Búgin Mustafa Óztúriktiń týǵan kúni. Osy rette Mustafa Óztúriktiń Qazaqstanǵa tuńǵysh ret kelýi turǵysynda 1990 jyly jazylǵan tómendegi shaǵyn maqalany usynyp otyrmyz. Sebebi, Mustafanyń elimizge alǵash aıaq basqandaǵy, jurtshylyqpen kezdesýi kimdi bolmasyn qyzyqtyrmaýy múmkin emes. Sol kezdesýlerdi sol qalpynda berýge tyrystyq. Oqyp kórińiz. Ol kezde elimiz áli de táýelsizdik almaǵan edi. Almaty qalasy elimizdiń astanasy bolatyn.
...Bolat qanattary kók kúmbezinen sebelegen altyn naızaly kún sáýlesine shaǵylysyp, zeńgir aspandy qaq aıyrardaı álgindegi ekpini báseńdegen «Máskeý-Almaty» marshrýtyndaǵy alyp áýe qusy bir sát Qazaqstannyń ásem astanasy ústimen qalyqtap, qala shetindegi atshaptyrym aeroportqa bet túzedi. Budan sút pisirim ýaqyt buryn stúardessa qaryndastyń: «Bizdiń samolet on myń metr bıiktikte, saǵatyna 950 shaqyrym jyldamdyqpen ushyp keledi. Bort syrtynda elý gradýs aıaz. Endi birneshe mınýttan soń samolet qoný úshin quldılaı bastaıdy. Aldymyzda-Almaty. Qazir Qazaqstan astanasynda kún ashyq, aýanyń temperatýrasy 28 gradýs ystyq» deýi muń eken, onsyz da qazaq topyraǵyna tabany tıgenshe asyǵyp otyrǵan Mustafadan maza ketken. Bir túrli júregi lúpildep, alqymyna aýa keptelip qalǵandaı beımaza báz keshedi. Tórt-bes saǵattyq mańdaıdan ter sorǵalatar jattyǵýda da, nebir jolbarys júrekti jalańtós palýandarmen, mysyq aılaly karateshilermen, taekvondoshylarmen jekpe-jekke shyqqanda da júregi qaǵyp, dál osylaısha kúı keshpeýshi edi-aý.
Qaıta-qaıta saǵatyna qaraǵyshtaıdy. Ánsheıinde, taý bókterinen aqqan bulaqtaı sýmańdap jetkizbeıtin saǵat tilderi mundaıda bir orynda mólshıip, bedireıe qalatyny nesi eken? Samolettiń de ushýy ónbeıdi-aý, jazǵan! «Ǵalymdar budan jyldamyraq ushatyn esh nárse tappaǵany ma sonda?» Órekpigen kóńili, alyp-ushqan júregi Qazaqstanǵa jetkenshe asyǵady. Jan-jaǵyna urlana qaraıdy. Ózimen birge kele jatqan taekvondoshy on eki shákirti de, eki jýrnalıs dosy da, samolettegi basqa jolaýshylar da dáp qazir qannen-qapersiz. Oılarynda eshnárse joq aý, sirá! «Bularda saǵynysh degen bola ma ózi?» Nege bolmasyn? Mustafa zamat óz oıynan ózi uıalady. Áı, pendeshilik-aı! Ánebir jigit budan basqa uıyqtaıtyn jer tappaǵandaı tátti uıqyǵa berilgen. Qasyndaǵysy qolyndaǵy gazetine qomaǵaılana shuqshıady. Myna eki kelinshektiń áńgimeleri eki-úsh saǵatqa sozylsa da taýsylar emes. Sonda mynaý aspan apshysyn qýyryp kele jatqan samuryq qus qanatyndaǵy júzdegen jolaýshylardyń ishinde beımaza báz keship, aıaǵy qazaq topyraǵyn basqansha asyǵyp, shydamsyzdana taǵat tappaı otyrǵan osy Mustafa ǵana ma? Árıne ol jaǵyn dep basyp aıtý qıyn-aq. Biraq adam balasyn túsine alatyn, sezine alatyn kez-kelgen kisi osy bir ilki sát Mustafa júzine zer salyp, baıyppen baǵdarlaı kóz júgirtse, onyń janarynan saǵynyshtyń sartap izin, eline, jerine degen kirshiksiz mahabbatyn, ǵumyrlyq ǵashyqtyǵyn birden uǵynar edi-aý, shirkin. Sosyn sonshalyqty janashyrlyqpen onyń tolqyndanǵan buıra shashynan jeńil sıpap: «Mine, aman-esen jettiń ǵoı, aınalaıyn!» dep biraýyq munyń osy sát qýanyshtan bal-bul janǵan júzine kúlimsireı qarar edi. Sonda manaly beri ishten tynyp, ózin-ózi áreń tejep otyrǵan Mustafa álgi jandy qapsyra qushaqtap, aǵyl-tegil botadaı bozdar edi-aý. «Júregim jarylyp keter me eken, qaıter eken? Razymyn jaratqanǵa! Ata-babamnyń kindik qany tamǵan qasıetti atamekenime taǵy da jettim-aý, ańsap júr em! Inshalla! Inshalla!..» Biraq Jer-anadan on myń metr bıiktikte kimniń janyn kim túsinsin, kim uqsyn, árkim óz oıymen álek. Mynaý ózimen birge Qazaqstanǵa tuńǵysh ret sapar shegip kele jatkan sportshy shákirtterdi de, jýrnalıs joldastary da, bálkim, bul sát ózderiniń sonaý Evropanyń kindigindegi elin, jerin, otbasy-oshaq qasyn, ata-anasyn, dos-jaranyn oılap otyrǵan shyǵar. Iá, bul jalǵanda kóńildiń kók dóneninen júırik, oıdan jyldam esh nárse joq-aý, sirá!
Kúmis qanattary altyn naızaly kún nuryna shaǵylysyp, kók kúmbezin qaq aıyrardaı ekpinin báseńdetken «Máskeý-Almaty» marshrýtyndaǵy alyp aýe qusy bir sát ásem Almaty ústimen qalyqtap, qala shetindegi atshaptyrym aeroportqa taban tiredi. Manadan beri samuryq qus ılúmınatorynan tómenge kóz tigip, qalyń oı qushaǵyna berilip otyrǵan Mustafa osy sát janarlarynan qýanyshtyń qos tamshysynyn synaptaı syrǵyp túskenin sezbeı de qaldy. Tek «jettik-aý, jettik-aý» deı berdi ishteı kúbirlep. Al bul kezde Mustafa Qazaqstanǵa jetýge qalaı asyqsa aeroport alańynda júzdegen baýyrlastary ony solaısha taǵatsyzdana kútip tur edi....
Mustafa! Kádimgi qaharly shyǵys jekpe-jegi taekvondodan 6 dannyń ıegeri, qara belbeýli Mustafa Óztúrik! Qazaq halqynyń atyn aıdaı álemge pash etip júrgen jolbarys júrekti, arystan aıbyndy qazaq jigit-Mustafań osy!
-Mustafa! Mustafa!-Baýyrlastarynyń, qandastarynyń daýysyn samolet satysyna jeter-jetpesten-aq esitken onyń jan-júıkesi shymyrlap, qýanyshtan júregi jarylardaı alǵa umtylady. Mine, samolet satysynyń alǵashqy baspaldaǵyna aıaǵy tıgen sátte-aq ózi saǵynyp qaýyshqan qasıetti jeriniń, qazaq aspanynyń samal jeli de jetti-aý «Aman-esen keldiń be, jarqynym-aý!» dep aımalaıtyn sıaqty ol. Mustafa osy sát kókiregin kere keń tynys alyp, janary jasaýraǵan boıy «Qaıran elim-aý, saǵynyp júrip taǵy da jettim-aý, áıteýir» dep baspaldaqpen túsip kele jatty. Al bul kezde bizdiń kez aldymyzdan Mustafanyń budan úsh aı burynǵy Qazaqstanǵa alǵashqy sapary, onymen bolǵan qyzyqty kezdesýler kıno taspasyndaı etip jatkan edi...
Taekvondo táńirimen tuńǵysh júzdesý
Jýrnalıs aǵaıyndardyń jylt etken jańalyqqa qulaq túrip, tipti múmkin bolyp jatsa ol týraly ózge áriptesterinen buryn halyqty habardar etýge qulshynyp turatyn qashanǵy ádeti emes pe? «Qazaqstanǵa kelgen qara belbeýli, aty muqym álemge máshhúr taekvondoshy batysgermanıalyq qazaq jigiti-Mustafa Óztúrik Qazaqstan LKSM Ortalyq komıtetinde jýrnalısermen kezdesedi eken!» degen shuǵyl habardy qulaǵymyz shalysymen-aq sonda barǵanbyz. Ondaǵy maqsatymyz- elim, jerim dep ańsap kelgen, saǵynyp kelgen baýyrymyz jaıly basqa áriptesterimizdiń aldyna túsip ketip, ol týraly ózgelerden buryn jazý emes, shyndyqty moıyndasaq-otandasymyzdyń bizdiń elimizge degen, halqymyzǵa degen mahabbatyn, ishki oıyn, saǵynyshqa toly syryn, ózindik pikirin bilý, al dálirek aıtsaq, múmkindiginshe emin-erkin otyryp, ashyq-jarqyn áńgime-dúkenin qurý bolatyn. Sondyqtan da bul ádettegiden ózgeshe, sonshalyqty qymbat ári qaıtalanbas kezdesýdiń oǵan qatysqan qaı-qaısymyzǵa da berer rýhanı, adamı áseri mol edi. Sebebi, birinshiden-bul kezdesýde biz otandasymyz arqyly shet elderdiń ásirese, elimizben shekaralas Evropa elderinin, onyń turǵyndarynyń turmys-tirshiliginen, áleýmettik, saıası rýhanı jaǵdaıynan habardar bolsaq, ekinshiden kezinde bas saýǵalap, pana izdep sol memleketterge qonys aýdarǵan azdy-kópti qazaq baýyrlarymyzdyń ómirlerinen kóptegen maǵlumattar almaqpyz. Sondyqtan da bolar osynaý kezdesýge qalaıda qatysýǵa qulaǵyna habar jetken bizdiń árbir áriptesimizdiń asyqqany anyq edi. Biraq shynyn aıtsaq, búgingi biz júzdeskeli otyrǵan qaharly shyǵys jekpe-jegi - taekvondo tarlany Mustafa Óztúrikti kezdesýge kelgenderdiń eshqaısysy da atyn esitkeni bolmasa, buryn-sońdy júzdesip, tildespegen eken. Bizdiń de biletinimiz sol - Mustafanyń sporttyq ataq-dańqy, ultynyń qazaq ekendigi demekshi, osy sát bizdiń oıymyzǵa budan eki jyl buryn respýblıkalyq «Lenınshil jas» gazetinde (qazirgi «Jas alash») bolǵan kezdesý eriksiz orala berdi. (Men ol kezde «Lenınshil jas» gazetinde bólim meńgerýshisi edńmú Avtor).
Áli esimizde kezdesý keıipkeri Batys Germanıanyń Keln qalasynda turatyn Láhat esimdi qazaq jigiti edi. Alǵashynda tomaǵa-tuıyq bastalǵan sol kezdesýdiń sońy ashyq ángimege ulasqan-dy. Sonda «Lenınshil jastyń» bir jýrnalısiniń «Qazir Batysta qazaq halqynyń atyn shyǵaryp júrgen azamattar bar ma?» degen saýalyna Láhat birden-aq. «Árıne, ondaılar kóp emes. Biraq solardyń ishinen men bóle jaryp sportshy, taekvondoshy otandastaryńyz, baýyrlaryńyz, aty álemge áıgili bolǵan Mustafa Óztúrikti aıtar edim» degen. Buryndary Mustafa esimin tıip qashyp syrttaı estisek, sol kezdesýde Láhat baýyrymyzdyń qazaq halqynyń atyn asqaqtata shyǵaryp júrgen sportshy otandasymyzben jaqynyraq tanysqandaı bolyp, onymen bir kezdesýge yntyqqan edik. Endi mine, búgin sol kezde armandaǵan janmen júzbe-júz áńgimeleskeli, suhbattasqaly otyrmyz. Kezdesý bastalǵanǵa deıin «Mustafa baýyrymyz bizben qaı tilde sóıleser eken? Qalaı bolǵanda da týǵannan shet elde ósip kele jatqan azamat emes pe? Qazaq tilin shetel túgil ómir boıy Qazaqstanda týyp-ósken keı qazaqtarymyz da umytyp, máńgúrt bolyp jatqan joq pa? Sondyqtan, eger Mustafa baýyrymyz túrik nemese nemis tilinde sóılesip jatsa, oǵan keshirimmen qaraý kerek bolar» degen oı qaıta-qaıta aldymyzdan oraǵyta bergen. Dese de qazaq halqynyń atyn búkil álemge, jer-jahanǵa málim etip júrgen qaısar qazaqtyń óz ana tilin bilmeýi múmkin emes degen úmit oty da órekpigen kóńilimizdi basyp, jylt etken jaqsylyq nyshanyna jeteleı túsken. Kezdesý belgilengen zal áp-sátte-aq abyr-sabyr boldy da qaldy. Jalańdaǵan jýrnalıserdiń biri bloknot, qalamyn daıarlasa, endi bir pysyqtaýlary sheteldik dıktofondaryn arly-berli shyrtyldatyp, taǵy bir ret tekserýden ótkizýde. Qudaı-aý munda nesin aıtasyń, respýblıkalyq barlyq gazetterdiń ekili-úshti ókilderi júr. Qazaq tilinde shyǵatyn gazet-jýrnal qalamgerlerin bylaı qoıǵannyń ózinde búgingi kezdesýge orys tilindegi «Kazahstanskaıa pravda", "Lenınskaıa smena», «Sport» gazetterinen, koreı tilinde basylatyn «Lenın kıchı», nemis tilindegi «Froınd shafttan» da, uıǵyrsha shyǵatyn «Komýnızm týǵı» jáne respýblıkalyq Otan qoǵamynyń gazeti-halyqaralyq «Shalqar» aptalyǵynan da ókilder kelgen. Bulardan bógde ara-tura jas ǵalymdar men astanalyq stýdent aǵaıyndar da boı kórsetip qalady. Zal bir sát siltideı tyna qalǵan. «Kele jatyr»,-dedi otyrǵandardyń biri. Oıymyzǵa taǵy da Láhat baýyrymyz oralǵan. Onymen kezdeskende de alǵash osyndaı ekiudaı oıda bolǵanymyz bar edi. Biraq kezdesýimiz bastalǵan zamatta-aq bizben óz ana tilinde sóılesken kelndik baýyrymyz-Láhat álgindegi kóńilimizdi kúpti etip turǵan qoıý tumandy seıiltip jibergen.
-Ata-babamnyń kindik qany tamǵan qasıetti topyraqqa kelip otyryp, sizdermen túrki nemese nemis, aǵylshyn tilinde sóılessem, ózimniń qanym, janym qazaq bola turyp, qazaq baýyrymmen sóılesý úshin, janyma aýdarmashy ertip júrsem, meniń kim bolǵanym sonda? Ózderińizge belgili, Qazaqstanǵa kelgenime biraz kún bolyp qaldy. Osy kúnder ishinde kóptegen jerlerde ózimniń baýyrlastarymmen júzdesip, ata-qonys mekenimde kópten armandaǵan maqsatyma jetkendeı kúı keshýdemin. Ol qýanyshymda shek joq, ony aıtyp jetkizýim de múmkin emes. Jańa joǵaryda aıtyp kettim ǵoı, munda kelgenime de birer kún boldy dep. Aldymen meniń atamekenge kelýime Qazaqstandaǵy «Otan» qoǵamy kóp qamqorlyq jasady. Alǵashqy alǵysymdy men solarǵa aıttym. Álginde bireýińiz biz jaqtaǵy qazaq baýyrlaryńyzdyń ejelgi salt-dástúr, ádet ǵurypqa qalaı qaraıtyndyǵy, sosyn ana tilinde sóıleı alý, almaýy týraly maǵan oryndy suraq qoıdyńyzdar. Shúkirshilik, Batys memleketterde turatyn qazaq aǵaıyndaryńyz ázirge ana tilin, ejelgi salt-dástúrin umytty dep aıta almaımyn. Óıtkeni úlken kisiler jastarǵa qazaq halqynyń ádet-ǵurpyn, ánin, kúıin, tilin ylǵı da úıretip otyrady. Myna meniń sizderdiń aldylaryńyzda qazaqsha sóılep otyrǵanym sol kisilerdiń myqtylyǵynyń arqasynda. Al endi, toı-tomalaq, jıyn, bas qosý, qaıtys bolǵan kisilerdi jóneltý, súndet, qyz uzatý, taǵy basqa da tolyp jatqan toılar bizde kádimgi qazaq halqynyń ejelden mıras bolyp, urpaqtan-urpaqqa jetken, jete beretin salty boıynsha ótkiziledi. Qaıta meniń estýimshe, halqymyzdyń dástúrin, umytylýǵa shaq qalǵan tilin sizder endi ǵana qolǵa alyp jatqan kórinesizder. Sońǵy jyldary júzdegen qazaq mektepteri jabylyp qalypty. Germanıada qazaqsha tálim-tárbıe, bilim beretin mektepter joq bolǵanymen, bizder ózara ana tilimizde sóılesemiz. Ana tilimizdiń bizdiń túrikshe, aǵylshynsha, fransýzsha sóılesýimizge eshqandaı kedergisi joq. Ózge tilderdi bilgenge ne jetsin, árıne, biraq, aldymen ana tilinde sóıleı bilý-jany, qany qazaq árbirimizdiń eń birinshi kezektegi adamı paryzymyz, qarýymyz bolsa kerek. Batystaǵy baýyrlastaryńyzdyń til jónindegi pikiri ázirge osyndaı,-degen edi Láhat baýyrymyz sonda jınalǵandardyń bárin de rıza etip. Shynyn aıtsaq, sol sát óz jerimizde júrip, óz tilimizde keıbirimizdiń sóıleı almaıtynymyz esimizge túsip, uıattan betimizdiń qyzarǵany da ras bolatyn.
