Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń laýreaty, jazýshy-dramatýrg Dýman Ramazannyń «Joshy han» dramatýrgıalyq shyǵarmalar jınaǵy Abaı atyndaǵy ádebıet pen óner salasyndaǵy Memlekettik syılyqqa usynylyp otyr.
Elordamyzdaǵy Q.Qýanyshbaev atyndaǵy Qazaq ulttyq akademıalyq mýzykalyq drama teatrynda tusaýy kesilgen «Joshy han» tarıhı dramasynyń daqpyrty premeradan beri jyldan asa ýaqyt ótse de, áli basylmaı tur. Onyń ústine Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń gazetke bergen suhbatynda Joshy ulysynyń irgesi qalanǵanyna 800 jyl bolǵanyna aıryqsha mán berip, toqtalýy da tarıhı qoıylymnyń mańyzyn odan ári arttyra túskendeı. Spektákldiń premerasyn arnaıy baryp tamashalaǵan Prezıdent: «Shyn máninde, pesanyń taqyryby óte mańyzdy, ózekti. Keıbireýler qazaqtardyń óz tarıhy, memleketi, eli bolmaǵan degen sózder aıtyp júr. Ol – bizdiń tarıhymyzdy burmalaý», dep qoıylym qundylyǵyna toqtalyp, shyǵarmashylyq ujym áleýetin joǵary baǵalaǵan bolatyn.
Kóp kóńilinen shyqqan tarıhı týyndyny jazǵan dramatýrg Dýman Ramazan bolsa, oǵan sahnalyq ómir syılaǵan qoıýshy rejıser – Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Bolat Uzaqov. Teatr repertýaryn tarıhı taqyryptaǵy tyń týyndymen tolyqtyrǵan qoıylymnyń ózektiligi sol – Joshy taǵdyry arqyly qazaq tarıhynyń tereńine boılaıdy. Ataýy aıtyp turǵandaı, dramanyń negizgi ıdeıasy – qazaq dalasyndaǵy túrki taıpalaryn bir ulysqa biriktirip, Ulytaýda ordasyn tikken, Qazaq memlekettiginiń negizin qalaýshy – Joshy hannyń beınesin ashýǵa arnalǵan.
Rasymen de, qazaq teatr tarıhynda tuńǵysh ret sahnaǵa jol tartqan Joshy beınesiniń kórermen úshin mańyzy mol. Túrki balasyn bir týdyń astyna jınap, artynan ergen eldiń tynyshtyǵy men birtutastyǵyn oılaǵan oǵlan, Shyńǵys hannan keıin qany túrki balasyna bir shańyraqtyń astyna bas qosqyzyp, bir qazannan dám tatqyzǵan, taǵdyryn bir qazyqqa baılaǵan Joshy ómiri eldiń eldigin, dildiń bastaýyn kórsetetin qundylyq desek, qatelespeımiz.
Ulttyq memlekettigimizdiń altyn dáýiri bolǵan Joshy ulysynyń negizin qalaýshy, handardyń atasy Joshy taǵdyryna arnalǵan drama tartysqa toly. Shymyldyq túrilgennen-aq dáýir atmosferasyn ala kelgen kóne saryn kórermenin baýrap alyp, birden qoıylym ishine engizedi. Bul úshin eń áýeli spektáklge mýzyka jazǵan kompozıtor, etnomýzykant Edil Qusaıynov pen Qaırat Toqymbetovke alǵys aıtý kerek.
Ári qaraıǵy oqıǵa Úrgenish shaharyn basyp alý jolyndaǵy Shaǵataı men Joshy arasyndaǵy teketireske ulasyp, handyq ishindegi daý-damaı drama qaıshylyǵyn shıryqtyra tústi. Basty rólde oınaǵan akter Qaıyrjan Sadyqov debúti bolǵanyna qaramastan Joshy beınesine barynsha boılaýǵa tyrysypty. Alǵashqy kórinisten-aq Joshynyń boıyndaǵy bıik gýmanısik ıdeıa kórindi. Ártis faktýra, sóz saptaý jaǵynan da kóńilge qurmet ornyqtyrdy. Dese de tájirıbeniń aty tájirıbe emes pe, sahnaǵa Shaǵataı rólinde jarq etip «Daryn» memlekettik jastar syılyǵynyń laýreaty Jasulan Erbolat shyqqanda nazardyń bárin talantty akter birden ózine baýrap alǵandyǵyn moıyndaımyz. Bul álbette týabitti talantpen qatar sahnalyq mol tájirıbeniń arqasynda ekendigi sózsiz. Osy jaǵynan kelgende Joshy Shaǵataıǵa ese jiberip aldy. Áıtse de basty róldegi alǵashqy tájirıbe ekendigin eskersek, Qaıyrjan Sadyqovtyń eńbegi de eskerýsiz emes. Jas akter boıynan jaqsy izdenis izderi kórindi. Osy jaǵynan oǵan laıyqty qoshemet kórsetýge ábden bolady.
Spektákldegi aıryqsha atap ótýge bolatyn taǵy bir ról – Shyńǵys han beınesi. Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Asylbek Qapaevtyń somdaýyndaǵy túrli beıneni kórip júrsek te, Shyńǵys han sonyń ishindegi bir tóbesi bolypty. İrili-usaqty rólder ishinen jarqyraı kóringen sátti izdenis ekendigin de basa aıtqymyz keledi. Jarty álemdi jaýlaǵan jahan ámirshisin ádette kórip júrgenimizdeı qaharly, adýyndy han beınesinde emes, kerisinshe qahannyń adamı qasıetterine, áke retindegi sezim ıirimderine boılaýǵa umtylǵan akterlik parasaty, psıhologıalyq tereńdigi de kóńilge jylylyq syılady. Onyń Shyńǵys hany – alys-julystan qashyp, boıyn parasat bılegen, ulaǵatty oılar qozǵaıtyn salmaqty tulǵa. Bıikten tónip turǵan selt etpes kózqarasy spektákldiń ón boıyna qan júgirtti. Uly qaǵannyń árbir sózi dittegen jerge dóp tıip jatty. Oıly, maǵynaly, tereń tirkester kórermen kókeıindegisin qozǵap, kóńilindegisin terbegeni anyq.
