Jaqsynyń jary
Ózindik óleń órnegi, altyn qorǵa engen án mátinderi arqyly kóziniń tirisinde-aq el qurmetine bólengen Shómishbaı Sarıev – alty Alashqa tanymal daryn ıeleriniń biri desek artyq aıtqandyq emes. «Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri», «Barys», «Parasat» ordenderiniń, Frans Kaıka atyndaǵy halyqaralyq Altyn medal, «Platınaly Tarlan» syılyqtarynyń ıegeri degen tárizdi ataq-dańqynyń kóptigi óz aldyna, Shómishbaı Naǵashybaıuly – shyǵarmalary álem halyqtary tilderine aýdarylý jaǵynan da, ánge sóz jazý turǵysynan da qazaq aqyn-jazýshylarynyń kósh basynda turǵan qalamger.
Ózi ómirden ótse de, aqynnyń qazaq rýhanıatyna qomaqty úles bolyp qosylǵan asyl murasy máńgi jasary anyq. Ómiri óleń bolyp órilgen Shómishbaı aǵanyń taǵylymdy ǵumyryna az-kem oı júgirtý maqsatynda biz aqynnyń jary Jumagúl apaıdy áńgimege tartqan edik.
– Jumagúl apaı, estýimizshe, siz Qostanaı topyraǵynda, aıtarlyqtaı orystanǵan aımaqta dúnıege kelgen ekensiz, al Shómishbaı aǵa qaımaǵy buzylmaǵan qazaqy orta – Syr óńirinde týǵan. Soǵan qaramastan, taǵdyrlaryńyz qalaı toǵysty?
– Men Qostanaıdan 30 shaqyrym jerdegi Shoqqaraǵaı aýylynda týyp óskem. Ol kezde Qostanaıda Y.Altynsarın atyndaǵy jalǵyz qazaq mektebi bar edi. Al biz turǵan jerde orys mektepteri kóp boldy. Ákem «qazaqsha bilmeı qalady» dep, bizdi Qostanaıdaǵy qazaq mektebine berdi. Úıdegi 6 bala, bárimiz sol mektepti bitirdik. Bul jóninen ákeme rızamyn. Eger men qazaqsha bilmeı, oryssha sóılep tursam, Shókeńmen jolymyz toǵyspas pa edi, mysaly...
– Jalpy, qalaı tanystyńyzdar?
– Men ol kezde Almatyda baılanys salasynda oqıtynmyn. Birde dos qyzdarmen Ortalyq alańda ótetin otshashýdy kórýge bardyq. Kenetten aldymyzdan shyǵa kelgen bir top jigit KazGÝ-de oqıtyndaryn aıtyp, bizben tanysa ketti. Shókeńniń qolynda kitap boldy. Qandaı kitap ekenin suraǵanymyzda Shókeń: «Bul – daryndy jazýshy Oralhan Bókeıdiń «Qamshyger» atty jańa týyndysy. Men senderge bereıin. Biraq oqyp bolǵan soń ózime qaıtaryp berińder» dedi. Bólmemizge kelgen soń kitapty paraqtap qarasaq, sóılemderdiń astyn syzyp, utymdy oılary bar tustaryna mán berip, zerdelep oqyǵan eken. Keıinnen Sheker degen qurbym ekeýmiz kitapty aparyp berý úshin KazGÝ-diń sol kezdegi Vınogradov kóshesindegi jataqhanasyna bardyq. Osy oqıǵa Shókeń ekeýmizdiń jaqynyraq tanysyp, aralasyp ketýimizge sebepshi boldy.
Bir qyzyǵy, ekeýmiz alǵash kezdeskende ol ózin «Shalqar», men «Jámıla» dep tanysqanymyz bar. Óıtkeni Shyńǵys Aıtmatovtyń shyǵarmasyndaǵy «Jámıla» degen esim maǵan qatty unaıtyn, al Shókeńe joldastary «Shómishbaı» degen úlken kisiniń aty sıaqty, saǵan «Shalqar» degen at jarasady» deıdi eken. Ýaqyt óte kele «Shalqar» degen esim Shókeńniń ádebı búrkenshik atyna aınaldy.
