Qoǵam rýhanı jańǵyrý men qundylyqtyq izdenis kezeńin bastan keship jatqan sátte ımandylyq, adamgershilik, din men dástúr tóńiregindegi suraqtar burynǵydan da ózekti sıpat aldy.
Osyndaı kúrdeli kezeńde el ishinde sózimen ǵana emes, isimen de úlgi bolyp júrgen, jastarǵa jón siltep, jamaǵatqa baǵyt berip júrgen din qaıratkerleriniń oı-pikiri aıryqsha mańyzǵa ıe. Solardyń biri – ıslamtanýshy, ımam ári ustaz Arman Qýanyshbaev. Ol dindi qur ýaǵyzben emes, ómirlik tájirıbemen, shynaıy bolmyspen sabaqtastyryp jetkize alatyn, qazirgi qoǵamnyń suranysy men rýhanı dilin tereń uǵynatyn tulǵa retinde elge tanymal.
Ult rýhyn jańǵyrtýdyń negizi – dinı sana men adamgershilik qundylyqtar. Bul oraıda rýhanı tárbıeniń máni, jastardyń jol tańdaýy, ımandylyq pen qazirgi zamannyń úılesimi – kún tártibinen túspeıtin mańyzdy másele. Osy jáne ózge de keleli jaıttar tóńireginde biz Arman Qýanyshbaevpen suhbattasqan edik.
– Arman, ózińizge belgili, sońǵy ýaqytta elimizde adamgershilikke, ımandylyqqa jat túrli keleńsiz qubylystar jıi kórinis berip júr. Qalaı oılaısyz, rýhanı qundylyqtardyń álsireýine ne sebep?
– Rýhanı qundylyqtardyń álsireýi – kúrdeli másele. Birinshiden, jahandaný men batys mádenıetiniń yqpaly ulttyq bolmysymyzdy bosańsytyp jiberdi. Jastarymyz áleýmettik jeliler arqyly syrtqy mádenıettiń yqpalyna kóbirek túsip, óz tamyrymyzdan alshaqtaýda. Ekinshiden, ekonomıkalyq qıyndyqtar, kúnkóris qamy adamdardy rýhanı izdenisten alshaqtatyp, materıaldyq qundylyqtarǵa basymdyq berýge májbúr etýde. Úshinshiden, durys dinı bilimniń jetispeýi de osy máseleni ýshyqtyryp otyr. Adamdar dindi syrtqy rásimdermen shektep, onyń ishki mánin, rýhanı tereńdigin túsine bermeıdi. Buǵan bilim berý júıesindegi rýhanı tárbıeniń álsizdigin qossaq, máseleniń tamyry tereńde jatyr.
– Jahandaný dáýirinde ulttyq rýh pen ımandylyqty saqtaý úshin ne isteýimiz kerek?
– Ulttyq rýh pen ımandylyqty saqtaý úshin eń aldymen ózimizdiń tarıhı tamyrymyzǵa, mádenıetimizge, dilimiz ben dinimizge tereń boılaýymyz kerek. Birinshi, otbasynda tárbıege mán berý qajet. Balaǵa kishkentaıynan ata-baba dástúri, ulttyq qundylyqtar men ımandylyqtyń mánin úıretý kerek. Ekinshi, bilim berý júıesinde rýhanı tárbıege basymdyq berip, jastarǵa ulttyq bolmysymyzdy tanytatyn pánderdi kúsheıtken jón
Úshinshi, dindi durys túsiný jáne túsindirý mańyzdy. Din – adamdy adamgershilikke, izgilikke jeteleıtin qural. Ony teris maqsatta paıdalanbaı, shynaıy bilimmen ushtastyrý qajet. Sonymen qatar, ulttyq ónerdi, ádebıetti, salt-dástúrdi nasıhattaý arqyly jastardyń rýhanı ımýnıtetin qalyptastyrý kerek.
– Qazaq qoǵamynyń dinge qatysty túsinigi, ustanymy qanshalyqty kóńilge qonymdy?
– Qazaq qoǵamynyń dinge degen túsinigi ár túrli. Bir jaǵynan, halyqtyń basym bóligi dindi qurmetteıdi, meshitke barady, dinı rásimderdi oryndaıdy. Biraq dinniń mánin tereń túsinýde kemshilikter de bar. Kópshilik dindi tek namaz, oraza sıaqty rásimdermen baılanystyryp, onyń rýhanı, adamgershilik jaǵyn nazardan tys qaldyrady. Sonymen qatar, keıbir toptardyń dindi teris túsinip, radıkaldy baǵytqa boı urýy da alańdatady. Dindi durys túsiný úshin halyqqa bilimdi ımamdar, dintanýshylar kerek. Din – bólshekteýshi emes, biriktirýshi kúsh bolýy tıis. Jalpy, qazaqtyń dinge degen kózqarasy kóńilge qonymdy, biraq bilimmen, shynaıy túsinikpen tolyqtyrý qajet.
– Jer-jerde meshitterdiń kóbeıýine qatysty «Meshit salǵansha mektep salmaı ma?» deıtin adamdardyń da bar ekeni ras. Jalpy, meshittiń kóbeıip jatqanyna, hıdjab kıetinder men ásire ýaǵyzshylarǵa jurt narazylyǵy, kúmán-kúdigi qanshalyqty oryndy?
– Meshitterdiń kóbeıýi – rýhanıatqa degen suranystyń belgisi. Meshit tek ǵıbadat orny emes, ol – qoǵamdy biriktiretin, tárbıe beretin ortalyq. Biraq «meshit salǵansha mektep salý kerek» degen pikirler de túsinikti. Sebebi bilim – rýhanıattyń negizi. Jalpy, meshitter bilim men izgilikti nasıhattasa, olardyń kóp bolǵanynan zıandyq kórmeımiz. Taǵy qosarym, meshittegi bilim men tárbıege, sondaı-aq mektepterdegi bilim men tárbıege áli de bolsa jaqsy reformalar kerek.