-Kelinderińiz de qazaq, áke-sheshesi de Túrkıada turady,-dep jalǵastyrǵan sózin Láhat odan ári.-Eki kishkentaıymyz bar. Bala emes pe, dalaǵa shyqsa, dostarymen nemisshe sóılesip ketedi. Oǵan da ókpeleı almaısyń, óıtkeni orta solaı. Biraq orta solaı eken dep kóz aldymyzda tilimizden ajyrap qalmaqpyz ba? Joq, olaı emes. Balalarymyz úıge kirgen boıy olardyń ana tilinde sóıleýin talap etemiz. Minekı, qazir shúkirshilik, olar qazaq tilinde erkin sóıleıdi...
Áne, batysgermanıalyq qazaq otbasynda ana tilin jetildirý osylaısha eshqandaı til týraly zańsyz-aq júzege asyrylýda. Al bizde she? Taǵy da uıattan jerge qaraımyz. Oı-sanamyzdy Láhatpen bolǵan sol bir áserli kezdesý bılep-aq alǵan eken, qazir bir sátke Mustafamen júzdesetinimizdi de esten shyǵaryp alǵandaımyz. «Kele jatyr» dedi shetki oryndyqta otyrǵan qaǵilez jýrnalıs oryndyǵyna bir otyryp, bir turyp. Ol osylaı dep aýyz jıyp bolǵansha qasynda Qazaqstan LKSM Ortalyq komıtetiniń, taǵy da basqa jaýapty mekemelerdiń jaýapty qyzmetkerleri, qazaqstandyq dostary, tanystary bar Mustafa ishke enip te úlgerdi. Onyń alǵashqy sózi «Assalaýmaǵaleıkúm, qymbatty baýyrlarym!» boldy.
- Qosh keldik, Mustafa baýyrymyz!-dep shýlastyq aýzyn toltyryp «Assalaýmaǵalaıkým» dep sálemdesken otandasymyzǵa kóńilimiz tolyp, rıasyz rızashylyǵymyzdy bildire. Álemge áıgili, degenmen, bizge tek esimi ǵana tanys taekvondo tarlany - Mustafamen alǵashqy júzdesýimiz osylaısha bastalyp ta ketti. Shymyr deneli, sulý reńdi sheteldik baýyrymyzdyń sózderi de nyq eken. Áńgimeni áriden sabaqtaıdy.
-Qazaq halqyna qasiret bultyn tóndirgen sonaý asharshylyq jyldar,odan keıingi zulmat kezeńder bizdiń ata-babamyzdyń kindik qany tamǵan jerin, elin tastap, pana izdep, bas saýǵalap basqa elge eriksiz údere kóshýine májbúr etkenin myna otyrǵan sizder menen de jaqsy bilesizder,-dep bastaǵan áńgimesin Mustafa Óztúrik.-Mine, sol janyna talshyq izdegen, qaıtsek tiri kalamyz dep, amalsyz bosqyn atanyp, aýyr da, azapty sapar shekkenderdiń ishinde menin de áke-sheshem bar eken. Yqylym zamannan Qazaqstannyń shyǵysyn meken etken, sol birneshe rýly el bastaryna túsken qaıǵyly qasiret kúnderi júzdep, myńdap qytaı eline asqan. Bizdiń ákelerimiz tipti, Úndistan, Pakıstan jerlerinde de az-kem turaqtap, odan Túrkıaǵa tartqan. Árıne, jalǵyz emes qoı. Munyń ózi úlken bir áńgime. Elden shyqqan sol birneshe myń adamnyń birneshe myńdaǵan shaqyrym jol júpin, Túrkıaǵa jetkenshe ótkergen azapty saparynda qanshasynyń kóz jumǵanyn men búgin sizderge dálme-dál aıtyp bere almaımyn. Biraq úlken kisilerden estip-bilýim boıynsha elden shyqqan san myń adamnyń Túrkıaǵa aman-esen az bóligi ǵana jetken. Myna biz-solardyń urpaǵymyz. Dúnıege 1954 jyly kelgen ekenmin. Al ózimizdiń elimizdiń, jerimizdiń, Otanymyzdyń Qazaqstanda ekendigin keıin es bilgende ǵana uǵyndym. Ákem marqum shesheme ylǵı «Osy balalarym eń bolmasa óz Otandarynyń qaıda ekenin bilip, baryp-kelip tursa ne armany bar?!» dep otyrady eken. Mine, osy saparymnyń ózi áke armanynyń oryndalǵany, sonyń bastaýy ǵoı dep qýanatynym ras. Burynǵydaı emes, qazir sheteldermen qatynas jaqsara tústi. Bul bizder úshin, ásirese shetelderde júrgen baýyrlastaryńyz úshin ábden-aq táýir sharýa bolǵaly tur.
Mustafanyń áńgime ústinde sonshalyqty tolqyp otyrǵany bárimizge de aıqyn sezilip turdy. Sóıtse-daǵy bizdiń taǵy bir tańqalǵanymyz sonshalyqty tolqyp otyrǵanyna qaramastan sheteldik zamandasymyzdyń óz áńgimesine túrikshe nemese nemisshe bir aýyz sóz aralastyrmaýy edi. «Jaryq dúnıege shyr etip kelgeli beri jat elde júrse de ana sútimen daryǵan ana tilin qurmetteý dál osyndaı-aq bolar» dedik ishteı.
Mustafa baýyrymyzǵa alǵashqylardyń biri bolyp suraq qoıǵan jýrnalıs áriptesimiz aǵynan jaryla:
-SHynymyzdy aıtsaq, ózińdi syrttaı esitkenimiz bolmasa júzdesip otyrǵanymyz búgin ǵana. Ómirbaıanyńdy tolyq bilmeımiz. Sondyqtan da endigi áńgimeniń túp-tórkinin solaı qarata bursań deımiz. Onyń ústine uzynqulaq aǵaıyndardan ózińdi ózimizdiń áriptesimiz eken dep te esitip qaldyq,-dedi.
Álginde ǵana júzinde-muń taby, janarynda-son-o-ý-ý bir qasiret jyldaryndaǵy Qazaqstan-Túrkıa azapty saparynda jan keshken aǵaıyndaryna, týǵandaryna, qandastaryna degen janashyrlyq sezimi sebelegen Mustafa óńine osy bir sát qan júgirgendeı kúıge enip, rıasyz jymıdy.
- Otyz alty jyldyq ǵumyrym ishinde sizderdi tańqaldyra qoıarlyqtaı taý qoparyp, tas buzǵanym joq qoı dep oılaımyn. Meni shet elde-Túrkıa topyraǵynda ónip-ósti demeseńizder, jastyq kezim, ásirese, balalyq shaǵym, es bilgenge deıingi kúnderim ózderinizdiń balalyq shaqtaryńyz sıaqty alańsyz ótti. Árıne, ondaı kezderdiń, dálirek aıtqanda áke-sheshe mápeleýindegi sol bir tátti, qyzyǵy da, shyjyǵy da mol sátterdiń tez ótip ketetini de, alańsyz, ýaıymsyz bolatyny da shyndyq. Mektepti túrik tilinde oqydym. Óıtkeni, Túrkıada qazaqsha mektep joq qoı. Al endi eseıip, es bilgen tusta, joǵary synypqa barǵanda aldyma mynadaı úlken maqsat qoıdym: Ol maqsatym-eseıgende jýrnalıs bolý edi. Sol kezde, shynymdy aıtsam, jýrnalıs bolý ońaı, ári qyzyqty kórinetin-di. Sondyqtan da alǵa qoıǵan armanyma qatty talpyndym. Sóıtip 1970 jyly Taıvan memlekettik ýnıversıtetiniń jýrnalısıka fakúltetine tústim. Áriptesterińiz ekenimdi álginde bireýlerden estip qaldyq dedińizder ǵoı. Ol ras, esitkenderińiz-shyndyq. Mamandyǵym-jýrnalıst. Osy rette men sizderge taǵy bir shyndyqtyń betin ashaıyn. Mamandyǵym jýrnalıs bolǵanymen, men bul salada istegenim joq. Nege ekenin bilmeımin, men ózim jastaıymnan áýestengen kúres óneri qol bulǵap shaqyrdy da turdy. Onyń bergi jaǵynda «Jýrnalıs bolý ońaı, ári qyzyqty. Kereginshe el aralap júretiniń jáne bar» degen oıym da shyndyqqa ulaspady. Sebebi, naǵyz, shyn mánindegi jýrnalıs bolý, sóıtsem, qıynnyń qıyny eken. Buǵan qarap, sizder meni «qıyndyqtan qoryqqan eken» dep qalmańyzdar. Batys elderindegi aty shýly jýrnalıs bolmasam da, ortanqol maman bolýǵa talabym da, múmkindigim de bar edi. Biraq júrekke ámir júrmeıdi degendeıin, jańa joǵaryda aıttym ǵoı, jatsam da, tursam da tabıǵaty tylsym, túsingen adamǵa da, túsinbegen adamǵa da qupıasy mol, ádis-aılasy jeterlik taekvondo tekpishegi meni ózine tartty da turdy. Aqyrynda onyń sońyna birjolata túskenimdi ózim baıqamaı qaldym. Osy jolda Japonıa, Qytaı, Koreıa elderinde bolyp, júregim qalaǵan, kóńilim súıgen-búginde sport áleminiń úlken bir salasyna, kókjıegine aınalyp otyrǵan taekvondomen aınalysýǵa shyńdap-aq kirisip kettim. Bul saparlarymda «Jýrnalıs bolý ekiniń biriniń qolynan kele beretin sharýa emes eken, al sportshylyqqa sonshalyqty talanttyń da, ter tógýdiń de qajeti shamaly shyǵar» degen oıym da teriske shyqty. Búginde ózimniń júrip ótken qysqa ǵana sporttyq soqpaǵyma burylyp qarap, baǵdarlaı zer salsam, shyńdap kirisken isińniń, alǵa qoıǵan maqsatyńnyń údesine jetý úshin az ter tókpeıtiniń, neshe túrli qıynshylyqtardy basyńnan ótkeretindigińe taǵy da bir kóz jetkizgendeı bolamyn. Bul qyzyǵynan góri mashaqaty mol ónerdiń meniń óz basyma tıgizgen paıdasy da zor boldy. Osynaý sport óneri jolynda men aldymen ulttyq namysymdy shyńdaǵandaı boldym. Árıne, sizder árbir sportshy boıynda namys jiger-qaırat, onyń ishinde ásirese, ulttyq namysy bolmasa ol sportshynyń árdaıym sátsizdikke ushyraıtynyn jaqsy bilesizder. Sosynǵy bergeni-men aldymen sýarylǵan bolattaı shynyqtym, el aralap, jer kórdim, muqym álemniń ártúrli adamdarymen júzdestim, jaqyndastym, pikirlestim. Sport qashanda el men eldi, adam men adamdy jaqyndastyrady, dostastyrady. Sport tili-ortaq til. Taǵy bir aıta ketetinim, osy ýaqyt aralyǵynda men qazaq jáne túrik tilderinen basqa japon, qytaı, nemis, aǵylshyn tilderinde erkin sóıleýdi meńgerdim.
Iá, Mustafa sońǵy sóılemderin meıirlene, tebirene aıtty. Shynynda da onyń dáp qazir qalaı aıtsa da, tipti maqtana, kóterile sóılese de quqy bar edi. Biraq kóterilip sóıleý, kókiregin qaǵyp, maqtangershilik qasıettiń quly bolý sıaqty pasyq sezim, jıirkenishti ádet Mustafa boıynda joq eken. Bizdiń oǵan á degende-aq rıza bolǵandyǵymyz da sondyqtan. Bútkil jer jahandy óziniń sportshylyq ónerimen, taekvondo syndy tabıǵaty tylsym shyǵystyń qaharly jekpe-jeginiń qyryn da, syryn da asqan sheberlikpen meńgerýmen tánti etken sheteldik qazaq baýyrymyzdyń óz aýzynan álem halyqtarynyń alty tilinde erkin sóıleıtinin esitkenimizde, shyny kerek, bar bolǵany óz ana tilimizden ózge bir ǵana til biletin ózimizdi onyń janynda tili shyqpaǵan baladaı sezindik. Alty til! Bir adamnyń osynshama tilde erkin sóıleýi, tańqalarlyq, rıza bolarlyq jaǵdaı. Qazaq tilin bilý – bul til onyń ana tili, túrikshe biletini ol Túrkıada týyp-ósti, sol tilde bilim aldy, al nemisshe biletini onyń qazirgi ómiri Múnhende – kil nemisterdiń arasynda ótýde. Sonda aǵylshyn, japon, qytaı tilderi oǵan nege kerek boldy eken? Májbúrlikten be, joq álde onyń basqa sebepteri bar ma? Bizdiń osy saýaldyń túbine jete almaı otyrǵanymyzdy uqqandaı, Mustafa baýyrymyz áńgimesin odan ári ózi jalǵastyryp áketti.
-Jańa joǵaryda ózderińizge aıtqandaı jastyq shaǵymdy bilim, sport ónerin izdeýmen shyǵystyń úlkendi-kishili biraz elderinde ótkizdim. Al endi osyndaı izgi maqsatpen júrgende sol elderdiń, jergilikti halyqtyń, ulttyń tilin bilmeseń, jalpy jaǵdaıynan habardar bolmasań, onda alǵa qoıǵan muratyńnyń oryndalýy, oǵan qol jetkizýdiń ekitalaı ekenin uqtym. Adamdardyń bir-biriniń janyn, jaıyn uǵyný úshin tildiń keremetteı ról atqaratyny kimge de bolsa túsinikti ǵoı. Sondyqtan, men ózim júrgen elderde jergilikti ulttyń tilin, salt-dástúrlerin, mádenıetin bilýge, múmkindiginshe solardy tezdetip úırenip alýǵa kóńil aýdardym. Munyń ózi eń aldymen sol eldiń jergilikti halqyna degen úlken qurmet bolsa, ekinshiden, adamdarmen erkin sóılesip, oıymdy erkin jetkizetinimdi bylaı qoıǵannyń ózinde rýhanı óremdi ósirip, álem halyqtarynyń turmys-tirshiligin, ádet-ǵurpyn terendetip bilýime kómegin tıgizedi. Al endi shynymdy aıtsam ár halyqtyń tilin bilgen adam ózin shet memleketterde erkin sezinedi eken. Ony men óz basymnan keshirip júrgen janmyn...
Mustafa óziniń til týraly oıyn, pikirin osylaısha paıymdaıdy. Biz bolsaq sheteldik baýyrymyzdyń óresiniń, sana-seziminiń sonshalyqty joǵary ekendigine, kóńiliniń oıaý, kóziniń ashyq, túsiniginiń moldyǵyna ishteı rızashylyǵymyzdy bildire otyryp, ózimizdegi respýblıkamyzdaǵy til máselesin eriksiz oılap, janymyz jası túsedi. Jası túsetini-ómirge qazaq bolyp kelip, biraq bir aýyz qazaqsha sóıleı almaıtyndardyń qalalyq jerdi bylaı qoıǵannyń ózinde basqa ult ókilderi aralasqan aýyldy jerlerde de kóbeıip bara jatqandyǵy. Ásirese, qala jastarynyń búgingi jaıy es biler, jón uǵar qazaq aǵaıyndaryn kapalandyrýda. Óıtpegende she? Kóz aldymyzda qasıetti ana tilimizden, Aralymyzdyń tartylyp bara jatqan sýyndaı ajyrap qala jazdap, qalt-qult etip turǵan joqpyz ba? Áıteýir. Til týraly Zań shyǵyp, qulazyǵan kóńilimizge ázirshe medet bolyp tur. Sońǵy jyldary jabylyp qalǵan 800-ge tarta qazaq tilinde dáris beretin mektepterdiń ornyn toltyrý da Araldyń arnasyn baıaǵy qalpyna keltirýden ońaı emes-aý, sirá! Óıtkeni, tilimizdiń sonshalyqty daǵdarysqa ushyrap, joıylyp kete jazdaǵanyna qaramastan aramyzda áli de bolsa ómirlik, máńgilik máni bar osy máselege atústi, tipti júrdim-bardym qaraıtyn óz qandastarymyz tolyp jatyr. Olar úshin aldyńǵy kezektegi is-óz ultynyń máńgilik bolýy emes,qarny toq, kóılegi kók bolsa bolǵany! Tilinen, dininen, ádet-ǵuryp, salt dástúrinen aırylǵan ulttyń-ult bolýdan da aırylatyny olardyń kaperine de kirip shyqpaıdy-aý! Osydan keıin kóńiliń qalaı jasymaıdy? Al endi óz qandastarymyz, baýyrlarymyz qazaq tiliniń, ana tilimizdiń taǵdyryna osylaısha shekesinen qarap júrgende respýblıkamyzda turatyn basqa ult ókilderinen janashyrlyq, qaıyrymdylyq kútip, tilimizdiń damýyna qol ushyn bergin deýimizdiń ózi de uıat-aý, uıat! Jáne onyń ústine ol aǵaıyndardyń ózderi de pálenbaı jyldardan beri Qazaqstanda turyp, jergilikti ult tilin úırenýge, qurmetteýge syńaı tanytar emes. Ol túsinikti de. Jurttyń bári «barǵan elimde jergilikti ulttyń tilin, salt-dastúrin bilýdi alǵashqy mindetim sanaımyn deıtin Mustafa baýyrymyzdaı deımisiń?! Iá, ondaı adamdar saýsaqpen sanarlyq shyǵar-aý! Oıymyzdy Mustafaǵa qoıylǵan taǵy bir suraq bólip jiberedi. Bul joly bizdiń jýrnalıs aǵaıynymyzdyń saýaly bylaısha órbidi:
-Mustafa baýyrymyz, mynaý ózi taekvondo degen sport túri bizdiń elde kenjelep qalǵan bolý kerek, óıtkeni bul týraly biz sońǵy jyldary ǵana estip-bilip júrmiz. Onda da ataq-dańqy búkil álemge málim sportshy kınoakter, qytaılyq jigit Brús Lı arqyly, dálirek aıtsaq, ol jaıly túsirilgen jáne búginde álemniń júzdegen, myńdaǵan kınoteatrlarynda, beınesalondarynda kórsetilip júrgen kıno taspalary arqyly. Meniń oıymsha, bul jigittiń jasy ózińmen shamalas, nemese ózińnen kóp bolsa bes-alty jas úlkendeý bolar. Biraq meniń aıtpaǵym bul emes. Sol jigit álem kókjıegine juldyzdaı jarq etti de, jas ǵumyry erte úzildi. Erte úzilgenmen artyna óshpesteı iz qaldyrdy-aý dep oılaımyn. Al endi bizdiń bilýimizshe ol jigit te shyǵystyń qaharly jekpe-jegin shegine jetkize meńgergen, kózi jumylǵansha óz halqynyń namysyn qorǵap ótken úlken júrekti azıattardyń biri bolsa kerek. Osy oraıda biz de seni shetelde tursań da óz halqyńnyń, qazaǵynnyń atyn aıdaı álemge pash etip júrgen aıaýly uly dep bilemiz. Qaharly jekpe-jekte talaı ret chempıon atanyp, altynshy dannyń ıegeri bolǵanyndy da maqtanyshpen jyr etemiz. Bilýimshe, búginde búkil Evropa memleketterinde taekvondo sportynan mundaı dárejeli eki-aq adam bar kórinedi. Sonyń biri - óziń ekensiń! Qandaı ǵanıbet bul! Osylardyń bárin aıtyp otyrǵan sebebim, sen óziń shyǵys elderinde oqyp, sport kókjıegine sonda júrip qol jetkizdiń. Jastyq shaǵyń sonda -SHyǵysta ótti. Osy joldarda seniń Brús Lımen kezdespeýin múmkin emes qoı dep oılaımyn. Eger kezdesseń, ony bilseń sol týraly da aıtsań degen tilek bar. Sebebi, Brús Lıdiń ólimi týraly árkim árqalaı aıtady.