– Aǵanyń esimi «Shómishbaı» dep qoıylýynyń da ózindik tarıhy bar kórinedi ǵoı...
– Ol ras. Shómishbaıdyń anasy 11 qursaq kóteripti. Biraq áýelgi 3 perzenti aıaǵyn apyl-tapyl basyp júre bastaǵanda birinen soń biri shetinep kete beripti. Sóıtip júrgende enemiz taǵy júkti bolady. Áýlettiń úlken ájeleriniń biri túsinde aıan berilgenin aıtyp: «Shómish áýlıeniń atyn qoısań, balań turady» deıdi. Shómishbaıdyń aty solaı qoıylady. Sóıtip, anasy odan keıin de 6 bala kóterip, barlyǵyn aman-esen ósirip jetkizedi.
Biz 1971 jyly 15 sáýirde shańyraq kóterdik. Aramyz 5 jas edi. Iaǵnı ol 25-te, men 20-da boldym.
– Tárbıeńiz qazaqy bolǵanymen, siz baılanys salasynyń, Shómishbaı aǵa ádebıettiń adamy boldy. Túsinisý qıynǵa soqpady ma?
– Ras, men basynda poezıany túsingen joqpyn. 5-kýrsta oqyp júrgende «Lenınshil jas» gazetine Shókeńniń bir top óleńderi shyqqan eken. Sony maǵan ákelip kórsetti. Ol meni: «Qandaı keremet! Óleńderińiz gazettiń jarty betin túgel alypty ǵoı!» dep tań qalyp, qýanady dep oılapty. Men qaradym da, jáı ǵana «jaqsy eken» dedim. Ózim ishteı «Gazetke shyqqanǵa nege sonsha qýanady? Báribir onyń betin toltyrý úshin materıaldar kerek qoı» dep oıladym. Al shyndyǵynda, jas aqynnyń óleńderi respýblıkalyq gazetke jarıalanýy úlken abyroı, maqtanysh eken ǵoı. Ony keıin túsindim.
– Siz tanyǵan, bilgen Shómishbaı aǵa qandaı adam edi?
– Shókeń eshkimniń kóńilin qaldyrmaıtyn, óte aqkóńil, balalarǵa jaıly, aǵaıyn-týysqa qamqor edi. Ózi bala minezdi, bolmashy nársege renjıtin, biraq tez qaıtatyn. Ózin bireý renjitse úıde baıyz taýyp otyra almaıtyn. İle-shala telefon soǵyp keshirim surap, túsinistik tanytatyn.
«Ol jerde seniń esh kináń joq. Qaıta ol seni ashýlandyrdy ǵoı desem, «onyń júreginde birdeńe qalyp qoıdy. Men-aq keshirim surap, kóńilindegi kirbińdi tarqata salaıynshy. Bireýdiń maǵan azǵantaı bolsa da renishi bolsa, óleń jaza almaımyn» deıtin.
«Bıznes» dep, basqa dep, anaǵan bir, mynaǵan bir aýytqymaıtyn, basynan aıaǵyna deıin shyǵarmashylyqtyń adamy boldy. Eshqashan eshteńege alańdaǵan joq. Bireýdiń úıine ne kóligine qyzyqqan emes. Shókeń ánderge mátin jazǵan kezinde bizde aqsha kóp boldy, men de jaqsy aılyq alyp júrdim. Sonyń bárin biz qydyrýǵa jumsadyq. Meni eshqashan janynan qaldyrǵan emes. Ol kórgen jaqsylyqty men de kórdim. Qazaq qalamgerleriniń áıelderi arasynda men sıaqty álem elderin aralaǵandary sırek. Shıpajaılarǵa da birge bardyq. Keńes ókimeti kezinde shetelge kóp shyǵara qoımaıtyn. Al táýelsizdigimizdi alǵan soń, dúnıe júzin aralaýǵa jol ashyldy.
– Oǵan Shómishbaı aǵanyń aýdarma isine de erekshe kóńil bólip, bul salada da ónimdi eńbek etkeni sebep bolǵan sıaqty...