Al hıdjabqa, ýaǵyzshylarǵa qatysty kúmánderge kelsek, bul másele de bilimmen baılanysty. Hıdjab – áıeldiń jeke tańdaýy, ony májbúrleýge bolmaıdy. Din syrt pen ishki jan dúnıe úılesimdiligin retteıdi. Sol úshin tek syrtqy kórinis ne tek ishki kórinisti damytyp bir jaqty bolý qate. Din ustanýshyǵa da, oǵan shaqyryp ýaǵyz aıtýshyǵa da osy tus óte mańyzdy.
Din ýaǵyzy da ózekti másele. Keıde osy dindi túrli «psıhologtar», «blogerler» sıaqty maman emes adamdardan da estip, olardyń qatelikterine kýá bolamyz. Keıde, ýaǵyzǵa ruqsaty joq adamdar din týraly sóz qozǵap elge kúmán seýip jatady. Jalpy, din ýaǵyzy jaıly QMDB-da arnaıy forým eki ret ótkizildi. Ol jerde dinı ýaǵyz máselesindegi kóp máseleler qozǵaldy. Arnaıy monıtorıń jasaıtyn ortalyǵymyz da jumys isteı bastady.
– Adamnyń júregine ıman uıalatýdyń tıimdi joly qandaı?
– Adamnyń júregine ıman uıalatý úshin eń aldymen shynaıylyq pen úlgi kerek. Sózben emes, ispen kórsetý mańyzdy. Eger ımam, ustaz nemese ata-ana ózi izgilikti, adaldyqty, meıirimdilikti kórsetse, ol adamnyń júregine jol tabady. Ekinshi, dindi qorqytýmen emes, mahabbatpen, meıirimmen túsindirý kerek. Alla Taǵalanyń raqymdylyǵyn, keshirimdiligin aıtyp, adamdy rýhanı izdeniske jeteleý qajet. Biraq ómirdiń ótkinshiligin, zulymdyq jasaǵan adamnyń azapqa qalý yqtımalyn da eskertken jón.
Úshinshi, bilim berý. Dinniń mánin, maqsatyn túsindiretin kitaptar, ýaǵyzdar, áńgimeler arqyly adamnyń sanasyn oıatý kerek. Júrekke ıman uıalatý – uzaq proses, ol shydamdylyq pen shynaıy nıetti talap etedi.
– Jastarǵa rýhanı ımýnıtet qalyptastyrýdaǵy dinniń roli qandaı bolýy shart?
– Dinniń jastarǵa rýhanı ımýnıtet qalyptastyrýdaǵy roli óte zor. Biraq dindi qatań erejeler jıyntyǵy retinde emes, rýhanı baılyq, adamgershiliktiń qaınar kózi retinde usyný kerek. Jastarǵa dindi ómirlik baǵdarsham retinde túsindirý qajet: ol adamdy jamandyqtan saqtaıdy, izgilikke jeteleıdi. Dinniń roli – jastardy batys mádenıetiniń teris yqpalynan, moraldyq azǵyndyqtan qorǵaý, olarǵa ulttyq bolmys pen ımandylyqty úıretý. Din jastardy biriktirip, olarǵa maqsat pen senim berýi tıis.
– Sizge ustaz, ımam, psıholog retinde júginetin adamdar kóp pe? Olar qandaı máselelermen keledi?
– Iá, adamdarmen osy máselede jıi aralasamyn. Kóbi otbasylyq máselelermen, bala tárbıesimen, rýhanı izdenispen keledi.
Jastar arasynda bolashaqqa senimsizdik, maqsatsyzdyq, áleýmettik jelilerdiń keri áseri sıaqty máseleler jıi kezdesedi. Qumar oıyny da ózekti taqyryp.
Eresekter kóbinese ekonomıkalyq qıyndyqtar, rýhanı bostyq, senim daǵdarysy týraly aıtady. Kópshilik dinnen jaýap izdeıdi, biraq men olarǵa tek dinı keńes emes, psıhologıalyq qoldaý da jasaýǵa áreket etemin. Olardy árdaıym tyńdap, túsinýge tyrysamyn, óıtkeni adamnyń júregine jol taýyp Allaǵa jaqyndatý meniń mindetim dep bilemin.
– Halyqtyń jaǵdaıynan habardarsyz. Búginde el nege zárý? Máselelerdi sheshý joldary qandaı?
– Búginde halyq rýhanıatqa, bilimge, ádildikke zárý. Jastar maqsatsyzdyqtan, úlkender ádiletsizdikten, qoǵam bolsa birliktiń jetispeýinen zardap shegýde. Ekonomıkalyq qıyndyqtar, áleýmettik teńsizdik halyqtyń rýhyn túsirip jatyr.
Sheshim joldary: birinshi, bilim berý júıesin túzeý – rýhanı tárbıege, ulttyq qundylyqtarǵa basymdyq berý. Ekinshi, áleýmettik ádildikti ornatý – halyqtyń bılikke, júıege degen senimin arttyrý. Úshinshi, dindi durys nasıhattaý – meshitterdi bilim jáne tárbıe ortalyǵyna aınaldyrý. Tórtinshi, jastarǵa qoldaý – jumys oryndary, rýhanı damýǵa múmkindikter jasaý. Eń bastysy – halyqty biriktiretin ortaq maqsat, ortaq senim qalyptastyrý kerek. Bizdiń kúshimiz – birlikte, rýhanıatta.
– Áńgimeńizge rahmet!