Osy sát Mustafa júzi sál kúreńitip, janarlary muńdana qalǵandaı kórindi bizge. Árıne, Mustafanyń dáp qazirgi jaı-kúıin de túsinýge bolady. Jastaıynan bilim qýyp, Shyǵys elderinde, shet memleketterde júrgende talaı-talaı qıyndyqtardy basynan ótkergeninde daý joq-aý, sirá! Bálkim, dál qazir Mustafa baýyrymyz sonda ótkergen kúnderin esine alyp otyr ma eken, ıa bolmasa aqqan juldyzdaı jarq etip, máńgilik kóz jumǵan sportshy, kınoakter Brús Lıdi oılady ma eken, ol jaǵy bizge belgisiz, biraq, áıteýir onyń kóńiliniń bir sátke qulazyǵany bizderge aıdan anyq sezilip turdy. «Brús Lıde nesi bar edi, qarap otyrmaı» dep áriptesimizdi de ishteı kinalap aldyq. Dese de, bul suraqty qoıý, shynynda da, zalda otyrǵan árbirimizdiń kókeıimizde bar edi. Sondyqtan da eshkim eshnárse deýge dáti barmaı, Mustafanyń jaýabyn kútken boıy bezerdik te qaldyq.
-Ia, ol kezder, 1970 jyldary Brús Lıdiń ataǵynyń jer jaryp turǵan kezi edi,-dep bastady Mustafa sózin. - Meniń oıymsha Brús Lıdin atyn esitken árbir jasóspirim dal sondaı bolýdy armandaıtyn. Mundaı sezim óz basymnan da ótti. Sonshalyqty muqym álemge aty máshhúr bolǵanymen-taekvondodan ol nebári tórtinshi dannyń ıegeri edi. Bul jerde sizder meni durys túsinińizder. Ózim altynshy dannyń ıegeri bolǵandyqtan ony kemsitip otyrǵanym joq. Taekvondo sıaqty qaharly jekpe-jekte tórtinshi dan dárejesine kóterilý de ońaı sharýa emes. Aldymen, men Brús Lıdiń myqty sportshy ekenin aıtýym kerek. Jańa suraq bergen baýyrym meniń Brús Lıdi taný, tanymaýym týraly aıtýymdy ótingen edi. Endi soǵan toqtalaıyn. Jalpy bul taekvondo degenińiz koreı sporty. Qazaqshalaǵanda «aıaq-judyryq rýh» degen jeke-jeke sózderden turady. Iaǵnı, aıaǵyń da, judyryǵyń da keýdeńe, sezimińe baǵyný degen sóz ǵoı. Birdi aıtyp, birge ketip jatqanyma keshirim ótinemin. Al Brús Lıge kelsem, ol ekeýmiz bir mektepte-birge jattyq. Alǵashqy tanystyǵym da sol jattyǵý ústinde boldy. Ol menen biraz eresekteý edi. Onyń kúresi, júris-turysy, shymyr, sulý denesi shynynda da kózdiń jaýyn alýshy edi. Ásirece, qym-qıǵash oqıǵaly fılm túsirgeli júrgen rejıserlerge ol taptyrmaıtyn akter edi-aý, marqum. Brús Lıdiń muqym álemge á degennen-aq tarap ketkeni, mine, osyndaı fılmderdiń arqasy. Ol kóptegen fılmderde basty rolderde oınady. Sporttyq, akterlik talantymen qosa onyń boıynda meniń óz basym asa qurmetteıtin ulttyq namysy joǵary jigit bolatyn. Ol qaısybir shetelde júrmesin, aldymen óziniń qytaılyq ekenin aıtatyn edi. Meniń qanym da, janym da qytaı. Sondyqtan men óz halqymnyń, ultymnyń namysy jolynda janymdy da aıamaımyn» deıtin. Al endi onyń ólimi týraly, árıne, alyp-qashpa áńgimeler kóp-aq. Shynyn aıtsam, ol kóz jumarda men onyń basy-qasynda bolǵanym joq. Biraq meniń oıymsha, meniń bilýimshe ony óltirgender mafıa emes, Brús Lı ez ajalynan qaıtys boldy. Birge júrgenimizde ol «basym aýyrady» dep jıi aıtýshy edi. Onyń tym erte kóz jumýyna sol naýqasy sebep bolǵan shyǵar deımin.
Mustafanyń osy áńgimesinen biz onyń taǵy bir azamattyq, qarapaıymdylyq qyryn uqqandaı boldyq. Sebebi, ózi altynshy dannyń ıegeri bolyp otyryp, «men Brús Lıden de myqty edim» dep biraýyz sóz qospaǵany. Qaıta áriptesiniń sporttyq, akterlik, azamattyq jaǵyna tereńdeı toqtalyp, jalyn ǵumyr keshken qytaılyq azamattyń rýhyn joǵary kóterip, qasterlep, qurmettep otyr. Mine, munyń ózi de ekiniń biriniń qolynan kele bermeıtin sharýa. Ádette, óner adamdary, onyń ishinde sportshylar arasynda birin-biri kóre almaýshylyq, kúndeýshilik sıaqty teris qasıetterdiń az da bolsa boı kórsetip qalatyn kezderi bolady. Mundaı oqıǵalardy birdi-ekili ózimizdiń de baıqaǵanymyz bar edi. Árıne, jaqsy emes. Al, Mustafa baýyrymyzdyń boıynda ondaı pasyq qasıet joq eken. Bizdiń qýanǵanymyz da sondyqtan. Sóz oraıy kelgende Mustafaǵa biz de kókeıimizdegi suraqty qoıdyq. Oǵan osy Qazaqstan Lenın komsomoly syılyǵynyń laýreaty, talantty sýretshi, kezinde Moskvada karateden qalalyq jarysta chempıon atanǵan sportshy, Mustafanyń qazaqstandyk dosy, Qazaqstan karate federasıasynyń prezıdenti Bekseıit Túlkıevpen budan bir-eki kún burynǵy arada ótken áńgime sebep bolǵan edi. Áńgimeden áńgime týyndap ketip, Bekseıit sonda: «Mustafa da sonda birneshe fılmge túsip úlgergen» degen-di. Al biz bolsaq, sol sátte Bekseıitke: «Nesi bar, bizdiń Mustafa baýyrymyz da shytyrman oqıǵaly fılmderge izdese taptyrmaıtyn keıipker ǵoı. Sýretine qaraǵanda rendi jigit bolý kerek» degenbiz óz oıymyzdy, pikirimizdi bildirip. Endi sol Bekseıit aıtqan sózdiń shyndyǵyn Mustafanyń óz aýzynan esitkeli otyrmyz.
-Birneshe kınoǵa túskenim de ras,-dedi bizdiń suraǵymyzǵa jymıa jaýap bere otyryp. -Kınoǵa túsý de ońaı emes eken. Osy ýaqytqa deıin alty kınoda basty rolderde oınadym. Al, jalpy shynymdy aıtsam, kınoǵa túsemin-aý degen buryn-sońdy oıymda joq edi. Ol ózi bylaı bastaldy. Birde, oıda joqta Túrkıadaǵy kınorejısser dosym úıine qonaqqa shaqyryp: «Mustafa, bir shym-shytyryq oqıǵaly fılm túsirgeli júr edim, sonyń basty rólinde oınaýǵa seni shaqyrsam ba degen oıym bar, buǵan qalaı qaraısyń?» dep óz oıyn aıtty. Qımas dosym edi, ýádemdi berdim, biraq men de: «Senarıin ózim jazaıyn» dep oǵan shart qoıdym. Ol da, men de kelistik. Sonymen ómirge «Alataı» degen fılm keldi. Onyń qysqasha mazmuny mynadaı:
-Bir qazaq jigiti baqyt izdep, Túrkıanyń astanasy Stambýl qalasyna keledi. Arada biraz ýaqyt ótken soń álgi jigit bir qyzdy unatyp qalady. Biraq osy arada ortaga mafıa kıligip, jigitti óltirmek bolady. Degenmen, karateshi qazaq jigiti mafıa múshelerinen qoryqpastan jalǵyz ózi olardyń birnesheýin sulatady. Aqyrynda mafıanyń úsh-tórt jigiti muny qyspaqqa alady. Amaly taýsylǵan karateshi jigit shynymen-aq sasady. Óıtkeni, birinshiden ol jalǵyz ǵana, ekinshiden, qaljyrap, sharshaǵan. Endi ne istemek? Qol ushyn berer eshkim joq. Jigeri qum bolǵan jigit bir jerge jasyrynady. Sonda álgiler: «Jigit bolsań, shyq bermen» deıdi aıqaılap. Bul shyqpaıdy. «Batyr bolsań beri shyq» deıdi, taǵy shyqpaıdy. «Qazaq bolsań shyq» deıdi, sonda baryp karateshi jigit óziniń ultynyń namysyn qolynan bergisi kelmesten jasyrynyp jatqan jerinen shyǵady da, mafıamen aqtyq aıqasqa túsedi. Biz bul fılmde qazaqtyń «Qamajaı» ánin, ulttyq kıimderdi paıdalandyq. «Alataı» kınofılminen basqa «Dushman qaryndastar», «Musylman qara táji», «Shahadat», taǵy basqa da Túrkıa fılmderine tústim. Bul fılmderdiń basqa elder fılmderinen bir ereksheligi sol-munda erotıkalyq kórinister múldem joqtyń qasy. Tipti qyz ben jigittiń súıisýi, tósekte jatýy bizdiń el kınoónerine jat qubylys. Bálkim, ol da durys shyǵar dep oılaımyn óz basym.
Mustafa pikirine biz de ishteı qosylyp otyrdyq. Shyndyǵynda búgindegi qazaq fılmderinde jalpy halqymyzdyń, ultymyzdyń sıpatyna kelmeıtin osyndaı kórinister jıi kezdesip jatady. Eki jastyń, jalpy eki adamnyń súıisýi degenimiz-bizdiń túsinigimizshe olardyń birin-biri jaqsy kóretindigin bildiretin bolýǵa kerek. Bylaısha aıtqanda, eki adam arasyndaǵy mahabbat, súıispenshilik qoı. Bul arada biz bir-birine yntyq jandar týraly aıtyp otyrmyz. Bolmasa, ana men bala, áke men perzent, baýyr men týys, dos-jaran arasyndaǵy bir-birine degen mahabbattar jeterlik qoı. Jańa Mustafa aıtqandaı, qazaqı fılmderde erotıkalyq kópinicterge tym tereńdep bara bergenimiz qalaı bolar eken? Onsyz da jastarymyzǵa estetıkalyq, etıkalyq tárbıe berýdi sońǵy jyldardy tómendetip alǵan joqpyz ba? Búginderi respýblıkamyzdyń júzdegen jetim balalar úıindegi tastandylar jastarǵa óz dárejesinde tálim tárbıe bere almaýshylyqtyń nátıjesi emes pe? Qazir respýblıka boıynsha tastandy balalardyń 55 prosenti jergilikti ulttyń, ıaǵnı qazaqtyń qara domalaq balalary eken! Bul sıfrdyń jyl saıyn óse túspeýine kim kepildik bere alady? Árıne, eshkim de naqty jaýap bere almas. Sondyqtan, árbir ata-ananyń bala tárbıesine kishkentaı kezinen bastap-aq kiriskeni jón-aý. Ia, bul óz aldyna bólek áńgime. Osy sát oıymyzdy jelke tusymyzdan turyp, Mustafaǵa suraq qoıǵan jaryqshaq úndi jýrnalıs áriptesimiz bóledi.
- Mustafa baýyrymyz, sen ózińniń myqty sportshylyǵyńnyń arqasynda bútkil qazaq halqynyń atyn álemge pash ettiń. Sol úshin seniń qazaqstandyq baýyrlaryń saǵan qaryzdar dep oılaımyn. Osy oraıda meniń suraǵym mynaý edi: seniń taekvondo sportyndaǵy ustazyń kim, ol qaıda turady?
Mynaý bir oryndy suraq eken-aý dep qaldyq biz de. Shynynda da Mustafanyń osyndaı dárejege jetýine alǵash jáne qomaqty úles qosqandar, árıne ustazdary ǵoı. Jalpy ustaz týraly oılaǵanda kimniń bolmasyn oıyna tuńǵysh muǵalimi túsedi. Mine, biz de qazir ózimizdiń árip tanytqan, bilim bergen alǵashqy ustazymyz týraly oılap otyrmyz. Al, Mustafaǵa suraq qoıǵan áriptesimiz odan árip tanytqan tuńǵysh ustazy emes, sportqa, taekvondoǵa tárbıelegen tuńǵysh jattyqtyrýshysy týraly surap otyr.
-Taekvondo-tabıǵaty tańǵajaıyp, qupıasy mol, bilgen saıyn bile tússem, úırene tússem dep ózine tarta beretin bıik parasatty sport óneri. Jalpy sporttyń qaı túri bolmasyn ońaıshylyqpen bas ıe qoımaıdy. Onyń sebebi, bul óner-sportshylyqqa den qoıǵan árbir adamnan jalyqpaı jattyǵý men irkilmeı izdenýdi, sharshamaı mańdaı ter tógýdi talap etedi. Eger osy sharttardyń birin oryndaı almasań saǵan bas ıýi ekitalaı. Al bul jolda ustazyńnyń da atqaratyn zor bolmaq. Men ózim kóp jyldar boıy taekvondomen jattyǵyp kelemin. Ustazdarym da kóp boldy. Biraq solardyń ishinde maǵan kóńili aýyp, osy bir tylsym sport óneriniń qupıasyn ashýyma, ony jetik meńgerýime búginde Seýlde turatyn Pak Ir Man atty úlken júrekti adam kóp eńbek sińirdi. Bul kisi toǵyz dany bar álemdegi jalǵyz adam. Osy kisiden men tek taekvondo ónerin ǵana bilip shyqqan joqpyn, sonymen qatar adamgershilik qasıetterdi de úırendim. Bul mektep maǵan ómir jolymnyń úlken mektebindeı kórindi. Odan keıingi ustazdarymnyń biri -Hon San Me degen kisi. Ol da meniń osyndaı dárejege jetýime ter tókkenderdiń biri. Árıne aıta bersem ondaı ustazdar kóp boldy mende. Men solardyń bárinen de ózime qajet dep tapqan qasıetterdi úırenýge tyrystym. Jalpy, shákirttiń qanshalyqty bilimdiligi kóbine-kóp ustazyna da baılanysty ekeni belgili. Ony ómirdiń ózi de kúndelikti tirshiligimizde kórsetip júrgen sıaqty ǵoı.
Osy oraıda bizdiń oıymyzǵa ózimiz mektep qabyrǵasynda júrgende de, odan beri de ylǵı shyrqaıtyn «Ustazym» ániniń qaıyrmasy túsedi:
Ustazym, meniń, ustazym,
Ózińmen ótken qys, jazym
Qaldyrǵan iziń máńgilik,
Jadymda turar jańǵyryp,
Ustazym, meniń, ustazym!
Qandaı keremet án! Árıne, ustazymyzben ómir boıy, qysy-jazy birge júrmeımiz, júre de almaımyz, biraq onyń beınesiniń, sińirgen eńbeginiń ǵumyr boıy jadymyzda jańǵyryp turatyny shyndyq. Mine, ustaz qudirettiligi degen sol!