– Iá, Shókeń áldekimniń shyǵarmasy ózine unasa boldy, onyń qaı ult ekenine qaramaı aýdara beretin. Mysaly, rýmyn aqyny Mıhaı Emıneský shyǵarmalaryn Orta Azıa men Qazaqstan boıynsha aýdarǵan aqyn jalǵyz Shókeń eken. Sol eńbegine oraı, Mıhaı Emıneskýdiń Býhareste ótken 150 jyldyq mereıtoıyna arnaıy shaqyryldy. Al Mıhaı Emıneský rýmyn ádebıetiniń iri klassıgi, bizdiń Abaı sıaqty eń áıgili aqyny eken.
Odan bólek, qyrǵyzdyń «Manasyn» aýdarǵan Varám Sıngh Shókeńniń óleńderin hındı tiline tárjimalap, kitaptyń tusaýkeserine Delıge arnaıy bardyq. Sol sapardan keıin Shókeńdi Úndistannyń Qazaqstandaǵy elshisi arnaıy qabyldady. Shókeń rahmetin aıtyp, sosyn qazaq qalamgerlerinen hındı tiline kimderdiń shyǵarmalary aýdarylǵanyn surasa: «Abaı, Shómishbaı» depti. «Mazaq qyp tur ma» dep oılap, M.Áýezovtiń, A.Shamkenovtiń shyǵarmalary bar ekenin aıtqan ǵoı Shókeń. Sóıtse: «Olar Úndistan sapary týraly qazaq tilinde jazdy, biraq ol eńbekter hındı tiline aýdarylǵan joq» depti elshi. Shynymen de solaı ǵoı. Bir qýanarlyǵy, qazir Ulyqbektiń, taǵy biraz qalamgerlerdiń shyǵarmalary aýdarylyp jatqan kórinedi.
Bir ókinetinim, shetelge saparlarymyzda balalardy birge alyp júrmeppiz. Mekteptegi sabaq bitken boıda olardy Qyzylordaǵa jiberetinbiz. Aǵaıyn-týystardyń barlyǵy Shókeńdi keremet syılaıtyn. Keıde men jumystan shyǵa almaı jatsam, kelinderdiń ózderi kelip, bizdiń úsh balany aýylǵa alyp ketetin.
– Ǵafý Qaıyrbekov «qos qanatty aqyn» dese-degendeı, Shómishbaı aǵa poezıany da, ánge sóz jazýdy da qatar alyp júrip, 30-dan astam jyr jınaqtaryn, 500- ge tarta án mátinderin týdyrǵan eken. Kúndelikti resmı jumysy taǵy bar. Sonyń bárine qalaı úlgerdi, qalaı úılestirdi?
– Iá, oılap tursaq, qazaqtyń barlyq tanymal ánshileriniń repertýarynda Shómishbaı Sarıev óleńine jazylǵan ánder bar eken. Roza Rymbaeva «Atameken», Nurlan Ónerbaev «Qaraǵym-aı», Maqpal Júnisova men Sembek Jumaǵalıev «Ǵashyqtar jyry», Baǵdat Sámedınova «Saryarqa» ánderin shyrqap, halyqtyń qurmetine bólendi. Dostary da kóp boldy. Shyǵarmashylyq turǵysynda aralasqan ánshi, kompozıtorlardyń qaı-qaısysy da Shókeńniń asa eńbekqor, san qyrly talant ekenin aıtyp, qurmetpen eske alady.
Shókeńniń búkil sanaly ǵumyry óleń jazýmen ótti. Óleńdi kóbine túnde shyǵaratyn. Bir án mátininiń onshaqty nusqasyn jazatyn. Keıde tez, keıde uzaq jazatyn kezi bolatyn. Ózi ánshi emes, biraq óleńin dombyraǵa salyp otyryp, úılespeıtin tustaryn ózi óńdep, jóndep, retke keltirip alatyn.
Bul rette, Z.Qabdolovtyń: «Ánniń ǵumyrly bolýy tek sóz mátinine ǵana baılanysty, sózi jaqsy bolsa ǵana ándi halyq súıip aıtady, ǵumyrly bolady. Men sondaı ánderdiń mátinin Shómishbaıdyń ánderinen kórip, sezinemin, ol – ánge mátin jazýdyń sheberi» dep aıtqany bar.
