nemese qatardaǵy quldan – memleket bıleýshisine deıin
Sultan Beıbarystyń týǵanyna 800 jyl
Bıyl – Sultan Beıbarystyń týǵanyna 800 jyl. Biz bul tulǵa týraly oqýlyqtardan oqyp, Bolat Mansurov túsirgen «Sultan Beıbarys» fılminen kórip óstik. Iá, Sultan Beıbarys dese, kóz aldymyzǵa birden kınokartınadan qalyp qoıǵan oıly, ár adymyn ańdap basatyn, túsi sýyq, janary ótkir, mysy basym, aqyldy, sózge sarań bıleýshiniń (rólin somdaǵan belgili akter Nurmuhan Jantórın, al jigit shaǵyn oınaǵan Dáýlet Beısenov) kele qalatyny bar.
Deshti Qypshaq balasy
Kóptiń yqylasyna ıe bolǵan bul kınokartınanyń sońyna taman Sultan Beıbarys altyn taǵyn tastap, týǵan jeriniń, qazaq dalasynyń jýsan ıisin saǵynyp jolǵa jaıaý shyǵady. Basyna oraǵan aq shalmasy, qolynda súıengen taıaǵy, ıyǵyna asqan ala dorbasy, ústinde etegi uzyn kónetoz kıimi, aıaǵynda qonyshy uzyn qońyr etigi bar. Fılm basty keıipkerdiń aldynan kezikken jýsanda alaqanynda ýystaı ustap, qushyrlana ıiskep, ómir boıy ańsaǵan ıisine kózin jumyp, rahattana lázzat alyp turǵan beınesimen túıindeledi.
Iá, Beıbarys – ózge elde júrip sultan bolsa da, týǵan jerdiń qara topyraǵyn altyn taqtan da artyq kórgen, saǵynǵan bıleýshi bolypty. Qýatty ári myqty eldiń sultany bola tura, týǵan jerdi ańsaǵany sonshalyq, ol Deshti Qypshaq dalasynan keletin saýdagerlerden jýsan ala kelýin talap etken desedi.
Uly Qypshaq dalasynda dúnıege kelip, taǵdyr táleıimen ózge eldiń topyraǵy buıyrǵan, asqan aqylymen quldyqtan handyqqa deıin kóterilgen, Egıpetteı alyp eldi 17 jyl boıy bılegen Beıbarys – mámlúkterdiń tórtinshi sultany. Sońǵy zertteýlerde onyń qypshaq taıpasynyń Berish rýynan shyqqan aqsúıektiń tuqymy ekeni anyqtalǵan. Arab elderiniń «Myń bir túnmen» qatar qoıatyn halyq romany – «Beıbarysta» onyń ákesi Jamaq, sheshesi Áıek dep kórsetilgen eken. Sol kezde berish rýy Qyrym óńirinde (qazirgi zamanda berishter Atyraý oblysynda qonystanǵan) turǵan.
At qulaǵynda oınaǵan
Onyń quldyqqa qalaı túskendigi týraly eki málimet taraǵan. Alǵashqysynda kezekti shapqynshylyq kezinde tutqyndalǵan dese, ekinshi málimet boıynsha ákesiniń jaýlary ony quldyqqa satyp jibergen deıdi. Sol bir qul saýdasy qyzyp turǵan shaqta júzdegen qypshaq balasymen birge jas shamasy 12–14 aralyǵyndaǵy Beıbarysty da Sham shaharynyń qul bazaryna ákelip, saýdaǵa salǵan kórinedi. Qul bazarynda Beıbarys 800 dırhamǵa satylady. Kóshpeli ómirge ábden mashyqtanǵan, jelmen jarysa, attyń qulaǵynda oınap, jebe tartý men qylyshtasý ónerinde aldyna jan salmaıtyn qypshaqtar ózge halyqtarǵa qaraǵanda óte qymbat baǵalanypty. Biraq quldyń kózindegi aqaýdy baıqaǵan saýdager mámileden bas tartady. Sosyn Beıbarysty mámlúk ámiri Ala ad-Dın Áıtegin (Aıdakın) ál-Býndýkdar satyp alady. Jas jigit sóıtip ál-Býndýkdarı dep atala bastaıdy. Satyp alynǵan barlyq qul Nil ózeniniń Roda aralyna jattyǵýǵa jiberiledi, sonda Beıbarys ta áskerı qabiletterimen erekshe kózge túsedi.
Ony Mysyrdyń Aıýbı sultany baıqap qalyp, óziniń jeke gvardıasynyń bir bóliginiń qolbasshysy etip taǵaıyndaıdy. Sol kezeńde Beıbarys basqarǵan Mámlúk memleketiniń áskeri orta ǵasyrlardaǵy eki iri qolǵa – «kresshiler joryǵy» men mońǵol basqynshylaryna toıtarys beredi.