Bul kezdesýge joǵaryda aıtyp ketkendeı jýrnalıserden ózge sportshylar da, jas ǵalymdar men stýdentter de qatysty dep. Shyny kerek, qatysqandardyń árkaısysynyń kókeıinde bir emes, eki emes, birneshe suraqtar bar-aý. Biraq ýaqyty qurǵyr tar ǵoı, Mustafanyń osy kezdesýden ózge sharýasy joq deımisiń. Respýblıka basshylarynyń, qala basshylarynyń qabyldaýynda da bolýy kerek. Sondyqtan ýaqyttyń barlyǵy saǵat, mınýtqa deıin bólinip, grafık jasalynyp qoıylǵan. Bul týraly kezdesý aldynda Qazaqstan komsomolynyń jetekshisi Imanǵalı Tasmaǵanbetov qatty eskertken bolatyn. Qatysqandardyń birinen soń biriniń suraq qoıyp jantalasyp jatqany da sondyqtan bolsa kerek. Ózin respýblıka taekvondo federasıasynanmyn dep tanystyrǵan koreı jigiti:
-Mustafa, bizdiń federasıanyń qurylǵanyna da kóp bola qoıǵan joq. Degenmen, osy sport túrimen jattyǵyp jatqan shákirtterimiz barshylyq. Eger múmkin bolsa jattyǵý zalymyzǵa bir sátke ǵana bas suqsańyz. Shákirtterimiz ózińizdi bir kórýge yntyq,-dedi jalynǵandaı bolyp. - Túsinemin, bárin de túsinemin,-deıdi Mustafa sabyrly únmen. - Sizderge jolyǵýdy ózim de josparlap kelgenmin. Qazaqstanda taekvondo federasıasynyń qurylǵany týraly Bekseıit Túlkıev dosymnan ótken jyly esitken edim. Kelmek bolyp, daıarlanǵan da edim. Biraq aıaq astynan Taıvanǵa jarysqa júrip kettim de kele almaı qaldym. Al osylaı qaraı júrgeli turǵanymda Koreıadaǵy taekvondo federasıasynyń prezıdentimen sóıleskenimde, ol kisi: «Qazaqstanda bizdiń koreı baýyrlarymyz barshylyq. Taekvondodan federasıa qurǵanyn da esitkemiz. Eger siz Qazaqstanǵa bara qalsańyz bútkil otandastaryńyzǵa, bizdiń koreı baýyrlarymyzǵa úlken sálemimizdi jetkizińiz. Al taekvondo federasıasy úshin qarajat kerek bolsa, biz ol ótinishterin oryndaýǵa ázirmiz. Tipti talantty shákirtterin bizdiń elge ákelip jattyqtyramyz dese de qushaq jaıyp qarsy alamyz» degen edi. Mine, ol kisiniń sálemin jetkizdim, endi qaıtqansha jattyǵý zaldaryńyzǵa, bolashaq sportshylarǵa bir kirip ketýge ýáde beremin.
Koreı jigiti mynadaı álem tanyǵan sportshynyń shákirtterine qalaı da ýaqyt taýyp baramyn dep ýáde etkenine sener-senbesin bilmesten, qýanǵanynan raqmetin jaýdyryp jatyr. Zaldyń bir sekýndqa ǵana siltideı tyna qalǵanyn paıdalanyp, biz de kókeıimizdegi taǵy bir suraqty qoıdyq.
- Mustafa, budan eki jyl buryn Batys Germanıanyń turǵyny, otandasymyz Láhat esimdi azamatpen de dál búgingideı kezdesý ótkizgen edik. Sonda ózińdi bizge jaqynyraq tanystyrǵan sol jigit bolatyn. Shyny kerek, sol kezdesýde Láhat arqyly biz sheteldik otandastarymyz týraly, olardyń turmys-tirshiligi, áleýmettik, saıası jaǵdaılarynan biraz habardar bolǵanymyz bar edi. Endi bizdiń bilgimiz keletini-ol jaqtaǵy otandastarymyzdyń ana tilin bilýge, halqymyzdyń án-jyryn, ádet-ǵurpyn úırenýge degen yqylasy edi.
- Bul máselege, ásirese til máselesine álginde sózimniń basynda toqtalǵan edim. Oǵan qaıyra soqpaı-aq qoıaıyn. Bir sózben aıtqanda, men ana tilin bilmegen adamnyń ultyn syılamaǵany dep túsinemin. Al, án-jyrǵa keletin bolsaq, biz ózimiz de toı-tomalaqty ánsiz, kúısiz ótkize almaımyz. Ata-babamyzdyń ádet-ǵuryp, salt-dástúrin saqtaýda sizderden qalyspaımyz. Jańaǵy Láhat degen jigitti men ábden jaqsy tanımyn. Úıinde dombyra, túskıiz ilýli turady. Arbasyna, sizder arbany mashına deıdi ekensizder ǵoı, mine qalsań qazaqsha án-kúı jazylǵan magnıtti taspasyn iske qosyp, tyńdap otyrǵanyn kóresiń. Mine, halyqtyń án-kúıi bizde osylaısha nasıhattalady, odan qala berse úlken kisiler úıretedi. Árıne, ondaıda elimizdi,Otanymyzdy, myna otyrǵan sizderdi saǵynamyz. Sondaıda kókiregimizge sol saǵynysh án bop tógilip, jyr bop jazylyp qalatyn kezderi de bolady. Myna bir shýmaqtar sondaı kezderde týǵan bolsa kerek:
Bulbul qustar saıraǵan,
Gúl sheshekti baqshadan
Bir ýys gúl bereıin be,
Qabyl alsań men saǵan.
Juldyzdardy tileısiń be
Kúndi alyp ber deısiń be?
Saǵynǵannan ǵoı dep oılaımyn. Bolmasa, menen aqyn shyǵa ma?
Osylaısha dep Mustafa jyly jymıady. Al biz bolsaq, onyń óleń shyǵaratyny bylaı tursyn, ómir boıy shetelderde júrip, óziniń ana tilin taza sóılep otyrǵanyna rıza boldyq. Mustafa sózin aıaqtaı bere semásy týraly aıtyp berýin suraıyq dep otyrǵanymyzda bizdiń bul oıymyzdy basqa bir aǵaıyn qaǵyp alyp ketti.
- Qazaq bolǵandyǵym úshin men aldymen halqyma, sosyn ata-anama, týǵan-týysyma, semáma qaryzdarmyn,-dep bastady álgi suraqqa jaýabyn Mustafa baýyrymyz. Bizdiń Túrkıa elinen qalaı shyqqanymyz týraly sózimniń basynda aıtqanmyn. Ákem joq, qaıtys bolǵan. Meniń dál osylaı óskenimdi, elimdi, jerimdi, Otanymdy, ata-babamnyń kindik qany tamǵan qasıetti topyraǵyn kórgenimdi, átteń, ol kisi kóre almady. Sheshem, týǵan-týystarym, baýyrlarym Túrkıanyń Qazkent degen jerinde turady. Al ózim semámmen birer jyldan beri Batys Germanıanyń Múnhen qalasynda turamyn. Áıelim, úsh balam bar. Kil nemisterdiń, túrikterdiń arasynda óskenimizge, ómir súrip jatqanymyzǵa karaı áıeli túrik nemese nemis eken dep qalmańyzdar. Áıelim-taza qazaq qyzy. Áke-sheshesi Túrkıada turady. Názirbek, Násilhan, Asylhan atty balalarym, áıelim qazaqsha, nemisshe, túrikshe taza sóıleıdi. Basqa tilderdi de úırenip júr. Biz jaqtaǵy otandastaryńyz óz dinin, óz dilin qatty ustaıdy. Sondyqtan da biz basqa ulttan qyz almaımyz jáne qyzdarymyzdy basqa ulttarǵa bermeımiz.
Shirkin-aı, dep tańdaı qaǵamyz, dáp osy másele týraly oıymyzǵa ár túrli jaǵdaı túsip, «Dilimizdi de, dinimizdi de umytyp kete jazdaǵan joqpyz ba, biz?!»
Mustafaǵa qoıylar suraqtar taýsylar emes. Baıqaımyz, onyń janyndaǵylar, onymen ilesip júrgender asyǵa bastady. Óıtkeni birinen soń biri saǵatyna qaraǵyshtap ketti. Al, zaldaǵylar bolsa, álemge áıgili qazaq jaıly az da bolsa osyndaı múmkindikti paıdalanyp, ózderine kerekti maǵlumattardy alyp qalý úshin álek. Ýaqyt bolsa synapsha syrǵyp, sý jylandaı sýmańdaıdy. «Qazaq aǵaıyndar-aý, baǵanaly beri sóılesip jatqandaryń az ba, endigi kezekti bizge bermeısińder me?» degendeı «Froındshaft» pen koreı tilinde shyǵatyn «Lenın kıchı» gazetteriniń ókilderi, ǵalymdar, stýdentter, jan-jaqtaryna ótinish aıtqandaı jaltaq-jaltaq qaraıdy. Akyrynda shydamady bilem, «Froındshafttyń» bir jýrnalısi manadan beri juptap otyrǵan suraǵyn qoıdy-aý, áıteýir. Zal bir sátke tyna qaldy. Tyna qalǵan sebebi, bul jigittiń ne suraq qoıyp, qandaı jaýap alǵaly jatqanyn túsinbeı de qaldyq. Óıtkeni suraq nemis tilinde qoıylǵan edi. Jasyratyn ne bar, júregimiz zý ete qalyp, mańdaıymyzdan sýyq ter shyqqandaı boldy. Manaly beri «Mustafa, Mustafa» dep sheteldik qazaq baýyrymyzdyń atyn shyn máninde qurmettep otyrǵanymyzda Mustafamyz nemis jigitine nemisshe jaýap bere almasa ne istemekpiz? Mustafadan buryn osylaısha aldymen biz sastyq. Sosyn, Mustafaǵa kóńil aýdaryp, zer sala qarasaq baýyrymyz sasatyn, tipti asyǵatyn emes. Suraǵyna aspaı-saspaı, emin erkin nemisshe jaýap qaıtaryp otyr. «Ýh» dedik-aý ishteı. Eki nemis sóılesip otyrǵan sıaqty. Bir synnan óttik-aý deı bergenimiz sol-aq eken, aramyzda Asqar Jumadildaev degen jas talantty ǵalym bar edi, sol suraǵyn aǵylshynsha qoımasy bar ma! «Oıpyrym-aý, bul neǵylǵan adam, qazaqsha taza-aq sóıleýshi edi ǵoı, munysy nesi?» dep qaldyq bárimiz ishteı, oǵan jalt-jalt qarap. Qoıar suraǵyn qoıyp alyp bul da sasar emes, mıyǵynan kúlip otyr. Sosyn, Mustafaǵa nazar aýdarsaq, ol da mıyǵynan kúlip otyr eken. İshimiz jylyp sala berdi. Bu joly da Mustafa baýyrymyz bizdi tyǵyryqtan ońaı alyp shyqty. «Taza sóıleıdi eken» dep bas shaıqady Asqar Jumadildaev.
- Qanshama ortada, ǵalymdar arasynda bolyp júrmin, ázirge mundaı jandy kezdestirgenim joq,-dedi ol taǵy da daýystap. Budan keıin nemisshe de, aǵylshynsha da emin-erkin jaýap bergen ózimizdeı, bizdiń de keýdemiz kóterilip, jan-jaǵymyzǵa mereılene qaradyq. Áne, til bilgenniń paıdasy degen osy! Bizdiń keıbir qandastarymyz basqa ult tili túgili Qazaqstanda týyp-ósip-aq óziniń ana tilin de meńgere almastan júr.
Saǵatyna qaraǵyshtaı bergen soń bul kisilerdiń asyǵyp otyrǵanyn ishteı uqqanbyz. Sóıtip, endi eshkim de suraq bermeıtin bolar dep otyrǵanymyzda shet jaqtaǵy oryndyqtan stýdent bolý kerek, bir jas jigit ornynan kóterilip:
- Mustafa aǵa, taekvondo ónerin kórip otyryp, kınodaǵy tóbelester kóz aldymyzǵa elesteıdi. Sonda bul ónerdiń máni nede dep oılaısyz? Ekinshi suraǵym-bos ýaqytyńyzda nemen aınalysasyz?
- Aldymen ekinshi suraǵyńa jaýap bereıin, mende bos ýaqyt degeniń bola bermeıdi. Al tipti bola qalǵan jaǵdaıda qazaqsha án-kúı tyńdaımyn, sosyn, týystar, baýyrlar bas qosyp áńgimelesemiz, dop tebemiz. Sizderdiń kóbińiz bile bermeıtin myna bir jaıdy aıta keteıin. Bizde, Túrkıada fýtboldan taza qazaq komandasy bar. Bul komanda búginde Túrkıanyń kishi tobynda jap-jaqsy oıyn órnegin kórsetip júr. Munyń ózi jastarymyzdyń arasynda fýtbol óneriniń damyǵanyn kórsetedi. Al endi ekinshi suraǵyńa jaýap bersem-sporttyń bul túri, taekvondony aıtamyn, adamdy jaýapkershilikke, qysylǵanda jol taýyp ketetin eptilikke, kerek deseń baısaldylyqqa tárbıeleıdi der edim. Jurttyń kóbisi taekvondony, jalpy osyndaı sport túrin jaqsy tóbelesý úshin úıretedi dep oılaıdy. Tipti de olaı emes. Sporttyń qaı túri bolmasyn, álginde aıtyp ótkenimdeı, adamdy shyńdaıdy, densaýlyǵynyń myqty bolyp, denesiniń birqalypty qalyptasýyna jaǵdaı jasaıdy. Taekvondo, árıne, óte qaharly kúres. Muny úırenip alyp, basqalardy zábirleýge, uryp-soǵýǵa áste bolmaıdy. Mustafanyń osy sózin kútip otyrǵandaı taǵy bir jas jigit ornynan kóterilip:
- Taekvondomen aınalysqanyńyzǵa, onymen aınymas, ómirlik dos bolǵanyńyzǵa, jıyrma jyldyń júzi bolyp qalypty. Osy jyldar ishinde taekvondo ádisin bireýlerge, aıtaıyq, buzaqylarǵa qoldandyńyz ba? Qoldansańyz ne sebepti? Ekinshi suraǵym-qazaqta «Shákirtsiz - ustaz tul» degen ataly maqal bar. Onyń mán-maǵynasyn siz jaqsy bilesiz. Osy jaǵynan alǵanda, meniń oıymsha, siz sıaqty álem tanyǵan, moıyndaǵan sportshynyń óz izbasarlaryn daıyndaıtyn arnaıy sport mektebiniń bolmaýy múmkin emes. Bolsa-ol qaı elderde? Osy ýaqytqa deıin baýlyǵan shákirtterińizdiń arasynda taekvondodan úlken dárejeli dan ıegerleri bar ma? Sońǵy suraǵym-Qazaqstandaǵy taekvondo bolashaǵyna kózqarasyńyz qandaı?
Jas jigit qoıǵan úsh suraqtyń alǵashqysyna Mustafadan buryn onyń qazaqstandyq dosy, talantty kınorejısser, Qazaqstan Lenın komsomoly syılyǵynyń laýreaty Talǵat Temenov jaýap berdi.
- Birde Mustafa Qytaıda oqyp júrgende mynadaı jaǵdaı bolady. Kún ystyqta barǵa bas suǵyp, bir staqan sýsyn alyp, ústelge jaıǵasqany sol-aq eken, tórde otyrǵan toǵyz qytaı jigitiniń biri munyń aldyndaǵy sýsyndy ruqsatsyz alyp ketedi. Qashannan qonaqjaı halyq emespiz be, Mustafa daıashyny shaqyryp alyp, taǵy bir stakan sýsyn ákelýin ótinedi. Álgi jigit ony da alyp ketedi jáne bul joly tipti balaǵat sózder de aıtyp, Mustafanyń azamattyq, jigittik namysyna tıedi. Buǵan shydamaǵan Mustafa olarǵa: «Jigitter, óz jaılaryńa júrińder, maǵan sendermen tóbelesýge bolmaıdy» deıdi shyn nıetimen-aq ótinip. Bul sóz qytaılyq jigitterdiń de namysyn tyrnap alǵandaı bolady da, olar Mustafanyń janyna jetip kelip, kúsh kórsete bastaıdy. «Mundaıda qorǵanbasań, mynaý buzaqy jigitterdiń óltirip ketýi ábden múmkin» degen oımen Mustafa qorǵanysqa kóshedi. Arada nebári 6 sekýnd ótkende qytaılyq toǵyz jigit toǵyz jerde es-tússiz sulap jatady. Al Mustafa olardyń báriniń de maman karateshiler ekenin sotqa shaqyrǵanda bir-aq biledi. «Siz mundaı ádisterdi nege qoldandyńyz?» deıdi sottaǵylar buǵan dúrse qoıa berip. Sonda Mustafa: «Eger men bul karateshilerge álgindeı ádisti qoldanbasam, búgin sizdiń aldyńyzda osylaısha otyrmas edim, sol kúni-aq kóz jumar edim ǵoı» dep bolǵan isti baıyppen túsindirip, jazadan qutylǵan.