Keıde kúndiz kabınetinde jumys istep otyrǵan kezinde biz eshqashan esigin qaǵyp kirip, bolmasa nazaryn aýdaryp, kedergi keltirmeıtinbiz. Kim telefon soqsa da shaqyrmaımyz, «osyndaı adam habarlasty» dep keıinnen aıtatynbyz. Kókeıinde júrgen óleńi jazylyp bitse, erekshe qýanyp, maǵan oqyp beretin, men pikirimdi aıtatynmyn. Sóıtip, barlyq shyǵarmasymen áýeli men tanysatyn edim.
– Balalarymen qarym-qatynasy qandaı boldy?
– Biz bir shańyraqta 50 jyl ǵıbratty, baqytty ǵumyr keshtik. 2 ul, 1 qyz tárbıelep ósirdik. Ózi de ómirine óte razy bolyp ótti. Maǵan: «Sen meniń artymda qal. Balalardyń qýanyshy men rahatyn kór» dep aıtatyn. Balalary men nemerelerin «meniń patshalarym» dep erekshe jaqsy kórdi. Baýyry aýyratyn edi. Sońǵy jyldary densaýlyǵy nasharlap júrdi. Koronovırýstyń da áseri bolmaı qalǵan joq. Únemi eldiń ortasynda, óner keshterinde júretin adamǵa indet kezinde úıge qamalyp qalǵany qıyn tıdi.
– Shómishbaı aǵa ómirden ótkenmen, artynda asa qundy rýhanı murasy qaldy. Óleńderi jyrsúıer qaýymnyń jadynda, odan qalsa, án bolyp áýelep, tyńdaýshy júreginen áldeqashan oryn aldy. Eske alý, ónerin ulyqtaý sharalary da jer-jerde qolǵa alynýda. Sonyń ózi dátke qýat. Solaı emes pe?
– – Iá, Shókeń ómirden ozǵannan keıin ekinshi ǵumyry bastaldy dep oılaımyn. Almatyda qazir biz turyp jatqan úıde aqynnyń qurmetine memorıaldyq taqta ashyldy, Keńsaıdaǵy zıratynyń basy kóterildi, Qyzylorda qalasyndaǵy oblystyq ólketaný mýzeıinde Shókeńe arnalǵan burysh ashylyp, onda ózi tutynǵan birqatar zattary qoıyldy, Astanadaǵy Ulttyq akademıalyq kitaphanada Shómishbaı Sarıevtyń shyǵarmashylyq zaly ashyldy, «Syr eliniń tulǵalary» atty serıamen telehabar túsirilip, «Júregim – qazaq eli» atty jyr jınaǵy, «Qos qanatty aqyn Shómishbaı Sarıev: fotoalbomy», «Ǵıbratty ǵumyr», Sh.Sarıev shyǵarmalarynyń bıblıografıalyq kórsetkishi shyqty, «Dúnıeni jalt qaratsam dep edim» atty jınaǵy uıǵyr tilinde jaryq kórdi. 2003 jyly Qyzyldordada Shókeńdi eske alý keshi ótti, sosyn «Teńizden soqqan jel» atty poezıa kitaby byltyr «Atamura» baspasynan basylyp shyqty.
– Atalǵan is-sharalardyń qaı-qaısysynyń da ótýine muryndyq bolyp júrgenińiz belgili. Alla sizge árqashan kúsh-qýat bersin! Budan bólek, óz tarapyńyzdan Shómishbeı aǵa jóninde estelik jazý oıyńyzda joq pa?
– Maǵan «kitap jazsańshy» deıtinder kóp. Biraq Shókeń: «Men týraly materıal jazýshy bolma. Aıtsa – dostarym, ádebıetshiler aıtsyn» deıtin. Onyń ústine ózim de qosarlanǵandy unatpaıtynmyn. Áıteýir kóleńkesinde júre berdim. Jaman bolǵam joq. Ol kórgen syı-qurmetti men de kórdim. Tórge shyqsa, janynda men de birge otyrdym. Shómishbaımen qol ustasyp ótken jarty ǵasyrlyq ómir jolyma, qyzyqty da mándi ǵumyryma rızamyn. Barlyq kezde janynan tabylyp, ádebıettegi úlken aǵalaryna, dostaryna qyzmet jasaǵanyma shúkirlik etemin.
– Áńgimeńizge kóp rahmet!