nemese qazaqtyń turmys-saltynyń bári tunyp turǵan ǵylym
Búginde zamanaýı jıhazdardyń túr-túri bar. Qonaq bólme, balalar bólmesi, jatyn bólme, dáliz, kireberis deısiz be, bárine qalaǵan dızaında tapsyrys berip jasatyp alasyz. Asúıińizge tórtburysh álde úshburysh nemese dóńgelek ústel kerek pe, ony da óz talǵamyńyzben jasatýǵa múmkindik jetedi.
Soǵan qaramastan, elimizdiń ońtústik óńirlerinde áli de kóp aǵaıyn jerústelge, ıaǵnı jozyǵa otyryp sháı ishedi. Úlken toıdy da jerústelge jasaı beretin aımaqtardy bilemiz. Qaladan barǵandar ol ústelge otyra almaı, ári tóńkerilip, beri tóńkerilip, ábden mazasy qashatynyn kórip júrmiz.
Keshe aýylǵa barǵanda baıqaǵanym, úlkeni de, kishise de maldas quryp otyr dastarhan basynda. Emin-erkin. Bári sergek. Tyń. Qýandym. Bala kúngi kóz aldymda qalǵan qazaqy qalyptyń joǵalmaǵanyna qýandym, bálkim.
Keıde qalaǵa kelgen úlkenderimizdiń «mynaý aspandap otyratyndaryń qolaısyz bizge, jerge ishseńder qaıtedi» dep qalatyny bar. Ol kisiler jerge maldas quryp, tizeni búgip nemese aıaqty sozyp tastap otyrýdyń, jerde jastyqqa shyntaqtap, sozylyp jatýdyń paıdaly ekenin jaqsy biledi. Ony medısına da dáleldep qoıǵan. Al, shyntýaıtynda, dana qazaq odan erterek bilgen.
Atalarymyz maldas qurýdy er kisiniń durys otyrý tásili dep eseptegen. Al áıelder jaǵy ádeppen ǵana oń aıaǵyn astyna basyp, sol tizesin búgip otyryp shaı quıǵan. Zertteýlerge súıensek, bulaı otyrý qan aınalymyn jaqsartyp, aıaqtaǵy qan tamyrlarynyń jumysyna eleýli áser etedi eken. Qarapaıym tilmen túsindirsek, aıaqtaǵy bulshyq ettiń bar bóligine kúsh túsedi de, qan jaqsy aınalady. Soǵan oraı zat almasý prosesi de qarqyndy júredi. Al oryndyqta otyrǵan adamnyń bulshyq etiniń biraz bóligi qımylsyz qalady deıdi mamandar.
Shyndyq sol, qazir eńkeıip eden de jýmaımyz áıelder. Taıaqpen jýamyz. Demek, tize búgilmeıdi. Dene ıilmeıdi. Búgingi órkenıetti qoǵamdaǵy ústelge otyrǵanda da dál sondaı, tizemiz búgilmeıdi, oryndyqta otyrǵan soń oǵan kúsh te túspeıdi, tek qolymyz ben aýzymyz ǵana qımyldaıdy. Al maldas quryp, tizerlep otyrǵan adamdardyń denesi bosańsyp, sol arqyly mıy da tynyshtalatyn kórinedi. Mı tynyshtalǵan soń, tamaq ta sińimdi bolatyny sózsiz.
Aýylda, shaı, tamaq ishilip bolǵan soń, toq basý úshin jerústeldi aınala, bir-bir jastyqty qoltyǵyna basyp alyp, shyntaqtap jatyp áńgime soǵatyn nemese aldaǵy kúnniń sharýasyn aqyldasa bastaıtyn sharýaqor ákelerdiń, aǵa-inilerdiń beınesi qandaı! Bylaısha aıtqanda, qazaqtyń jozysy, jerústeli otbasy múshelerin jaqyndastyratyn qasıetke ıe bolǵan desek, qatelespespiz. As qaıyryp, bata jasap, oryndarynan turyp bara jatqanda da tize bir búgilip, bir jazylady. Al onyń bári densaýlyqqa paıdaly. Qazaqtyń turmys-saltynyń bári turyp turǵan ǵylym ǵoı.
Taqyrypqa oraı
Dastarhan ádebi
- Dastarhan jasalǵanda, ústine aldymen nan qoıylady. Ústel basyna qol jýmaı otyrmaıdy. Áıtpese, astyń quty qashady dep yrymdaǵan.
- Dastarhanǵa áýeli úıdiń úlkenderi jaıǵasady. Sebebi, qazaq úıdiń berekesi úlkenderde turady dep sanaǵan.
- Tórge áýlettiń atasy, ata bolmasa, otaǵasy otyrady. Atanyń sol qanatyna, júrek tusyna uldary jaıǵasady. Olardan keıin ana, jubaıy, kelini otyrady. Atanyń oń qanatynda qonaq, qonaqtan keıin turmys qurmaǵan qyz jaıǵasady. Odan keıin sol úıdiń nemese áýlettiń turmysqa shyqqan qyz-kúıeý balasy otyrady.
- Asty oń qolmen alyp jeıdi. Nandy bir qolmen úzbeıdi. Dastarhan basynda asty shylpyldatpaı, tógip-shashpaı jegen durys. Tamaq ústinde jótelip, qaqyryný, qulaq-betti shuqylaý da úlken ádepsizdik.
- Qazaq áıeli ketik kesege sháı ne qymyz quımaıdy, ıaǵnı synyq ydyspen tamaq usynbaıdy. Ydystyń ketik jerinen shaıtan tamaq iship otyrady dep sengen. Jyrtyq, maı basqan, eski dastarhandy jaımaıdy. Sebebi, kedeılik shaqyrady dep yrym etken.
- Dastarhan ádebindegi eń úlken mádenıet – asty bata jasap baryp ishý jáne as-sýdy iship bolǵan soń, as qaıyrý batasyn berý.