- Ábden oryndy suraq eken,-dedi Mustafa Talǵat dosy sózin aıaqtap bolǵan soń -Sport bolmasyn, meıli, qaısybir óner bolmasyn, ádet-ǵuryp, salt-dástúr bolmasyn, urpaqtan-urpaqqa mıras bolyp qalmasa onyń ómirsheńdigi de bir-aq tutam emes pe? Sondyqtan da adamzat balasy sonaý yqylym zamannan beri óz bilgenin, bilimin, ómirlik tájirıbesi men tálimin óser urpaqqa úıretip otyrǵan. Muny biz tarıhtan da, kúndelikti ómir tirshiligimizden de kórip-bilip júrmiz. Osy oraıda halqymyzdyń urpaqtan-urpaqqa mıras bolyp kele jatqan ádet-ǵuryp, salt-dástúr, ónerin bylaı qoıǵannyń ózinde, bertin zamanda paıda bolǵan sport óneriniń de, onyń urpaq mártebesi úshin qyzmet aýqymyn keńeıtý, nasıhattaý, jastarǵa múmkindiginshe ony úıretý máselesi de aǵa býynnyń basty mindetteriniń birine aınalyp keledi. Al endi ózderińiz kórip otyrǵandaı atadan balaǵa, ustazdan shákirtke aýysar mundaı jaqsy saltty óz yrǵaǵynan jańylystyrýǵa kimniń qandaı quqy bar? Mine, bul rette men de osy máselege azdy-kópti úles qosyp júrgenderdiń birimin. Shynynda da meniń taekvondomen aınalysqanyma birneshe jyldyń júzi boldy. Tájirıbelerim de barshylyq. Al endi osy búgingi ózim ıgergen taekvondo jekpe-jeginiń qyryn-syryn, ádis-aılasyn bolashaq jastarǵa úıretpesem meniń sonda kim bolǵanym?! Bul oı meni Shyǵys elderinen Evropaǵa kelgenimde-aq mazalaǵan edi. Sondyqtan bul máseleni men kelisimen qolǵa alyp, Túrkıadan, Batys Germanıadan taekvondo boıynsha ózimniń arnaıy birneshe mektebimdi ashtym. Qazir ol mektepterde júzdegen jasóspirimder dáris alýda. Al shákirtterime toqtalsam, olardyń sany búginde Evropada júzdep sanalady. Olardyń ishinen qanshama myqty sportshylar shyqty. Solardyń birazy 3-4 dan ıegeri de atanyp úlgerdi. Mine, bul meniń jumysymnyń nátıjesi. Al endi Qazaqstandaǵy taekvondo sporty týraly aıtar bolsam-bolashaǵynan kóp úmit kútetinim daýsyz. Sizderdegi respýblıkalyq taekvondo federasıasyn talantty sportshy, meniń dosym Bekseıit Túlkıev degen karateshi baýyrlaryńyz basqarady. Teginde Bekseıittiń qolynan kóp is keledi. Meniń endigi armanym-Qazaqstannyń iri-iri birneshe qalasynan ózimniń taekvondo mektebimdi ashý. Eger múmkinshilik bolyp jatsa, mundaı mekteptiń Almatydaǵy sany ekeý bolmaq. Onda bolashaq meniń izbasarlarym tabıǵaty tylsym, tákappar taekvondo jekpe-jeginiń qyr syryn meńgeretin bolady. Buıyrsa, endi úsh aıdan soń Qazaqstanǵa qaıta soqpaqpyn. Sonda Germanıadan, Túrkıadan ózimniń baýlyp júrgen shákirtterimdi de ala kelemin, olar sizderde ashylatyn arnaıy taekvondo mektepteriniń jaı-kúıimen, bolashaǵymen tanysyp, solardyń ashylý saltanatynyń kýási bolmaq.
Kezdesýdiń tipti keshke deıin sozylatyn túri bar eken, osy arada I.Tasmaǵanbetov Mustafanyń Qazaqstanda áli eki apta bolatyndyǵyn, erteń-búrsigúni Qazaq sırkinde taekvondo ónerin kórsetetinin aıta kelip, qonaq atynan jınalǵandardan ruqsat surady. «Qap!» dep kókeıindegi suraǵyn qoıa almaǵandar da boldy aramyzda. Olarǵa «sırkte kezdesedi ekenbiz ǵoı, sonda qoıarsyń suraǵyńdy» dep basý aıtqandar da tabylmaı qalǵan joq. Sonymen álemge áıgili taekvondo tarlanymen, qaharly shyǵys jekpe-jeginiń altynshy dan ıegeri, qara belbeýli batysgermanıalyq qazaq jigiti Mustafa Óztúrikpen birneshe saǵatqa sozylǵan alǵashqy kezdesý osylaısha aıaqtaldy. «Sırkte kezdeskenshe!» dedik biz de, basqalar da.
«Rızamyz saǵan, Mustafa!»
«Qaharly shyǵys jekpe-jegi-taekvondonyń teńdessiz sheberi, múnhendik qazaq jigiti Mustafa Óztúrik birneshe kún boıy sırkte óner kórsetedi eken» degen habar bir mıllıonnan astam halyq turatyn Almaty jurtshylyǵyna áp-sátte-aq taraǵan. Mustafany syrttaı biletin azamattar alaqandaryn ysqylap: «Aınalaıyn-aı, qazaǵymyzdyń abyroı-ataǵyn jalpaq álemge jarqyratyp pash etip júrgen palýan baýyrymyz-aı, Otanyńa da jetken ekensiń-aý, aqyrynda seni de kóretin boldyq» dep qýansa, bilmeıtinderi: «Ol kim, qaıda turýshy edi, taekvondo degenińiz sporttyń qaı túri?» dep te aǵynan jaryldy. Olarǵa da ókpeleı almaısyń. Sebebi, Mustafa týraly shetel gazetteri shýlap jazǵanymen bizdiń el gazetterinde buryn-sońdy ol jaıynda jazylǵan maqalalar bolmady. Shyny kerek, jýrnalıspiz dep júrgen ózimiz de ony syrttaı esitip, ataq-dańqyna syrttaı qyzyǵyp júrgenimiz bolmasa, Mustafa baýyrymyzdyń tolyq ómirbaıanymen, onyń sporttyq soqpaǵymen jaqynda ózimen bolǵan kezdesýde ǵana qanyqtyq. Sondyqtan da qalyń qaýymnyń ishinde múnhendik arystan aıbarly baýyrymyzdy bireý bilip, bireý bilmeı jatsa, olarǵa keshirimmen qaraýdyń artyqshylyǵy bolmas dep túıdik oıymyzdy. Osyndaı kúnderdiń birinde kóshede bir tanysymyzdy kezdestirip qalǵanymyzda ol: «Árıne, sonaý shetelden elim, jurtym, atamekenim dep kelip jatqan otandasymyzdy, halqymyzdyń abyroı-ataǵyn shyǵaryp júrgen baýyrymyzdy kórsek, ónerin tamashalasaq, múmkin bolsa tildesip, esendessek, tipti keremet-aq bolar edi. Biraq qysqa jip kúrmeýge kelmeıdi qashanda. Mine, kórmeısińder me, birneshe kúnnen beri bılet taba almaı sorymyz qaınap, salymyz sýǵa ketkendeı kúı keship júrgen joqpyz ba?» degen ábden-aq taýsylyp. Sonda Mustafa baýyrymyzdy kóre almaı qalsa, ómir boıy ókinip qalýǵa bar tanysymyzǵa shyn janymyz ashyp, bir bılet usynǵanymyzda, ol bizge sener-senbesin bilmesten betimizden súıip: «Tirshilik bolsa – bir kádelerińe men de jararmyn» degen qýanyshy qoınyna syımastan. Al biz bolsaq osy sát dál osynaý tanysymyz sıaqty júzdegen adamnyń birneshe kúnnen beri bılet izdep sabylyp júrgenin ishteı sezinip turǵanbyz. Biraq oǵan jasar aılamyz qaısy?
Sol kúni, Mustafa sırkte óner kórsetetin alǵashky kúni astanamyzdaǵy kórikti jerlerdiń birinen sanalatyn sırk mańyna qaraqurym halyq jınaldy. Áýeli túsinbegen bylaıǵy jurt: «Munda ne bolyp jatyr edi, bular neniń kezeginde tur?» dep tańdaı qaǵysty. Shaı qaınatym ýaqyt erte barǵan biz de: «Apyrm-aý, bulardyń barlyǵy mynaý aıadaı sırkke qalaı syıady!» dep bas shaıqadyq. Sırk esigine jaqyndaǵansha «artyq bıletińiz bar ma»?- degen onshaqty adamnyń ótinishine bolmaı tur» dep birneshe ret qaıtalap jaýap berýge týra keldi. Baqsaq, bılet suraǵandarda esep joq. Mılısıoner aǵaıyndar da osynda eken. Onysy túsinikti de. Tártip saqshylary bolmasa mynaý bılet surap júrgenderdiń ishinen keıbir qyzba jigitterdiń esik aldyndaǵy bılet tekserýshi apaıdy tyńdamaı, ishke enip ketýi ábden-aq yqtımal. «Saqtyqta qorlyq joq» degendeıin, qalalyq ishki ister basqarmasynyń munda arnaıy birneshe bólimsheni jibergeni kórinip-aq tur. Ádette, mundaı kórinisterdi «Qaırattyń» oıyny kúnderi erterekte Ortalyq stadıonnan, «Tamasha» dep shyǵa bastaǵan jyldary V.I.Lenın atyndaǵy Mádenıet saraıy aldynan kórýshi edik. «Bular tegin kiredi» dedi bılet izdep júrgenderdiń biri janyndaǵysyna. «Tegin kirse maǵan neǵyl deısiń? Bılet alyp qoı aldyn ala dep qudaıdyń zaryn qylmadym ba saǵan?» dedi ekinshisi oǵan dúrse qoıa berip. Biz sırk esigi ashylyp, ishke engenshe osy taqylettes kóptegen áńgimeniń kýási boldyq. İshke enip, oryn-ornymyzǵa jaıǵasqan soń da jurttyń mazasy ketti. Sebebi, kútken kezde ýaqyt shirkinniń shimirikpesten tabandap turyp alatyn qashanǵy ádeti emes pe? Búgin de sol ádetine basyp, náıeti 10-15 mınýttyń ashshy ishekteı sozylmasy bar ma? Álgi ishke enip, oryn-ornyna jaıǵasqandardyń mazasynyń ketkeni de sondyqtan. Ekiniń biri: «Qashan bastalady, sonsha sozǵany qalaı?» deýmen boldy. Aqyrynda jurtshylyqtyń taǵatsyzdana kútken sáti de jetti-aý. Sırk ottary bir sátke sóne qaldy da, izinshe arenada qyzyldy-jasyldy jaryqtar oıqastap júre berdi. Jurt nazary ortada. Osy kezde mıkrofonnyń keshti júrgizýshi, respýblıkamyzǵa tanymal akter, Qazaqstan Lenın komsomoly syılygynyń laýreaty Dosqan Joljaqsynovtyń daýsy estildi.
- Qurmetti halaıyq! Sizder búgin sırk arenasynda sonaý Batys Germanıanyń Múnhen qalasynan kelgen aty álemge áıgili qazaq jigiti Mustafa Óztúriktiń ónerin tamashalaısyzdar. Qara belbeýli Mustafa qaharly shyǵys jekpe-jegi-taekvondodan 6-shy dannyń ıegeri. Mundaı qazaq ázirge álemde jalǵyz-aq. Ol bizdiń otandasymyz, baýyrymyz, qandasymyz qara belbeýli Mustafa Óztúrik!
Dosqannyń sóziniń aıaǵyn tospastan jınalǵan qaýym satyrlata shapalaqqa kóshti. Bazbir jastar qulaqty jaryp jibererdeı ysqyryp ta, aıǵaılap ta jatyr. Bir jaǵynan qarap tursań shapalaq urǵannan basqasy sál mádenıetsizdikke jatady, ekinshi jaǵynan qarasań onyń ózi Mustafa baýyrymyzǵa degen qurmet sıaqty. Qyzyldy-jasyldy oıqastaǵan aıqysh-uıqysh jaryq sahnany kezip álek.
Jurt nazary taǵy da ortada. Degbirsizdene Mustafany kútedi. Osy sát jınalǵan qaýymdy tańqaldyra ortaǵa shynashaqtaı ǵana 5-6 jasar qazaqtyń qara domalaq qyzy júgirip shyqty. Ústine kımono kıgen. Ortaǵa shyǵa salyp ol áp-sátte karate sportynyń birneshe ádisin kórsetip úlgerdi. Qımylyna kóz ilespeıdi. Tup-týra kınodaǵydaı. Senerimizdi de, senbesimizdi de bilmeı qaldyq. Ábden jattyqqany kórinip-aq tur. Ádepkide mundaı kórinisti kútpegen kórermender bir sátke manadan beri ózderiniń taǵatsyzdana kútip otyrǵan Mustafasyn da umytqandaı. Rıza kóńilmen satyrlata shapalaq urady. Keıinirek bilsek, bul kishkentaı ǵana almatylyq alty jasar karateshi qyzdyń aty-jóni M.Shakıeva eken. Rıza bolmaǵan jan joq. «Áne, sport qudireti degen osy» deımiz biz de ishteı. Kishkentaı sportshynyń ónerin tamashalap, onyń qımylyna tánti bolyp otyrǵanymyzda ortaǵa talantty jas ánshi B. Tileýhanov shyǵyp, Mustafa aǵasyna arnaý-án oryndady. Jurtshylyq sheber oryndalǵan ánge qurmet kórsetip, shapalaq soǵyp jatqanda ortaǵa «Saltanat» bı ansambliniń qyzdary men jigitteri shyqty. Endigi bir sát jınalǵandar nazaryn ózine myń buralǵan bı aýdardy. Keıingi kezderi táp-táýir óner kórsetip júrgen osy kollektıvtiń aty endi-endi kórermender nazaryna ilige bastaǵan edi. Óner órenderine búgin de shyn nıetimizben sáttilik tiledik. Baıqaımyz, jurtshylyq ortaǵa shyǵyp óner kórsetip jatqandarǵa sonshalyqty rıza bolyp otyrǵanmen de, degbirsizdene Mustafany kútýde. Ol sát te týdy-aý, áıteýir. Dosqan Joljaqsynovtyń daýsy taǵy da sańq ete qaldy:
- Qarsy alyńyzdar, ortaǵa óz baýyrlaryńyz Mustafa Óztúrik shyǵady! Zamat manaly beri sırk ishin oıqastap, arly-berli tilgilgen alabajaq, jaryqtar sónip, onyń ornyn kún sáýlesindeı samala jaryq basty. Jurt nazary taǵy da ortada. Osy sát sırk tórinen ústine aq kımono kıip, qara belbeý taǵynǵan taekvondo tarlany - Mustafa Óztúrik nyq basyp shyǵyp kele jatty. Sulý reńi men shymyr denesi sonadaıdan kóz tartady. Sırk ishi áp-sátte-aq abyr-sabyr boldy da qaldy. Soǵylǵan shapalaqtan qulaq tunady. Mıyndy shaǵar ysqyryq, aıǵaılaǵan daýystarda esep joq.
Mustafa adymdaǵan boıy Dosqannyń qolyndaǵy mıkrofondy alyp:
- Assalaýmaǵaleıkúm, elim-jurtym!-dep basyn ıdi. Osy sát dýyldata shapalaq uryp otyrǵan jurt bir kisideı oryndarynan turyp:
- Ýaǵaleıkýmassalam, Mustafa!- dep aty álemge áıgili qandastaryna, otandastaryna úlken izet kórsetti. Mundaı izettiń kim bolsa soǵan kórsetile bermeıtinin Mustafa da jaqsy túsinedi ǵoı, qaıta-qaıta basyn ıip, qolyn keýdesine basyp, jınalǵandarǵa rızashylyǵyn bildirdi de, sózin bastap ketti.
- Asa qadirli halqym, elim, baýyrlarym, armanym bolǵan atameken topyraǵyn basqanyma ózimdi shyn baqytty sanaımyn. Elden jyraq ketip pana izdegen áke-sheshemniń, Túrkıadaǵy jáne Batystaǵy basqa elderde turatyn qazaq baýyrlaryńyzdyń, aǵaıyndaryńyzdyń ystyq sálemin jetkizýge ruqsat etińizder. Ol otandastaryńyzdyń atamekenin lajsyz tastap, jylap-eńirep údere kóshýine ne sebep bolǵanyn sizder jaqsy bilesizder. Biraq olardyń qaı-qaısysy bolmasyn, qaı elde, qaı memlekette tursa da júrekteri atameken dep soǵady. Solardyń qataryna mynaý aldylaryńyzǵa shyǵyp, bas ıip turǵan «jaman» balalaryńyzdy da qosyńyzdar. Dál qazir sizderdiń barlyqtaryńyzdy qushyp súıer edim, átteń, qushaǵyma syımaısyzdar. Biraq men kóńilimmen, júregimmen sizderdi búgin de, erteń de súıemin, súıe beremin ómir boıy...
Janymyzda otyrǵan qart kisi qozǵalaqtap, janqaltasynan oramalyn alyp edi, baıqasaq jylap otyr eken.
- Kóńilińizdi bosatpańyz,-dep basý aıtqandaı boldyq.
- Qalaısha bosatpaıyn kóńilimdi, shyraǵym, myna balanyń sózi júregimdi aýyrtyp otyr. «At aınalyp qazyǵyn tabar» degen, kórmeısiń be, sonaý túrik elinde týyp, ósip, erjetip, er-azamat bolsa da júregi atameken dep soǵyp turǵanyn. Osyndaı perzentteri bar qazaǵym qashan da baqytty ǵoı...
Osy sát qart kisige Mustafanyń oqý, bilim, óner izdep bútkil shyǵys elderi-Japonıada, Qytaıda, Koreıada, Taıvanda bolǵanyn, onda jastyǵyna qaramastan qanshama qıyndyqtardy basynan ótkergenin aıtýǵa oqtaldyk ta, onsyz da kóńili bosap otyrǵan keıýananyń janyn jabyrqatýdy artyq sanadyq.
