózdiń kórýi, qulaqtyń estýi, tipti júris-turysynyń baıaýlaýy qalypty jaǵdaı. Sondyqtan keıde egde jastaǵy qarıalar da óz múmkindikterine qaramaı, kólik apatyn týyndatýǵa sebepshi ekeni jasyryn emes.
Jolda túrli adam kezdesedi
Qoǵamdyq kólik júrgizý – asa jaýapty jumys. Óıtkeni, avtobýspen birdi-ekili adam ǵana júrmeıdi, onyń ishinde tutas bir otbasynyń músheleri otyrýy múmkin nemese bir úıdiń jalǵyz uly, asyraýshysy bolýy múmkin. Al salǵyrttyqtan adamnyń ómiri qıylady, aırandaı uıyǵan otbasylar buzylady. Sondyqtan júrgizýshilerdiń kólik basqarýdaǵy kásibı sheberligi avtobýstaǵy adamdardyń ǵana emes, sonymen qatar, jaıaý júrginshilerdiń ómirine de áser etedi. Deıturǵanmen, qala kóshelerindegi qoǵamdyq kólik tizgindegen azamattardyń «tártibi» almatylyqtardyń kóńilinen shyǵa bermeıdi. Bul týraly áleýmettik jelilerdegi pablıkterde jıi jazylady. Álbette, kópke topyraq shashpaımyz. Aralarynda kólik tizgininde baısaldy, joldyń jaıy men jolaýshynyń jaǵdaıyn biletin, óte saq, esebi myqty júrgizýshiler bar. Ózgelermen jarysatyn nemese jolǵa talasatyn, quddy bir aǵash basyp alyp kele jatqan adamsha júıtkıtinder de jeterlik. Salonda temeki shegip, telefonmen sóılesetinder de joq emes. Jalpy aıtqanda, jol-kólik oqıǵalarynyń kóbi júrgizýshiniń qaýipsizdik erejelerin saqtamaýynan oryn alady. Sondyqtan olar jol ústinde barynsha saq, abaı bolǵany jón. Óıtkeni, jolaýshylar taǵdyry oıynshyq emes.
– Kólik júrgizýshileriniń temeki shegip, bolmasa telefonmen sóılesýi – óreskel quqyqbuzýshylyq bolyp esepteledi. Olar bul áreketteri úshin zań aldynda jaýap beredi. Qazirgi tańda qoǵamdyq kólikterdiń barlyǵynda arnaıy aqparattyq taqtalar ornatylǵan. Eger kólik júrgizýshi qandaı da bir zańǵa qaıshy áreketterge barsa, jolaýshylar sol jerde kórsetilgen telefon nómirlerine habarlasyp, ózderiniń shaǵymdaryn qaldyrýyna bolady, – deıdi qalalyq Mobıldilik basqarmasynyń mamandary.
Tapshylyq jaǵdaıdyń joqtyǵynan týyndaıdy
Urban Forum Kazakhstan qoǵamdyq qorynyń Kólik jáne qaýipsizdik jónindegi sarapshysy Roman Barabanovtyń aıtýynsha, kólik júrgizýshilerdiń jetispeýshiligi Almaty joldaryndaǵy jaǵdaıdy qıyndata túsýde.
– Júrgizýshilerdiń tapshylyǵy, bul – respýblıkalyq aýqymdaǵy másele. Meniń oıymsha, onyń sebebi, kólik júrgizý kýáligin berý reglamentine jatyr. Máselen, ótinish berýshi, ıaǵnı bolashaq kólik júrgizýshi barlyq qajetti sanattar boıynsha qajetti qujatty óz esebinen jáne óz betinshe alýǵa májbúr. Mundaı áreket jeti jyldan nemese odan da kóp ýaqytqa sozylýy múmkin. Alaıda, munsha ýaqytqa sozylatyn áreket mamandyqtyń qajettiligin aıtarlyqtaı tómendetedi. Al mamandardyń jetispeýshiligi qoldanystaǵy júrgizýshilerge júktemeni edáýir arttyrýda. Sebebi, ýaqyt ótken saıyn adamnyń densaýlyǵy nasharlap, mamandyqqa degen qyzyǵýshylyǵyn tómendetýi múmkin. Nátıjesinde biz kýá bolyp júrgen qaıǵyly jaǵdaılar oryn alýda, – deıdi ýrbanıst.
Al avtobýs parkteri basshylary qoǵamdyq kólik júrgizýge ruqsat beretin sanatty alý óte qıyn, sondyqtan júrgizýshi joq ekenin aıtýda. Búginde avtobýs júrgizýshileri keste boıynsha eki kún jumys istep, eki kún demalýy tıis. Al ony almastyratyn kisi aýyryp qalsa nemese jumystan ketse, jaǵdaı qıyndaı túsetin kórinedi. Óıtkeni, júrgizýshi tapshy. Al oǵan sebep qoǵamdyq kólikti aıdaýǵa qajetti sanat ekiniń birinde bola bermeıtini deıdi mamandar.
Kólik júrgizýshilerdiń sózinshe, garmoshka avtobýsty júrgizý úshin D men E kategorıalary qajet. Óıtkeni, onyń artqy bóligi prısep bolyp esepteledi. Qazirgi tańda kóbiniń kategorıasy az.
