Qazaqy paıym
«Sary aıaz» amaly bitýge jaqyn. Biraq alda «Bilmeseń - bildirem, bilseń - búldirem» degen aıbyndy aqpan aıy kele jatyr
Qańtar aıynyń 3-i. Shatqalda jylan jortyp júr...
Jylannyń qystygúni qar betinde jorǵalaǵany qys jyly bolady degendi bildiredi eken. Qarda jylan jorǵalasa, Máshhúr Júsip babamyz aıtqandaı, «Qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn zaman» bastalyp, qazaǵym mamyrajaı tynyshtyqqa, Jaratqannyń jylýyna bólenip, baqytty shaqqa enetin kórinedi…
Qystyń 40 kúndik shildesi 5 aqpan kúni shyǵady. Biraq qytymyr kúnder áli jalǵasa bermek. Aldymyzda aqpan aıy kele jatyr. Bul aıdyń «bilmeseń - bildirem, bilseń - búldirem» degen urany bar. Dese degendeı, babalar jańsaq aıtpaıdy. Urpaǵyn aman saqtaımyn, kóbeıtemin dep talaı qıyn kezeńdi basynan ótkerip júrip jınaqtaǵan tájirıbeniń túıini ǵoı bul támsilder.
Aptyǵyp jetken aqpannyń ashý minezin, asaý qylyǵyn kórsetýi ǵajap emes. Aldaǵy aıda ataqty «aqpan» amaly bar. Ol aıdyń 10–15 aralyǵynda júredi. «Jylqyshy», «Aq quryq» degen janama attary bar. Onyń arjaǵynda ataqty «Bórisyrǵaq» tur.
Qazaqta «Úsh býnaq» degen tabıǵat esebi bar. Jyldy jyly, ystyq, sýyq dep úsh mezgilge bólip qarastyrady. Bas býnaq – shamamen aqpannyń 9-ynan maýsymnyń 9-yna deıin (qara qatqaq ashshy ózek), orta býnaq – maýsymnyń 9-y men qazannyń 9-y aralyǵy (tuıaq terlep, qoı kúrlep), aıaq býnaq qazannyń 9-y men aqpannyń 9-y aralyǵy (toqty toımas, shómish keppes dep atalǵan). Endi eki aptadan keıin bas býnaq bastalady. Qar erip, laısań, qatqaq kez kórinis beredi. Qansha degenmen, tabıǵat jylylyqqa beıimdeledi. Bul kún jylynyp ketedi degenimiz emes. Joǵaryda aıtqan amaldar kezek-kezegimen kórinis beretini kúmánsiz.
Tabıǵat qubylystary men aýa raıyn baqylaýda halyqtyń ózindik tájirıbeleri men boljamdary baryn bilemiz. Sonymen qatar, termınderi, qaǵıdalary da bar. Aıtalyq, jazda jaımashýaq, ystyq, qapyryq, qaınap tur, kúıip tur, aspan aınalyp jerge túskendeı, mı qaınatatyn ystyq dese, kóktemde shýaq, maı tońǵysyz, shybynsyz jaz, qysta úskirik, bet qaratpas aıaz, «tipý» dese túkirik jerge túspes sýyq, aq tútek, at qulaǵy kórinbeıtin boran, syrǵyma, jaıaý borasyn, kúzde «qara sýyq», qarashanyń yzǵary, jazǵyturym «samal jel», kóktemde «altyn kúrek», sirkiregen jaýyndy «soqyr jańbyr», jaýmaıtyn bultty «qysyr bult», naýryz aıyndaǵy uzarǵan kúndi «uzynsary», t.b. dep aıtatyn halyqtyń ádemi teńeýleri jeterlik.
Osy marjan sózderdi nege qoldanbasqa! Orystar sıaqty etti de, betti de «svejıı» degenshe, «kún «jaımashýaq» eken, búgin «Altyn kúrek» bastaldy, «uzynsary» keletin ýaqyt ta jaqyn qaldy» dep nege barymyzdy bazar etpeımiz. Qazaqtyń tili álemdegi eń baı tildiń biri (Biraq sóıleıtinder az!..). Bir ǵana adamnyń beti týraly 24 sóz bar. Olardy biz qoldanbasaq, kim qoldanady?!
Aqpan – «aq yqpa» sózinen shyqqan. Aqpandaǵy aýa raıy aýmaly-tókpeli, qubylmaly. Aq yqpa sol maǵynany bildiredi. Bizdiń danagóı babalarymyz qańtar men aqpanǵa mynandaı sıpat bergen:
Qańtar bóget salady, ony aqpan buzady.
Aqpan – qaıtalamanyń aq borany. Aqpan turaqsyz: keıde aıazdyń beti qaıtyp, synady, keıde aspan túnerip, japalaqtap qar jaýady. Onyń burqasyndy da shýaqty kúnderi alma-kezek. Aqpanda qys pen kóktem beldesedi. Qańtarda burqasyn, boran táýlik boıy soqsa, aqpanda túnde, tań aldynda soǵady.
Aqpan borandaıdy, keler naýryz – jylaýyq. Aqpan aıaǵynda aıaz aıylyn jıyp, qys qaharynan aıyrylady. Aqpandaǵy aýa raıy: Aqpan – jyldyń qysqa aıy. Keıde 28, keıde 29 kúnnen bitedi. Keshkisin aspanda juldyz byjynap kórinse, qystyń uzaqqa sozylýy múmkin. Qyraý túspeı, kún jeldi bolsa, boran soǵady. Juldyz jymyńdasa, boran soǵady, jarqyrasa aıaz turady, kúńgirttense kún jylyraq bolady. Qaraǵash butaǵyna jabysyp túspese, kún jylynady. Salqyn jáne ylǵaldy bolsa, keler tamyz ystyq bolady. Babalar tájirıbesinen jınaqtalǵan paıym osylaı deıdi.
Búgin qoldanystaǵy kúntizbe boıynsha, qańtardyń 27-si, aı esebine júginsek, aıdyń 24-i, al qazaqsha aıdyń 10-y. Apta aıdyń sońy men basyna dóp kelip tur. Tájirıbege súıensek, aıdyń sońy men basynda turaqsyz aýa raıyn kórip júrmiz. Qańtardyń 27-si men aqpannyń 3-i aralyǵynda kún salqyndap, qar jaýýy ǵajap emes...