Kesh tizginin qaıtadan Dosqan alǵan. Ol sóz arasynda Mustafanyń ómirbaıanymen, sporttyq soqpaǵymen jınalǵandardy tanystyrdy da, ortaǵa qazaqstandyq palýandardyń shyǵatynyn habarlady. Bul sát Mustafa ortadaǵy kúres kileminiń shetinde maldas quryp otyr edi. Kilemge qazaqsha kúres sheberleri shyǵyp, sporttyń bul túriniń túrli-túrli ádisterin kórsetti. Olar bitisimen kilemge endi «Azıa» ý-shý tobynyń músheleri-halyqaralyq dárejedegi sport sheberi B.Bólebekov, KSRO sport sheberleri F.Amanqulov pen V.Kım, taǵy basqa da sportshylar shyqty. Olar bul joly shyǵys jekpe-jeginiń sahnalandyrylǵan nusqasyn oryndady. Mine, osyndaı sporttyq shoý-programma keshi barysynda jınalǵan jurtshylyq talantty jas ánshilerimiz Janar Aıjanova men Nurlan Ónerbaevtyń Mustafaǵa arnap aıtqan ánderin tamashalap otyrdy.
Endi birde sózdi Mustafanyń ózi aldy. Manaǵydaı daýsynda bul joly diril joq. Órekpigen kóńil, lúpildegen júregi basylǵan sıaqty. Árıne, bul rette onyń janyn da ábden-aq sezinýge bolady. Syrttaı ata-ana, baýyr-týystarynan Qazaqstan týraly, óziniń ata-babasynyń kindik kesken jeri jaıly esitkeni bolmasa, taban tirep, qýanyshpen qaýyshyp otyrǵany bıyl ǵana emes pe? Mine, Almatyda júrgenine de bir jetige jaqyndap qalypty. Osy ýakyt aralyǵynda qanshama baýyrlarymen, otandastarymen áńgimelesti, pikirlesti, júzdesti?! Biraq, áńgime taýsylar emes. Saǵynyp kelip, saǵyna qaýyshqan Otan-ana, muny baýyryna qysyp, qımasyndaı aımalaıtyn sıaqty. Mine, qazir de ıne shanshar oryn joq sırk sahnasynda turyp Mustafa osyny taǵy da oılap, júzi janyp, janarynan nur shashty.
- Qurmetti baýyrlarym, qımastarym, ózderińizben, jerimmen, elimmen dıdarlasqaly beri men ózimdi ómirge qaıta kelgendeı sezinip júrmin. Bul meniń atamekenge degen máńgilik taýsylmas mahabbatymnan týyndasa kerek-ti. Árıne, osynaý qaıtalanbas sátterimniń, qýanyshqa toly kúnderimniń men úshin úlken tarıhı mańyzy bar ekenin de ishteı sezinemin. Bul kúnderi men kóptegen adamdarmen kezdestim. Jáne altynǵa aıyrbastamas sol kezdesýlerdiń esimde, kóz aldymda máńgilik qalatyny da shyndyq. Óıtkeni, árbir adammen kezdesýim men úshin ártúrli erekshelikterimen qymbat. Dese de, osy kúnge deıin tek syrttaı ǵana biletin Dinmuhammed Qonaev atamyzben, qazirgi el aǵasy bolyp otyrǵan respýblıka Prezıdenti Nursultan Nazarbaev sıaqty aǵamyzben kezdesýim, áńgimelesýim maǵan erekshe áser etti. Men ol kisilerdiń parasatqa toly áńgimelerin, Batys elderindegi otandastaryna, baýyrlaryna degen ystyq yqylastary men saǵynyshty sálemderin jetkizip baramyn. Túrkıa qazaqtary, jalpy Batysta turatyn qazaqtar bul aǵalarymyzdyń halyq úshin sińirip jatqan eńbekterin, tókken terlerin jaqsy biledi. Al, endi men el azamaty, halyq qamqorshysy atanyp júrgen osyndaı aǵalarymyzben kezdeskenimdi aıtqanymda, jalpy Qazaqstanǵa kelýim týraly sóz qozǵaǵanymda Almaty qalalyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy Zamanbek Nurqadilov pen onyń orynbasary Serik Ábdrahmanov sıaqty aǵalaryma da toqtalmaı kete almaımyn. Sebebi, ol kisiler meniń nıet etken adamdaryma júzdesýime kóp kómegin tıgizdi. Árıne, bul oraıda men ózimniń basqa da qazaqstandyq dostaryma, tanys-baýyrlaryma sizdermen osylaısha kezdesýime jaǵdaı jasaǵandary úshin úlken alǵys aıtamyn. Men ózim Qazaqstanǵa kelgen bul tuńǵysh saparymdy jol basy degim keledi. Amanshylyq bolsa, tirshilik jazsa múmkin bolǵan jaǵdaıda men budan bylaı elime, jerime jıi-jıi kelýge tyrysamyn.
- Laıym soǵan jazsyn, nıetińe jet, baýyrym,-dep aıqaılasty jınalǵandar. Biz de shyn nıetimizben sony tiledik.
Mustafa áńgimesine kópshilik qaýym yjdahatpen qulaq túrdi. Jas ta bolsa ómirden kórgen-bilgen mol sheteldik baýyrymyz tek óziniń qaraqan basy jaıly aıta bermesten, bir sát áńgimesin búgingi álemdik problemaǵa, jastardyń qazirgi bet-beınesine, jalpy adamzat balasy basyndaǵy jaǵdaıattarǵa aýdardy. Kózi ashyq, kóńili oıaý Mustafanyń cózi osy sát kimdi bolmasyn oılandyrmaı qoıǵan joq.
Áńgime sál-pál saıabyr tapqanda ortaǵa Qazaqstan taekvondo federasıasynyń prezıdenti, respýblıka, qala berdi Odaq sport jankúıerlerine tanymal karateshi, talantty sýretshi, Qazaqstan Lenın komsomoly syılyǵynyń laýreaty Bekseıit Túlkıev bastaǵan jas karateshiler shyqty. Olar jınalǵan qaýymǵa, Mustafa syndy tylsym kúres óneriniń jampozyna, maıtalman mamanyna óz ónerlerin kórsetti. Olardyń tıisti programmalary bitken soń Mustafa qalyń qaýym aldynda Bekseıit bastaǵan jas karateshilerge «qara belbeý» taǵyp, óz mektebiniń arnaıy dıplomyn tabys etti. Jınalǵan jurt dıplom alǵan sportshylardy shyn júrekten quttyqtap, sartyldata shapalaq uryp jatty. Biz osy sát-aty álemge áıgili taekvondoshy Mustafa Óztúriktiń óz qolynan dıplom alǵan jigitterdiń qýanyshtaryna syrttaı kýá bolyp otyrdyq. Bul kúnniń ol jigitter úshin óte qýanyshty, baqytty ekenine de, ómirlik este qalatyn birden-bir oqıǵa bolatynyna da shúbá keltirmedik.
Endigi kezek Mustafanyń ózine tıgen eken, álginde bir qaraǵanda baısaldylaý kóringen baýyrymyz kúres kilemine tabany tıisimen atyrynyp shyǵa keldi. Birde jolbaryssha atylsa, endi birde qýatty qol aıaǵymen aýany tilgileıdi kep! «Adam múmkindigi degenińiz keremet eken ǵoı» dep oıladyq ishteı. Ne degen qımyl, ne degen kúsh bul! Kóz ilespes jyldamdyq oıyńdy súrindiredi. Bir ádisti kóńilińde qorytyp bolǵansha ekinshi, úshinshi ádister týyndap jatty. Sulý qımyldar kózdiń jaýyn alady-aý, shirkin! Mustafa taekvondo ádisterin emes, beınebir sport bıin bılep júrgen sıaqty. Jurtshylyq bolsa demderin ishterine tartqan boıy «bıshi» jigitten kóz jazar emes. Osy bir tylsym tynyshtyqty, «bıshi» jigitke bergen oı-sanańdy tıtteı buzsań bolǵany - álgindegi barlyq qyzyqtan, tátti sezimnen birjolata ajyrap qalatyndaısyń. Shymyr dene, shalt qımyl ábden-aq úılesim taýypty. Bul kez bizdiń kóz aldymyzǵa tabany qyzǵan tulpar elesteıdi. «Jigit-aq eken» deımiz daýystap, jan-jaǵymyzǵa qarap. Sózimizdi ilip áketip jatqandarda san joq. Basyn shaıqap, tańdaı qaqqandar da jeterlik. Endi birde Mustafa tizginin tarta saıabyrsydy. Halyq ta oryndyqtarynan kóterilýge shaq qalǵan eken, eptep jaıǵasa bastady. Osy kezde Mustafa ortaǵa eki qyzdy shaqyryp, qoldaryna ortasynan tesilgen eki paraq ustatty da, sol tesikterge shamamen qurylysshylardyń syzǵyshtaryndaı taıaqshany ildi. Eki qyz eki jaqtan tek qaǵazdardan qana ustap turdy. Bizdiń baıqaýymyzsha, Mustafa álgi taıaqshany uryp syndyrmaq. Biraq qaǵaz jyrtylmaý kerek. Al ol úshin qanshama kúsh, qanshama jyldamdyq, qanshama dáldik kerek. Sál ǵana qatelessek bolǵany, qaǵaz paraqshalarǵa ilingen ortadaǵy taıaqsha synbastan, qyzdar ustap turǵan qaǵazdardyń jyrtylyp ketýi daýsyz-aq. Qarap ta úlgermedik, Mustafa kóz ilespes jyldamdyqpen álgi taıaqshany ortasynan uryp, syndyryp túsirdi. Al, qaǵaz sol qalpy qaldy. Tańyrqaǵan jurtqa bul kórinis alǵashqyda bir túrli kózboıaýshylyq sıaqty kórindi. Biraq ol shyn máninde sportshynyń asqan sheberliginiń jemisi edi...
Bul kúngi kezdesý keshi, óner keshi uzaqqa sozyldy. Jınalǵan jurtshylyq sonshalyqty rıza kóńilmen Mustafany ortaǵa qaıta-qaıta shaqyrady. Tipti, túnniń bir ýaǵyna deıin otyra bermek. Biraq, oǵan ýaqyt, jaǵdaı kótere bere me? Mustafa tap osy jerde erteń de, búrsúgúni de óner kórsetpek. Odan keıingi kúnderi Almaty maqta-mata kombınatyndaǵy otandastarmen júzdespek. Sondyqtan da, Mustafa atqarar ister kóp alda. Olaı bolsa ony da túsinýimiz kerek qoı... Kesh aıaqtalar tusta Mustafa eki qolyn birdeı kóterip:
-Súıdim barlyqtaryńyzdy,-dedi bar daýsymen. Sırk ishi shapalaqtan qulaq tundyrady. Osy sát: - Rızamyz saǵan, Mustafa biz de seni súıemiz!-desip aıqaılasty jurtshylyq qımaı qoshtasyp jatyp...
Atamekenge ekinshi sapar
Mustafa Óztúrik birinshi kelgen saparyndaǵy árbir kezdesýinde:
-Amanshylyq bolsa endi úsh aıdan keıin kelemin. Onda ózimmen birge Germanıadaǵy shákirtterimdi de ala kelsem be deımin. Óıtkeni, Qazaqstannyń birneshe jerinen taekvondo mektebin ashsam ba degen armanym bar. Onyń qalaı júzege asatyndyǵy menen buryn ózderińizge de kóbirek baılanysty. Sizderde Bekseıit Túlkıev, Asqar Ábdirahmanov, Qaırat Moldajanov sıaqty myqty sportshylar bar. Osylar turǵanda qazaq topyraǵynda taekvondo sportynyń damymaýy múmkin emes. Eger ózim oılaǵandaı bolyp jatsa keıinirek men Germanıaǵa birneshe maman sportshylardy shaqyrtamyn. Olar sonda meniń arnaıy mektebimnen ótip, osyndaǵy aldaǵy ýaqytta ashylar taekvondo mektebinde bolashaq chempıondardy baýlıtyn bolady,-dep jıi-jıi qaıtalaǵan edi. Er-azamat sózinde turdy. Qyrkúıektiń 20-shy juldyzynan ary qaraı astana kóshelerinde «Oktábrdiń elý jyldyǵy» atyndagy sport saraıynda 30-shy qyrkúıek pen 2-shi qazan aralyǵynda aty álemge áıgili múnhendik qazaq jigiti, taekvondodan 6-shy dan ıegeri Mustafa Óztúrik óz shákirtterimen óner kórsetedi» degen jarnama-qulaqtandyrýlar paıda boldy. Shynymyzdy aıtsaq, sheteldik baýyrymyzdyń keletinine qalanyń halyq kóp toǵysatyn jerlerine ilingen jarnama-qulaqtandyrýlardan keıin kózimiz jetip, ýádesinen shyqqan otandasymyzǵa rıza bolysqanbyz. Osy habardan soń onyń qaı kúni, qandaı reıstegi samoletpen keletinin de bilip, sol ýaqytta Almaty aeroportyna tartqanbyz. Bul 1990 jylǵy qyrkúıektiń 27-shi juldyzy edi.
Aeroport qashanda yǵy-jyǵy. Bireý kelip, bireý ketip jatady. Bulardyń syrtynda jolaýshylardy shyǵaryp sap, kútip alýshylar qanshama! Mustafalar keletin kúni de dál osylaı eken. Qalyń adam. Kimniń keteıin dep, kimniń shyǵaryp sap nemese kútip alyp turǵanyn aıyrý qıyn. Solardyń biri bolyp biz de Mustafalar keletin samoletti kútkenbiz. Sóıtsek, ony kútýshiler kóp eken. Olardyń arasynan ózimizge jete tanys respýblıkalyq gazet-jýrnaldardyń «sen tur, men ataıyn» degen jalańdaǵan jýrnalıserdi, fototilshilerdi, sport jankúıerlerine tek jeńis pen baqyt syılap júrgen aıtýly sportshylardy, kıno mamandaryn, taǵy basqa da óner adamdaryn, jastardy kórip qaldyq. Alyp «qus» júzdegen armandardy aeroport alańyna túsirgende kútýshiler japa-tarmaǵaı esikke umtylǵan. Al endi kimniń kimdi kútip alatynyn aıyryp kór! Sonadaıdan Mustafany tanydyq, júzi bal-bul janǵan onyń janarlarynda nur oınaıdy. Dáp osy sát otandasymyzdyń qýanyshtan júreginiń lúpildep, jarylardaı bolyp turǵany daýsyz. Al qasyndaǵy shákirtteriniń barlyǵyn emes, tipti birin de tanı almadyq. Óıtkeni, buryn-sońdy kórmegen adamyńdy taný múmkin emes qoı. Biraq onyń janyna jaqyndap, sóılesip kele jatqandardy dáý de bolsa shákirtteri shyǵar dep túıdik....
Mustafany shákirtterimen sol kúni kóp adam kútip alǵan. Bul oǵan degen qurmet ekeni daýsyz. Óıtpegende she! Halqymyzdyń atyn, abyroıyn óziniń júrgen jerinde, elinde aspandatyp aıdaı álemge pash etken mundaı perzentin kim syılamasyn?! Bári de túsinikti. Jáne ol bul joly óz atamekenin, qandastaryn tek kórip qaıtý emes, qazaq topyraǵynda shyǵystyń qaharly jekpe-jegi-taekvondo sportynyń qanat jaıýyna qamqorshy, tileýles adam retinde, óziniń mektebin ashýǵa kele jatqan azamat! Mine, onyń Qazaqstanǵa ekinshi ret saparynyń maqsaty da osy. «Nıetińe jetshi, baýyrym!» deımiz biz de shet elde, jyraqta júrip-aq óz halqynyń qamyn, jastarynyń bolashaǵyn oılap, janashyr bolyp júrgen otandasymyzǵa shyn rıza kóńilmen.
Mustafanyń ata qonysqa ekinshi saparyndaǵy alǵashky sporttyq shoý programmasy qyrkúıektiń 30-shy juldyzynda (1990 j.) Almatydaǵy «Oktábrdiń 50 jyldyǵy» (qazirgi Balýan Sholaq atyndaǵy) atyndaǵy sport saraıynda ótpek. Sondyqtan bul kúndi astana jurtshylyǵymen qosa biz de asyǵa kútkenbiz. Osy kúnderi kórshi oblysta turatyn bir tanysymyz Mustafanyń Almatyǵa óz shákirtterimen kelgeni, endi onyń Qazaqstannyń birneshe qalasynan taekvondo mektebin ashatynyn jáne osy joly tek Almatyda ǵana emes, basqa bir-eki oblysta bolyp, shákirtterimen óner kórsetetinin respýblıkalyq baspasózden oqyp, «bılet alyp qoıarsyńdar, biz 30-y kúni jetemiz» dep, ári buıryq, ár ótinish aıtqan jáne dáp osyndaı ótinish aıtýshylar Almatydan da tabylǵan. Óıtkeni aldyn-ala satyla bastaǵan bıletter á degende-aq ótip ketip, qala jurtshylyǵynyń kóbiniń sanyn soqtyrǵan. Sonymen, Mustafanyń shoý-programmasynyń bastalýyna birneshe kún bar ekendigine qaramastan bılet izdeýshiler sany kún saıyn molaıa túsken edi. Solardyń biriniń «shoý-programmany nege bir-eki apta boıy júrgizbeske, nemese kúnine eki ret ótkizbeske» dep qynjyla aıtyp turǵanyn óz qulaǵymyzben estigenbiz. Ol baýyrymyz Mustafanyń odan basqa da qyrýar jumystarynyń, kezdesýleriniń bar ekenin qaıdan bilsin. Áıteýir, onyń oıy – arman bolǵan Mustafany bir kórip qalý ǵoı, túsinikti árıne. Bul eshnárse emes eken. Bılet izdegenniń kókesin «qýyrdaqtyń kókesin túıe soıǵanda kórersiń» degendeı 30-shy qyrkúıek kúni «Oktábrdiń 50 jyldyǵy» atyndaǵy sport saraıy aldynda, shoý-programmanyń bastalýyna bir saǵat buryn qalǵanda kórdik-aý. Bılet izdeýshiler bir qadam bastyrmaıdy. Tipti, bıletińniń shetin kórip qalsa sýyryp alatyn sıaqty. Yǵy-jyǵy halyq. Mılısıonerler de mol eken. Bıleti joqtardyń biraz bóligi sport saraıynyń óz kyzmetkerlerine arnalǵan esiginiń aýzyn kúzetýde. Kim bilsin, ıi jibigen biri ózimen birge ala kirer dep oılaıtyn bolýy kerek. Jáne bul jerde Almatydaǵy karate sportymen shuǵyldanatyn tańdaýly shákirtterimen birge maman jattyqtyrýshylar, sportshylar da tur eken. Olar ózderiniń aıtýy boıynsha, Mustafa Óztúrik kelgen soń sonyń janynda júrgen respýblıkalyq taekvondo federasıasynyń qyzmetkerlerine ótinish jasamaqshy. Nesi bar, ol da durys-aq. Mynaý jas sportshylar áıgili qazaq jigitiniń, onyń sonaý Germanıadan ertip kelgen shákirtteriniń ónerin kórsin, tamashalasyn, úırensin. Bulardyń arasynan bolashaq chempıondar shyqpasyna kim kepil. Ózimizdiń ataqty sportshy baýyrlarymyz kezinde álemniń sport jankúıerlerin aýzyna qaratqan Ábilseıit, Ábdisalan, Jaqsylyq, Serik, taǵy basqalar áýelgi jolyn mynaý búgingi Mustafa jáne onyń shákirtteriniń ónerin kórgeli kelgen saryaýyz jas sportshylar sıaqty kishigirim jattyǵý zaldarynan, mektepterden bastaǵan. Sondyqtan qazirgi Mustafa baýyrymyzdyń qatysýymen ótkeli otyrǵan sporttyq shoý-programma kórermenderdi tek adam múmkindiginiń sonshalyqty myqty ekendigin dáleldep qana qoımastan, sonymen qatar bolashak jas urpaqtyń sportpen aınalysýyna barshamyzdyń kóńil bólýimizge nasıhattaıdy. Árıne, sportpen aınalysqan jannyń densaýlyǵy, oqýǵa, jumysqa qabileti artady. Biraq osyny bárimiz birdeı uǵyna beremiz be? Joq. Ol óz aldyna bólek áńgime.