Al onyń han retindegi saltanatyn jetkizýde qoıylym sýretshisi Erlan Tuıaqovtyń kásibı talǵamy tánti etpeı qoımady. Shyńǵys hannyń sahnaǵa shyǵýy shyn máninde teatrdyń áleýetin kórsete aldy. Jańa teatr sahnasynyń bar múmkindigin utymdy paıdalana otyryp jasalǵan dekorasıa, keıipkerlerdiń ajaryn ashyp qana qoımaı, dáýir únin dóp basqan kostúmder – bári-bári qoıylymnyń kórkemdik deńgeıine qyzmet etken. Ár detalǵa, sahna dekorasıasyna tıanaqty daıyndalǵany birden seziledi. Jaryq pen mýzykanyń úılesimdiligi, LED ekrannyń múltiksiz qabysýy da kórermen kóńilin kól-kósir qýanyshqa bólep, Deshti Qypshaq dalasynyń baıtaq rýhyn aıshyqty kórsete bildi. Sahna sýretiniń osy ereksheligi laıyqty baǵalansa kerek, Erlan Tuıaqov ótken jyly júrgizilgen «Qazaqstan teatrlary – 2023» monıtorıń qorytyndysy boıynsha «Joshy han» spektakliniń kostúmderi úshin «Jyl kostúm sýretshisi» atalymynda Qazaqstan «Teatr synshylary birlestiginiń» «Synshylar júldesi» syılyǵyna ıe boldy.
Sonymen qatar sahnada epızodtyq rólde júrse de Tóle rólindegi Birjan Júnisov, Bektomysh – Begimnur Qalıla, Ketbuǵa jyraý – Qasymhan Buǵybaı izdenisin aıryqsha atap ótkimiz keledi. Bala Batý beınesinde kóringen Álken Ysmaıyl da bolashaǵynan zor úmit kúttiredi. Al kerisinshe spektákldiń negizgi qaıshylyǵyn ustap, shym-shytyryq ıntrıga týǵyzýǵa tıis Shyńǵys hannyń toqaly Qulan qatyn (Janar Qasymova) men Kókeshi kóripkel (Zańǵar Ábenov) tandemi bosańdaý shyqty. Ról tabıǵatyn áli de shıryqtyryp, minez boıaýyn qanyqtyra túsýge suranyp-aq tur. Sol sekildi sahna saıysyna da áli de júıeli daıyndyqtyń qajettigi baıqalyp qaldy. Shıryǵý jaǵyn shyńdasa qoıylymnyń utylmaıtyny anyq.
Toqeterin túıgende, spektákldiń «Shyńǵys ordasy» atalatyn alǵashqy bólimi qaqtyǵysqa toly bolǵanymen, «Qazaq ordasy» atty ekinshi bóliminde kúrdeli qaqtyǵys joq. Bul bólim – dramanyń ıdeıasyn ashýǵa barynsha ıkemdelgen. Birinshi bólimi naǵyz dramaǵa saı qaqtyǵystarmen kórermenin shıryqtyrsa, ekinshi bólimde dınamıka báseńsigendeı kórindi. Esesine qoıylymnyń tili jatyq. Avtor az sózge kóp maǵyna ústeýge umtylǵan, ár tirkesine aýqymdy áreket syıdyrǵan dıalogter shyn máninde qoıylymnyń kórkemdik qurylymyn baıytqan. Synshy N.Qabylbektiń sózimen aıtsaq, «Dıalogter kóp sózdilikten ada. Naqtylyq bar. Talas-tartys ústindegi odaǵaı sóılemder de jamyrap ketpeıdi. Kórermendi jalyqtyryp jiberer monologter múlde joq. Az sózben kóp oı aıtýǵa talpynys baıqalady. Bul shıeleniske toly dramanyń aýa jaıylyp ketpeýine, qurylymynyń quldyramaýyna kádimgideı kórik berip tur».
Osy turǵydan saraptasaq, rasymen de dramatýrg Dýman Ramazannyń buǵan deıin jazylǵan ózge tarıhı týyndylarymen salystyrǵanda «Joshy hannyń» básiniń báribir bıik ekendigin basa aıtqymyz keledi. Pesa tili ǵana emes, rejıser men senograftyń sahna múmkindigin barynsha utymdy paıdalanyp, zamanaýı tehnıkanyń ıgilikterin ıgerýge degen umtylysy, jaryq pen mýzyka qoıýdaǵy sátti izdenisterdiń barlyǵy da qoıylymnyń jetistigi ekendigi daýsyz.
Tujyrymdaı kele aıtarymyz, talantty jazýshy-dramatýrg Dýman Ramazannyń «Kenesary – Kúnimjan», «Abylaı hannyń armany», «Kereı – Jánibek», «Joshy han», «Peshene», «Beıýaq», «Qanattaldy» syndy pesalary toptastyrylǵan «Joshy han» dramatýrgıalyq shyǵarmalar jınaǵyn Abaı atyndaǵy ádebıet pen óner salasyndaǵy Memlekettik syılyqqa laıyq dep baǵalaımyz.