2014 jyly shyqqan «Jol júrisi týraly» zańǵa sáıkes qoǵamdyq kólikti naqtyraq aıtqanda, avtobýs pen troleıbýsty jasy 25-ke tolǵan azamattarǵa júrgizýge ruqsat. Onyń ózinde D sanatynda 5 jyl, al D1 sanatynda 3 jyl eńbek ótili bolýy kerek. Oǵan qosa, E sanaty bolýy tıis. Jolaýshylardy tasymaldaýmen aınalysatyn mekeme basshylarynyń aıtýynsha, jumys istegisi keletin júrgizýshiler osy talaptarǵa saı kelmeıdi. Sol sebepti de, qoǵamdyq kólik júrgizýshiler qat.
Al Roman Barabanovtyń pikirinshe, júrgizýshilerdiń tapshylyǵyn azaıtý úshin sertıfıkattalǵan kásiporyn negizinde oqytýdy uıymdastyrý qajet. Eger oqytý prosesin tasymaldaýshy kompanıalardyń ózderi baqylaıtyn bolsa, tipti jaqsy. Bul olardyń ózderi qyzyǵýshylyq tanytqan mamandy jumysqa qabyldaýlary úshin, sonymen qatar, kásibı júrgizýshilerdiń sanyn kóbeıtýge múddeli bolýy úshin kerek. Ol sondaı-aq, jolaýshylardyń ómiri men densaýlyǵy avtobýs júrgizýshisine tikeleı baılanysty bolǵandyqtan, osy jaýapty laýazymǵa úmitkerlerdi irikteýge qatań qaraý kerek dep sanaıdy. Jumysqa ornalasý kezinde júrgizýshi tájirıbesin eskerý qajet (jumys ótiliniń neǵurlym kóp bolsa, soǵurlym jaqsy), júrgizýshiniń eńbek ótilin qaraý kerek dep esepteıdi.
Sarapshy budan bólek, kólik júrgizýshileriniń demalatyn oryndary jóninde de oryndy ýáj aıtty.
– Negizinen, tapshylyq jaǵdaıdyń joqtyǵynan týyndaıdy. Eger jolaýshy tasymalymen aınalysatyn kompanıalar júrgizýshilerdi jaldaıtyn bolsa, onda olar tek kólik júrgizý erejelerin ǵana emes, sonymen qatar júrgizýshilerge jaǵdaı jasaýdy da umytpaǵany jón. Máselen, sońǵy aıaldamalarda júrgizýshilerdiń demalýy men aýysýy úshin qolaıly jaǵdaılar jasalýy tıis. Olardy tamaq iship, demalyp, dárethanany paıdalana alatyn oryndary bar kólik-transplantasıalaý toraptarymen qamtamasyz etý qajet, – deıdi ýrbanıst.
Jol muraty – jetý
Almatyda Abaı dańǵyly boıyndaǵy jaıaý júrginshiler jolaǵynda eki adamdy avtobýs qaǵyp ketkeni, qala kósheleriniń birinde júrgizýshisi joq avtobýstyń artqa qaraı júrip ketip, jasaǵan jol apaty esterińizde bolar. Aıdyń-kúnniń amanynda jol apatynan qaza tapqandar eshkimdi beı-jaı qaldyrmaýy tıis. Qysqasy, jol erejesin saqtamaı, joǵary jyldamdyqpen júıtkigender azaımaıynsha, jol boıyndaǵy apatty azaıtý qıyn.
Osydan úsh jyl buryn Memleket basshysy bul mańyzdy áleýmettik másele ekenin atap ótken. Alaıda, «baıaǵy jartas – sol jartas» demekshi, másele áli sheshilgen joq. Óıtkeni, jol-kólik apaty áli azaımaı otyr.
Qoǵamdyq kólik bolǵandyqtan, onyń erejesi meılinshe qatań saqtalýy kerek. Endeshe, jolaýshylar tasymaldaýmen aınalysatyn qoǵamdyq kólik kásiporyndarynyń da, júrginshilerdiń de avtobýs ishinde, jolda mádenıet qalyptastyrýǵa beıimdeletin ýaqyty jetti.
Desek te, bul salada halyqqa qyzmet etý kóleminiń ulǵaıǵany aıqyn. Jańa, ekologıalyq taza avtobýstar, qala mańyna qatynaıtyn qoǵamdyq kólikter kóbeıip-aq jatyr. Biraq ol qoǵamdyq kólikterdegi mádenıetti qalyptastyryp, jol apattaryn azaıtýǵa qanshalyqty áser etýde?
Qoryta aıtqanda, biz kez kelgen bolmashyǵa tez ashýlanyp, aınalasyndaǵy kólik ıelerine nemese jolaýshyǵa aıqaılaı ketetin emes, jol ústinde óte uqypty, mejeli jerge asyqpaı jetetin júrgizýshilerge zárýmiz. Sondyqtan qala kóshelerinde jolaýshylarynyń qaýipsizdigi úshin óziniń emosıonaldy qalpynyń mańyzdy ekenin jaqsy túsinetin júrgizýshiler kóbeıse deımiz. Jol muraty – jetý. Al jol – qatelikti kótermeıdi!