Búgingi áıgili qazaq Mustafanyń basqarýmen ótpek sporttyq shoý- programmaǵa eresektermen qatar balalar da mol jınalypty. Onyń sebebi de ózinen-ózi túsinikti. Jáne bul balalardyń kóbi, bizdiń baıqaýymyzsha sport mektepterinde karate, sambo, dzúdo, qazaqsha kúres, ý-shý, taǵy da basqa sport túrlerimen jattyǵyp júrgenderge uqsaıdy. Ony biz álginde syrtta turǵanda birneshe balanyń áńgimesinen uqqanbyz. Mine, sondyqtan bul balalardyń ataqty Mustafanyń, onyń shákirtteriniń ónerin tamashalaýǵa,úırenýge kelýi zańdy. Onyń ústine balalardyń qulaǵyna Mustafa aǵalarynyń ataq-dańqy jalpaq álemdi jaılap alǵan Brús Lımen bir mektepte jattyqqany jaıly áńgime de jetip úlgergen. Al Brús Lıdi bilmeıtin bala bar ma búginde?
Osy oraıda oıymyzǵa bir áńgime oralady. Birde jaqsy tanysymyzdyń úıinde bolǵanymyz bar edi. Áńgimeden áńgime shyǵyp, sóz tórkini Mustafa, Brús Lı týraly órbigen. Sonda tanysymyzdyń karate mektebine baryp júrgen on jasar balasy bizdiń aldymyzǵa Brús Lıdiń jıyrma shaqty sýretin jaıyp salǵan.
-Bir jyl boıy «balmuzdaq alyp jegin» dep bergen tıyndardy bizge kórsetpesten jınap, osy sýretterdi satyp alypty,-degen ákesi men sheshesi. Balanyń bul isine ishteı qatty rıza boldyq sonda.
-Mustafa aǵaıdyń da sýretin jınar edim. Biraq taba almaı júrmin. Ol kisi Brús Lımen birge jattyqqan deıdi ǵoı. Sol ras pa? Mustafa aǵamyz Almatyǵa kelgende ol kisiniń ónerin tamashalaýǵa men de baramyn. Sol kúnderi bul aǵamyzdy bir kisiler sýretke túcipce, maǵan sonyń birnesheýin alyp berýge kómektesińizshi,-degen biz ketýge yńǵaılanyp jatqanda tanysymyzdyń uly.
- Mustafanyń Brús Lımen bir mektepte jattyqqanyn, ony ábden jaqsy biletinin, onymen birge júrgenin Mustafa aǵańnyń óz aýzynan esittik. Al onyń sýreti kerek bolsa, múmkindiginshe birnesheýin saǵan ákelip berermiz, aınalaıyn,- degenbiz sonda jas sportshyǵa ýáde berip...
Oktábrdiń elý jyldyǵy atyndaǵy sport saraıy kezdesý bastalarǵa 10-15 mınýt qalǵanda jınalǵan qaýymǵa lyq toldy. Ine shanshar jer joq. Biraq soǵan qaramastan ishke enip jatqandar kóp-aq. Saraı ishin Túrkeshtiń ataqty «Kóńilashar» kúıi baýrap alǵan. Mańdaıshada «Shetelden kelgen baýyrlarymyz ben qadirli qonaqtarymyzǵa jalyndy sálem!» degen jazý sonadaıdan kez tartady. Jınalǵan qaýym kezdesý bastalǵan sátti taǵatsyzdana kútýde. Ortadaǵy alańǵa molynan kúres kilemderi tóselinipti. Mıkrofon da sonda qoıylǵan. Kınooperatorlar, teleradıo jýrnalıser, fotojýrnalıster, sport jýrnalıseri de osynda. Olardyń birazy qural-saımandaryn daıarlap, túsirýge yńǵaıly oryn izdep, báıek bolýda. Aralarynan ózimizge tanys jýrnalıserdi, fototilshilerdi kórip, ótkende tanysymyzdyń ulymen bolǵan ángime esimizge túsedi. Jáne sol bolashaq karateshi balaǵa bergen ýádemizdiń oryndalyp qalýynyń múmkin ekenin de ishteı sezingendeı bolamyz. Óıtkeni osylardyń ishinde júrgen ıyǵyna asynǵan qos fotoaparaty bar fotojýrnalıst Nurǵoja aǵa Jubanovpen azyn-aýlyq jaqyndyǵymyz, syılastyǵymyz burynnan-aq bar bolatyn. Kúni erteń-aq sol kisiden Mustafanyń birneshe sýretin alyp, balmuzdaq ornyna sportshylardyń beınesin jınap júrgen balaǵa tartý etermiz dep túıdik oıymyzdy.
Aqyrynda halyq taǵatsyzdana kútken ýaqyt ta jetti-aý. Ortaǵa ózimizge burynnan-aq tanys, talantty akter, ánshi Dosqan Joljaqsynov shyqty. Osy sátti kútip otyrǵan qaýym satyrlata shapalaq urdy. Saraı ishi bir sát tolqyp turdy.
-Qurmetti halaıyq!-dep bastady sózin Dosqan. -Ózderińizge belgili múnhendik otandasymyz, aty álemge áıgili Mustafa Óztúrik baýyrymyzdyń bul atamekenge ekinshi sapary. Mustafa budan úsh aı burynǵy saparynda da birneshe kún boıy qazaq sırkinde, basqa da mekemelerde, kásiporyndarda, qysqasy múmkin bolǵan jerlerdiń bárinde de qazaq baýyrlarymen kezdesýge, áńgimelesýge tyrysty. Biraq keń baıtaq respýblıka jurtshylyǵymen kezdesýdi bylaı qoıǵannyń ózinde Almatydaǵy aǵaıyndarmen tolyqtaı júzdese alǵan joq. Oǵan eshkandaı múmkinshiligi bolmady. Al bul jolǵy saparynda ol birneshe kún tek osynda ǵana bolyp qoımaıdy, sondaı-aq Jambyl, Shymkent oblystaryna da baryp qaıtpaq. Árıne, Mustafanyń ómirbaıany ózindik erekshelikterimen qyzyqty-aq. Ol jaıynda Mustafanyń alǵashqy sapary kezinde respýblıkalyq gazet-jýrnaldar úlkendi-kishili maqalalar jazdy. Radıo, teledıdarda da birneshe habar uıymdastyryldy. Degenmen, Mustafanyń búginde sheteldik atanyp, ata qonysyna saǵynyp-sarǵaıyp sapar shegip júrgeni halqymyzdyń basyna qaıǵy bulty tónip, atamekennen lajsyz ketýge májbúr etken sonaý bir alasapyran jyldardyń taýqymeti ekenin barshamyzdyń durys túsingenimiz abzal-aq. Osy oraıda myna bir máselege de toqtalyp ótkim keledi. Budan birneshe jyl buryn sheteldik qandastarymyz, otandastarymyz kelgende osylaısha dúrkirete qarsy alý bylaı tursyn, esitpeı de qalatynbyz. Al qazirgi elimizde júrip jatqan qaıta qurý men demokratıa bizdiń sheteldik baýyrlastarmen aralasýymyzǵa jol ashyp berip otyr. Oǵan da shúkirshilik. Bul rette shetelderdegi qazaqtarmen mádenı baılanys jasaıtyn respýblıkalyq «Qazaqstan» qoǵamynyń jaqsy jumysyn aıta ketý kerek sıaqty. Sońǵy birneshe jyl kóleminde qoǵamnyń arnaıy shaqyrýymen ejelgi qazaq jerine, ata-babalarynyń mekenine kelip qaıtýshy qazaq týǵandar sany edáýir artty. Osynyń nátıjesinde ózara túsinistik, syılastyq, týystyq sezimderi de asa bir ystyq baýyrmaldyqpen keń arna tarta bastady...
...Iá, Dosqan áńgimesiniń jany bar. Sońǵy kezderi sheteldermen baılanys burynǵydan edáýir jaqsardy. Munyń ózi elin, Otanyn, atamekenin bir kórýdi armandaǵan, ańsaǵan baýyrlarymyzdyń aıyn – ońynan, juldyzyn solynan týǵyzdy. Osy oraıda oıymyzǵa tamyz aıynda Almatyda Germanıanyń Múnhen qalasynan semásymen kelgen Qabı Súmer degen qazaq baýyrymyzdyń áńgimesi oralady.
- Arǵy ata-babamyzdyń ósip-óngen jeri qazirgi Qaraǵandy oblysy eken,-dep bastaǵan Qabekeń áńgimesin. - Shamamen budan eki jarym ǵasyrdaı buryn Altaı jaqqa ótippiz. Al 1935 jyldar shamasynda Sovet Odaǵy, Qytaı, Monǵolıa sıaqty úsh memlekettiń shekarasynda bólingen osy taýly óńirde kezekti bir qaqtyǵystan keıin ata-babalarymyz jyljyp keship, 1938 jyly Tıbetke taban tipep, odan Gımalaı arqyly Úndistanǵa qonystanypty. Ol kezde men nebári eki jasta ekenmin. Keıinirek, es bilgende estýim boıynsha sonda Úndistanǵa úsh myńdaı tútin barǵan desedi. Biraq, ókinishke oraı, onyń teń jartysy alǵashky jyldary-aq qyrylyp qalǵan. Oǵan sebep-salqyn jaqtan barǵandardyń birden ystyq klımatqa úırene almaýy, ekinshiden, munda ýly baqa-shaıandardyń mol bolýy, úshinshiden, aıaq asty oba aýrýyna shaldyǵýy. Mine, osynyń bári onsyz da kóship-qonyp, azap shegip kele jatqan qazaqtarǵa óte aýyr soqqan. Bul kezde Úndistan Anglıanyń otarlaýynda edi. Aǵylshyndar aýyp barǵan qazaqtarǵa alǵashqy 5-6 aı shamasynda tegin tamaq beripti. Jasyratyn ne bar, odan keıin de qazaqtar óz kúnderin ózderi kórip kete almaǵan. Sonyń saldarynan keıbiri kóshe kezip, qaıyr suraýǵa deıin barǵan. Aqyrynda tiri qalǵandary 1947 jyly musylman eli ǵoı dep Pákistanǵa kóshipti. Biraq munda da kóp tura almappyz. Osy tusta aqsaqaldar aldynda eki tandaý bolypty. Biri-muhıttyń arǵy betindegi-Amerıka da, ekinshisi-Túrkıa edi. Sodan arada biraz kelisimder bolyp, aqyrynda Túrkıaǵa sapar shegippiz. Bul 1953 jyldar eken. Obaly qaısy, túrik aǵaıyndar bizdi qushaq jaıa qarsy alyp, bir jyldaı qonaqúıde turǵyzyp, «qaı jerden jer alasyndar, erik ózderińde» dedi. Osylaısha árqaısymyz ár jaqqa bólindik. Dese de alǵashqy jyldar jersinip, etimiz úırengenshe qıyndaý boldy. Ásirese, áke-sheshem Pákistanda qaza bolǵan maǵan aýyrlaý tıdi. Biraq sonshama jylǵy aýyrlyq, azapty sapar meni shyńdady. Jastyǵyma qaramastan, Evropa elderiniń birazynda bolyp, bilim izdedim, til úırendim, ómir kórdim. Aqyrynda 1964 jyly Múnhende turaqtap qaldym. Mine, sodan bergi ómirim Germanıa jerinde ótýde. Mehanıka salasyn meńgergem. 1970 jyly semá qurdym. Mynaý qasyma ertip júrgen jubaıym Nurnısanyń áke- sheshesi Túrkıada turady. Aqmaral, Aman atty ul-qyzdarymyz bar. Aqmaral 15 jasta. Qazirdiń ózinde bes tilde-qazaqsha, túrikshe, nemisshe, aǵylshynsha, fransýzsha taza sóıleıdi. Al ekinshi klasta oqıtyn ulym Aman qazaq, túrik, nemis tilderin jetik meńgergen. Qazir basqa tilderdi úırený ústinde. Men de, zaıybym Nurnısa da birneshe tilde sóıleı beremiz. Til bilgenniń artyqtyǵy joq. Qaıta qaı jerde de paıdasyn kórip júrmiz.
-Qabı aǵa, sizden buryn da biz Evropadan kelgen birneshe qazaqpen kezdesken edik. Sonda bir rıza bolatynymyz shet memleketterde júrgendigine qaramastan olardyń óz ana tilin jetik bilýi. Osynyń syr ne?-degenbiz kókeıdegi suraǵymyzdy jasyrmastan.
-Munda eshqandaı qupıa joq. Bizdi jastaıymyzdan ata-anamyz, úlken kisiler ana tilin bilýimizge úıretedi. Jáne bul dástúr urpaqtan-urpaqqa jalǵasa beredi. Mine, bar syry osy. Al endi túrikshe, nemisshe taǵy basqa tilderde sóılessek-ol ózimiz aralasatyn, ózimiz eńbek etip, ómir súrip júrgen ortamyzdaǵy sol halyqqa, ultqa degen qurmetimiz. Bizdiń ana tilimizdi, ata-baba dastúrin, ádet-ǵuryp, án-jyryn bilýimizge jastarymyzǵa sony úıretýimizge Múnhen, Keln, Parıj, Túrkıadaǵy qurylǵan qazaq qoǵamdarynyń úlesi de zor. Alǵashynda bir-birim járdem kórsetý maqsatymen qurylǵan bul uıymdardyń qazirgi atqaryp jatqan isteri óte aýqymdy. Jańaǵy aıtqanym solardyń bir salasy ǵana. Endi bizdiń aldymyzda taǵy da bir is kútip tur-ol Germanıada qazaq ortalyǵyn ashý. Sol úshin Qazaqstannan kıiz úı, túrli jabdyqtar aparsaq tıisti uıymdarmen kelisim jasasaq deımin. Jalpy meniń oıym-el me eldi jaqyndastyra otyryp, ózara qatynasta bolsaq deımin. Oǵan qazirgi kezde múmkinshilikter bar. Burynǵydaı emes, búginde óz atamekenimizge kelip-ketý bizge de ońaıyraq bolyp tur...
Múnhendik Qabı aǵamyz óz áńgimesinde osylaı degen. Oıymyzdy Dosqannyń:
- Qazir sizder Shómishbaı Sarıevtiń sózine jazylǵan Tólegen Muhamedjanovtyń «Saǵynysh» ánin tyńdaısyzdar. Bul án Mustafa úshin arnaıy jazylǵan,-degen sózi bólip jiberdi. Áýezdi án áp-sátte-aq saraı ishin baýrap alǵan. Dosqandy búgingi jınalǵan qaýym, jalpy respýblıka jurtshylyǵy burynnan-aq talantty akter retinde de, ánshi retinde de jaqsy tanıdy. Mynaý jańa ándi de ol naqyshyna keltire oryndap shyqty. Satyrlaǵan shapalaq saraıdy jaryp jibererdeı. Jáne mundaı shapalaqtar sporttyq shoý-programmasyna arnaıy engizgen nomerlerdi oryndaǵan respýblıka óner súıer qaýymynyń súıiktilerine aınalǵan Tuńǵyshbaı Jamanqulov pen Qudaıbergen Sultanbaev syndy sanlaqtar ortaǵa shyqqanda da birneshe ret qaıtalandy. Jurtshylyq bularǵa dán rıza. Biraq Mustafanyń óz shákirtterimen ortaǵa shyǵýyna asyǵýly. Endigi kezek Mustafalarda shyǵar dep otyrǵanbyz. Sóıtsek qatelesken ekenbiz. Ortaǵa astanamyzdaǵy «Maqpal» sán úlgiler birlestiginiń qyz-jigitteri shyǵyp keledi. Kıgenderi ártúrli úlgidegi kıimder. Osylardy kórsetý arqyly jınalǵan jurtshylyqtyń qaı úlgidegi tigilgen kıimge kóńili tolǵanyn anyqtap almaqshy. Onysy da durys-aý.Áıtpese qalaı bolsa solaı tigilgen, kópshilik kóńilinen shyqpaǵan qanshama kıim-keshek dúken sórelerinde shań basyp jatyr. Matanyń sory ǵoı ol.