Erjúrek mámlúkterdiń dárejesi de ósip otyrǵan. Aldymen onbasy, sodan soń júzbasy, keıin myńbasy bolǵan mámlúk ámir dárejesine kóterilgen jaǵdaıda bostandyqqa ıe bolatyn. Mámlúkterdiń arasynan sýyrylyp shyǵý ońaı emes edi. Al aqylymen, órligimen qyzmettik ósý satylarynyń bárinen ótken Beıbarys 1260 jyly Qutyz sultan qaıtys bolǵannan keıin, taqqa otyryp, eń aldymen ásker ishinde temirdeı tártip ornatqan.
«Beıbarys meshiti»
Onyń bıligi tusynda Mysyr buryn bolmaǵan dárejede órkendeı bastaıdy. Tarıhshylar Sultan Beıbarys Mysyrdy bılegen jyldary ǵylym, bilim, aǵartýshylyq óner gúldengen tusy dep baǵa beredi. Egin sharýashylyǵy, saýda-sattyq damyǵan. Ol Egıpettiń ál-Iskanderıa (Aleksandrıa), Damıetta, ál-Kahıra (Kaır) sekildi iri ortalyqtarynda saýdanyń keń etek jaıýyna barynsha jaǵdaı jasaǵan. Munda Venesıa, Sısılıa, Genýıa, Indıa, Orta Azıanyń saýda kerýenderi men kemeleri toqtap ótetin. Olardan kóp salyq túsip turǵan. Osylaısha Beıbarys eldiń ál-aýqatyn kóteredi.
Ol halyq ómirimen etene tanysý maqsatynda qarapaıym kıinip, túngi Kaırdi aralap júretin bolǵan desedi. Mysyrdy bir kezderi asharshylyq jaılapty. Sonda Beıbarys Kaır men Mysyr qalasy mańyndaǵy kedeı-kepshikterdiń tizimin aldyrtyp, olardy naıbtarǵa, ámirlerge, saýdagerler men baılarǵa bólip berip, úsh aı boıy tegin tamaqtandyrsyn dep buıryq etken kórinedi. Munyń syrtynda oraza kezinde 5000 adamǵa aýyzashar da bergen deıdi.
Beıbarys ózi bılik etken kezeńde sol dáýirdiń ozyq úlgisimen kóptegen záýlim ǵımarat, kórnekti meshitter, medreseler, kitaphanalar, bıik qorǵandar men qamaldar, kópirler saldyrǵan. Kaır qalasynda ol saldyrǵan meshitterdiń biri qazir de «Beıbarys meshiti» dep atalady. Onyń eńbegin baǵalaǵan jurt ony tipti «Uıqy bilmeıtin ıslam arystany» dep ataǵan desedi. Al Beıbarys óziniń basty sımvoly retinde barysty tańdap, barys beınelengen jalaýdy el nyshany etip, barys beınelengen saqına taqqan kórinedi. Tipti, onyń móri de barys beınesinde bolypty.
1277 jyly Beıbarysty ýáziri qypshaq Qalaýyn ý berip óltirgen. Onyń súıegi Damaskidegi Bab-ál-Barıd zıratyna qoıylady.
Mámlúkter dáýirindegi jádigerler
Byltyr qoǵam qaıratkeri, senator áriptesimiz Nurtóre Júsip Sultan Beıbarystyń 800 jyldyǵyn joǵary deńgeıde ótkizýdi usynǵan bolatyn. Búginde Qazaqstan men Mysyr eli aıtýly datany joǵary deńgeıde atap ótý úshin qyzý jumysqa birigip kirisip ketken. Elimizde Sultan Beıbarys týraly derekti fılm túsirilip, úlken zertteý eńbegi ázirlenip jatyr.
Kaır halyqaralyq qazirgi zamanǵy eksperımentaldy teatr festıvali sheńberinde Raqymjan Otarbaevtyń «Sultan Beıbarys» spektakli sahnalanady. Mysyr tarıhynyń mámlúkter dáýirine arnalǵan arab jáne qazaq tilderindegi ensıklopedıasyn jaryqqa shyǵardy. Mysyrda Sultan Beıbarystyń 800 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan poshta markalary shyǵarylady. Astana qalasynda da Sultan Beıbarystyń 800 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan ǵylymı konferensıa ótkizilip, merekelik poshta markalary shyǵarylady.
Qazir Qazaqstan qalalarynyń birine, eldimekenderdiń kósheleri men alańdaryna, sport saraılaryna Sultan Beıbarys esimin berý qarastyrylyp jatyr. Astana, Almaty, Atyraý, Aqtaý, Taraz, Túrkistan qalalarynda mámlúkter dáýiri týraly syr shertetin Kaırdiń Islam óneri mýzeıiniń jyljymaly kórmesi uıymdastyrylady.
Mysyr tarapy Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq mýzeıine mámlúkter dáýirindegi jádigerlerdiń kóshirmelerin jasap, syıǵa tartady.
Sultan Beıbarystyń 800 jyldyǵy sheńberinde kókpar, báıge, jamby atý, qazaqsha kúres, qusbegilik, asyq, aýdaryspaq sekildi kóshpelilerdiń ulttyq oıyndarynyń halyqaralyq týrnırleri uıymdastyrylmaq.
Daıyndaǵan Nurjamal ÁLİSHEVA.