Osy sát oıymyzdy bir kórermenniń:
-Mynaý sánshilder qaıdan shyǵyp ketti ózi!? Bularǵa basqa ýaqyt jetpeı me?-degen renishti sózi bóldi. Onyń sózin qarsy bettegi daýsy jýan jigit te qaǵyp alyp, gúr ete qaldy. Biraq isteıtin amaly qaısy, «Makpaldyń» kyzdary men jigitteriniń barlyq kıimderin kórip shyqqansha otyrdyq-aý shydap, áıteýir. Endi birde Dosqan:
-Mustafa shyǵady ortaǵa! Qasynda on eki shákirti bar,-dedi sańq etip. Sol-aq eken, saraı ishi gýlep júre berdi.
-Mustafa! Mustafa! Mustafa!
-Assalaýmaǵaleıkúm, baýyrlarym meniń! Qýanǵannan júregim jarylardaı bolyp turmyn. Jaratqan maǵan bir jan bergen, eger qazir meniń janym sizderge kerek bolsa, berýge ázirmin!..
Mustafa daýsynan birtúrli dirildi sezgendeı bolamyz. Onyń árıne qýanysh dirili ekeni daýsyz. Júregi lúpildep tur-aý, baýyrymyzdyń. Qaıtsin endi, shetelde júrý ońaı ma! Saǵynady-aý jurtyn, ańsaıdy-aý elin!
Mustafa sózin ary qaraı jalǵastyrdy.
-Atamekenim, ózderińizge kelip-ketkenime úsh aıdaı-aq ýaqyt boldy. Biraq osy úsh aı maǵan úsh jyldan da kóp kórindi. Men aýyryp qaldym.
Zalda osy sát qozǵalys paıda boldy.
-Nege aýyrdyń, sen aýyrma, Mustafa!
-Ne deıdi, aýyrǵany qalaı?
-Oıpyrym-aı!
Mustafa sózin jalǵady.
-Sizderge ǵashyq bolyp, sizderge asyq bolyp, sizderdi oılap aýyrdym...
-E, báse...
Otyrǵandar kúlisip alǵan. Osy arada Mustafa ózimen birge ilesip kelgen on eki shákirtin tanystyrdy. Bulardyń barlyǵy da Germanıada Mustafa mektebinde jattyǵyp júrgender bolyp shyqty. Arasynda dúnıe júziniń eki dúrkin chempıony atanǵan, taekvondodan 4-dan ıegeri túrik jigit, sondaı-aq ekinshi, úshinshi dan ıegerleri Babyr, Ibragım sıaqty talantty qazaq jigitteri de bar eken. «Jalpy bulardyń bári de tylsym tabıǵatty taekvondo ónerin sheber meńgergen sportshy jastar»,-dedi shákirtterin tanystyryp bolǵan soń Mustafa. Budan keıin baýyrymyz ortaǵa jáne eki jigitti shaqyrdy. «Bular kim eken»?- dep otyrdyq ishteı. «Sportshylar ma»?- desek, asynǵan fotoaparattary bar. Manadan beri osynda ótip jatqan kezdesýdi sýretke túsirip júrgen der edi.
-Bular meniń ózimmen birge Germanıadan ilesip kelgen jýrnalıs dostarym. Jalpy Evropada Qazaqstan týraly asa kóp bile bermeıdi. Amanshylyq bolsa, osy eki jýrnalıs dosym osy sapardan oralǵan soń Batys elderi basylymdaryna Qazaqstan jaıly, qazaqtar jaıly jazatyn bolady. Bul men úshin baqyt qoı. Bilsin batystyqtar qazaqtardyń kim ekenin!
Jınalǵan qaýym taǵy da satyrlata shapalaq urǵan.
- Durys, durys, aınalaıyn! Bizdiń halqymyzdyń kim ekenin basqa da bilsin! Rahmet, Mustafa!
-Bul saparymyzda biz Qazaqstannyń birneshe qalasynan, aýdan ortalyqtarynan taekvondo mektebin ashpaqpyz,-degen Mustafa sózin jalǵastyryp. Aldaǵy jyldary, meniń oıymsha, qazaq topyraǵynan álem chempıondary shyǵýy tıis. Meniń endigi armanym - osy. Men osy maqsatta jumys isteıtin bolamyn.
-Nıetińe jet, - dedik qaıta-qaıta qaıtalap.
...Shoý-programma bastalǵan. Jurt janary ortada. Kórermen bir sátke tabıǵaty tym qatal, shyǵystyń kaharly jekpe-jegi taekvondomen kezdesken. Alǵashynda on eki jigit Mustafanyń basshylyǵymen taekvondo ádisiniń birnesheýin kórsetken. Odan sońǵy kezek jekeleı, sońy eki-ekiden ádis kórsetýge ulasqan. Osy kezde bizdiń sportshy jigitterimiz tór jaqtaǵy esikten tórtburyshty taqtaı tasyp jatqanda «Muny ne istemek?»-dep otyrǵanbyz. Sóıtip otyrǵanymyzda endigi kez osy tórtburyshty qalyń taqtaılarǵa da keldi. Sóıtsek, bulardy taekvondoshylar uryp, teýip syndyrady eken. Qalyń taqtaılar kóz aldymyzda byt-shyt bolyp jatty. Tipti Mustafanyń shákirtteri 2,5 metr bıiktiktegi álgi taqtaılardy da sekirip teýip, qaq bólgende jaǵasyn ustamaǵan jan qalmady. Adam múmkindiginiń sheksiz ekendigine sonda taǵy bir ret bas ıgenbiz jáne Mustafa baýyrymyzdyń osyndaı sport túriniń qazaq topyraǵynda da órkendeýi úshin syrtta júrip-aq qamqorlyq jasap, qol ushyn berýge kelgenine ishteı rıza bolyp otyrǵanbyz. Álgindegi bir sózinde Mustafa otandasymyz sporttyń bul túriniń kelesheginiń zor ekendigin, onyń endi olımpıada programmasyna da engiziletinin jınalǵan jurtshylyqqa túsindirip berdi. Bul sózdi keshe Qazaqstan Ortalyq Komıtetinde ótken kezdesýde de Mustafa tebirene málimdep edi. Sonda bizdiń odan uqqanymyz-taekvondonyń ómirsheńdigi. Mustafanyń bul ónerdi nasıhattap júrgendigi sol ǵoı dep túıgenbiz, oıymyzdy sonda.
Keıde biz astanaǵa basqa jaqtan kelip jatqan áıgili adamdarmen kezdese almaı, ketip qalǵan soń bir-aq estip jatamyz. Óıtkeni, mundaı kezdesýlerdi uıymdastyrý úshin áıteýir bireýlerdiń júgirýi kerek qoı. Al ondaılardyń bizdiń aramyzda sırek ekeni shyndyq. Sondyqtan da oraıy kelip turǵan júzdesýlerdiń keıde san soqtyryp ketetini bar. Osy oraıda sol kezdegi Qazaqstan LKSM Ortalyq Komıtetine aıtar alǵysymyz mol-aq. Sebebi, komıtettegiler Mustafa alǵash Almatyǵa at basyn tiregende de astanadan shyǵatyn gazet-jýrnaldar ókilderiniń basyn qosyp, Mustafamen úlken áńgime ótkizýimizge jaǵdaı jasap edi. Endi mine, sheteldik baýyrymyz ekinshi ret kelgende de kulaǵy túrik jýrnalıs aǵaıyndardyń basyn qosyp berdi. Keshe de jan-jaqty áńgime boldy. Tipti bul kezdesýge Mustafanyń osy kúnderi Qazaqstanǵa keletinin búginde oqyrmandardyń súıikti gazetine aınalǵan respýblıkalyq «Lenınshil jas» (qazirgi «Jas alash») gazetinen bilip, Norılsk qalasynan Shadıar Qondybaev degen azamat ta kelipti. Qasynda taekvondomen aınalysatyn eki orys jigiti bar. Shadıar ózi Norılsk qalasynda taekvondo federasıasynyń tóraǵasy eken. Osy kezdesýde sóz alǵan reseılik baýyrymyz:
-Mustafa, biz ózińe arnaıy kelip otyrmyz. Ýaqytyńnyń tyǵyz ekenin de bilemiz. Biraq múmkin bolsa bizdiń Krasnoıar ólkesine bir kúnge bolsa da soǵyp ketseń degen tilegimiz bar. Biz ózińdi Krasnoıar ólkesindegi federasıaǵa qurmetti prezıdent etip qabyldaýdy jáne eger ulyqsat etseń Mustafa mektebin ashýdy uıǵaryp edik,-dedi. Shadıar sezin aıaqtar-aıaqtamastan qasynda otyrǵan jerlesi:
-Biz kópten beri taekvondomen shuǵyldanamyz. Biraq áli kúnge deıin eń bolmasa birinshi danymyz da joq. Óıtkeni bizdiń sheberligimizdi saraptap, dál anyqtap, ataq beretin ózińiz sıaqty taekvondo mamany joq bizde. Sondyqtan osy Almatyda bolǵan kúnderińizde qolyńyz bosaı qalsa, bizdiń sheberligimizdi anyqtap, tıesili dárejemizdi berýińizdi ótinemiz. Óıtkeni sizdiń sportshy sheberligine baılanysty dáreje, dan bere alatyn quqyńyz bar dep esittik.
-Ol ras,-dedi Mustafa. -Ýaqytym bolsa, men sizderdiń bul ótinishterińizdi oryndaýǵa tyrysamyn. Al endi sonaý qıyrdan kelgenderińizge kóp-kóp raqmet. Biraq, ókinishke oraı, men ol jaqqa bara almaımyn, sebebi ýaqytym jetińkiremeıdi. Dese de, sizderge kelesi jyly soǵyp ketemin dep ýáde bere alamyn.
Mustafanyń bul sózine reseılik sportshylar rıza bolǵan. Jalpy bul kúngi kezdesý Mustafamen budan úsh aı burynǵy dáp osy zaldaǵy kezdesýden de qyzyqty ári tartymdy etti. Sebebi bul kezdesýge Mustafanyń eki jýrnalıs dosy da qatysty. Sonymen qazaqstandyq jýrnalıser men batystyq jýrnalıser arasynda mamandyqqa baılanysty, jalpy baspasóz tóńiregine qatysty úlken áńgime bolǵan. Biz osy kezdesýde Germanıadan shyǵatyn túrik tilindegi «Dúnıa» gazetimen de alǵash júzdestik. Bul gazet kezekti bir nomerinde Mustafanyń ótkende kelgende Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevpen túsken sýretin jarıalaǵan. Sýrettiń astynda mynadaı dep jazylypty: «Túrikterge qandastarynyń sálemin ákeldi». Sheteldik áriptesterimizdiń aıtýyna qaraǵanda, bul gazet álemniń bar túkpirine taraıdy eken...
Oıymyzdy osy jerden bóle qoıyp, taǵy da janarymyzdy ortaǵa tikkenbiz. Bul kezde Mustafanyń da, onyń shákirteriniń de ábden qyzyp alǵan sáti eken. Biriniń dál tóbesine qoıylǵan almany kózin tańyp, aıaǵymen lyp etkizip teýip túsirip jatyr. Ne degen dáldik bul! Al eger sál qalt ketse, adýyndy kúshtiń bas súıekti jaryp ketpesine kim kepil?
Nemese aýyzda turǵan temeki kúlin aıaqtyń ushymen teyip túsirýdi qalaı deýge bolady? Aıaǵyńdy sal uzatyńqyrap tepseń, jaǵyndy opyryp ketpeı me? Naǵyz sheberlik qoı bul! Áne, Mustafa mektebiniń sportshylary osyndaı! Amanshylyq bolsa, mundaı mektepter bizdi respýblıkamyzda da ashylyp otyr. Bul degenimiz-qaharly taekvondo qazaq jerine de keldi degen sóz.
Mine, ózderińiz tamashalap otyrǵan jigitterdiń sporttyq óneri endi birer jylda qazaq topyraǵynda da qanat jaıatyn bolady. Meniń oǵan kúmánim joq. Túrkıada da, Germanıada da alǵashqy taekvondo sizderdegi búgingi ashylyp otyrǵan mekteptegideı bastalǵan. Bul 1982 jyl bolatyn. Sonda Germanıadaǵy ózim jattyqtyrǵan, dáris bergen qazaq, túrik balalaryn Túrkıaǵa jarysqa apardym. Ol kezderi Túrkıada taekvondo sıaqty shyǵys kúresine onsha mán bermeıtin edi. Jáne bizdiń sportshylarymyz ábden meńgergen sekirip baryp aýada aıaqpen uratyn ádis munda múldem joq ta eken. Biz olarǵa osyny jáne basqa da kúrdel ádisterdi úırettik. Sodan keıin baryp túrkıalyk taekvondoshylar shyǵys jekpe-jegine mán bere bastady. Tipti biz sol jarysta komandamyzdaǵy eki túrik jigitin túrkıalyq áriptesterimizge berdik te. Onyń ekeýi de myqty sportshy edi. Kelesi jyly sonyń biri-álem chempıony, ekinshisi kúmis júldege ıe boldy. Al endi bir túrik boıjetkeni bútkil sport súıer qaýymdy tań qaldyryp, Evropa chempıony atandy. Qazir Túrkıa taekvondodan álemdegi ekinshi, Evropadaǵy birinshi orynda tur. Sondyqtan da bul sporttyń sizderde de tez damıtynynda daý joq dep oılaımyn,-dedi Mustafa jurtshylyqqa tań kórinip otyrǵan sport jaıly az-kem óz oıyn aıtyp.
Bul kúngi sporttyq mereke uzaqqa sozylǵan. Jınalǵan qaýym sheteldik baýyrlaryna degen qurmetin sartyldata shapalaq soǵýmen, oǵan qushaq-qushaq gúl syılaýmen bildirgen. Tipti osy kezdesýge Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń kelýi de Mustafaǵa degen qurmet bolsa kerek.
-Rızamyn,-degen Mustafa kezdesý sońynda. -Endigi meniń ómirim de, baqytym da, qýanyshym da sizdermen birge! Eger meniń sporttyq ómirbaıanymnyń sizderdiń úılerińizdegi nemese búgingi kezdesýge qatysyp otyrǵan balalaryńyzǵa kishkentaı da bolsa paıdasy tıip, sportpen shuǵyldanyp, óz halqynyń abyroı-ataǵyn shyǵarý jolynda qyzmet etse, onda men ózimdi baqyttymyn dep sanaımyn!
-Raqmet, aınalaıyn, raqmet!
-Raqmet, Mustafa! Kóriskenshe kún jaqsy!
-Jaratqanyń jar bolǵaı, ámanda!
- El tileýi – aq tileý. Sol tilek qashanda oryndalǵaı, - dedik biz de Mustafa baýyrymyzǵa shyn rıza kóńilmen…
Sóz túıini
…Bolat qanattary kók kúmbezinen sebelegen altyn naızaly kún sáýlesine shaǵylysyp, áp-sátte-aq aspan tórine qaıqan etip kóterilgen alyp áýe qusy baǵytyn Máskeýge týralaǵan. Samolet ılúmınatorynan tómenge kóz tigip otyrǵan Mustafanyń osy sát júregine bir qımastyk sezim paıda boldy. Kóz aldyna atamekenge ekinshi saparyndaǵy qazaqstandyq baýyrlarymen, qandastarymen ótkizgen kezdesýleri, júzdesýler, saǵynyshqa toly áńgimeleri, qımas sátter keledi. Ne bitirdi, ne tyńdyrdy, sonaý Germanıadan shyǵarda aldyna qoıǵan maqsaty oryndaldy ma? «Shúkirshilik, -deıdi ol ishteı,-biraz jumystar atqarǵan sıaqtymyn».
Iá, shynynda da Mustafa atamekenge osy ekinshi saparynda óziniń kókeıinde júrgen birshama istiń betin beri qaratty. Eń bastysy – Qazaqstannyń birneshe qalasynan, aýdan ortalyqtarynan óz mektebin, tabıǵaty tylsym taekvondo mektebin ashtyrdy. Endi budan bylaı qazaq topyraǵynan da munyń jolyn qýǵan baýyrlary álemdik sport sahnalarynda óner kórsetetin bolady. «Qazaqstannyń barlyq oblystarynda bolyp, baýyrlarymmen júzdessem, áńgimelessem dep edi, oǵan zymyran ýaqyt jete bere me? Jambyl, Almaty, Taldyqorǵan oblystarynda ǵana tileýles qaýymmen júzdesýdiń sáti tústi. «Amanshylyq bolsa, qalǵan kezdesýler kelesi, 1991 jyldyń enshisinde» deıdi Mustafanyń taǵy bir oıy oǵan basý aıtqandaı.
Alyp qus on myń metr bıiktikte tynbaı zýlaıdy. Alda uzaq jol. Mustafa júreginiń jartysyn atamekenge tastap ketkendeı, saǵynyshty kúı keshedi. Munyń árıne, elge, Otanǵa, qandas baýyrlarǵa degen Mustafanyń shynaıy mahabbaty, qımas sezimi ekeninde daý joq. Bizdiń de onymen bolǵan qyzyqty sátterdi kópke deıin umytpaıtynymyz anyq, Mustafamen ótkizgen az ǵana ýaqytymyz ishinde biz onyń tek áıgili sportshy ǵana emes, sonymen qatar úlken júrekti azamat ekendigin de moıyndadyq...
1990 jyl.