*Qazaqy paıym
Ótken aptada kúnniń shýaǵy mol boldy. Oqta-tekte erteli-kesh soqqan jeldi aıtpasaq, apta jyly boldy deýge tolyq negiz bar. Biraq aptanyń sońǵy kúnderi aýanyń raıy buzyldy. Aspan bulttanyp, kúnniń kózi bulyńǵyr tartty. Jaýyn-shashyn oryn aldy, tańerteńgilik jer betin qyraý japty. Munyń bári, árıne, aı toǵysynyń áseri edi. Aı kúntizbesi boıynsha qarashanyń basynan aı tola bastady. Tájirıbeden kórip júrgenimizdeı, aıdyń basynda (týǵanda), ortasynda (tolǵanda) jáne sońynda aýa raıynda ózgeris bolady.
Qaýipti amaldardyń biri – «Qaýys» amaly. «Qarashada qaýys bar, kári-qurtańdy taýysar» nemese «Qarasha-qaýys, kári-qurtańdy taýys» degen amalǵa qatysty maqal-mátelderdiń ózi bul sózimizge dálel bolǵandaı.
Basqasha atalýy – aq qar. Osy kezde jaýǵan qardyń aq, jeńil, jumsaq bolatyndyǵyna baılanysty atalsa kerek.
Kún shyǵystan shyǵyp, batystan batady, jańa aı batystan týyp, batystan batady, munyń syry nede? Bul tabıǵattyń zańdylyǵy. Óıtkeni, kún men aı qozǵalmaıdy, jer olardy aınalyp júredi. Álemniń bul syryn atam qazaq baıaǵyda-aq bilip, kóńiline túıip qoıǵan. Qazirgi zamanǵy astronomıa ǵylymy muny ǵylymı turǵydan dáleldep, naqtylady.
Babalarymyz Jer sharyn ońtústik jáne soltústik dep ekige bólip, sol boıynsha aýa raıyna boljam jasaǵan. Sol ólshem boıynsha biz soltústik jarty betine ornalasqanbyz. Kún nury osy jarty shardyń 27-23 gradýstyq endigine túskende jaz maýsymy bastalady (maýsym aıynyń 21-22 kúnderi). Al jaz maýsymy ótkennen keıin kún nury birtindep jer sharynyń ońtústik jarty betine qaraı aýytqyp, ońtústik endik 23–27 gradýsqa túsedi de, soltústik jarty sharda qys bolady (jeltoqsannyń 21-22 kúni). Osydan keıin kún nury qaıtadan jer sharynyń soltústik jaǵyna (betine) ótip, qys pen jaz eki jarty sharda osylaısha qaıtalanyp otyrady. Bir jylda kún nury eki ret ekvator beldeýine túsedi, bul kezde kóktem, kúz maýsymdary keledi. Jyl boıy tórt maýsym ózara aýysyp turady. Maýsymdardyń aýysýy tabıǵat dúnıesiniń gúldenýi men adamzat tirshiligi úshin óte mańyzdy álemdik qubylys.
Qoldanystaǵy kúntizbe boıynsha, búgin qarashanyń – 16-sy. Aı júıesi boıynsha, jeltoqsannyń – 2-si. Qazaqsha esepke súıensek, endi 13 kúnnen keıin qarasha aıy keledi. Apta aıdyń basyn, ortasyn qamtyp tur. Bul kórinis aldaǵy aptada Almatyda aıtarlyqtaı aýa raıy ózgermeıtinin bildirse kerek. Biraq jańbyr jaýmaı qalmaıdy, aptanyń sońǵy kúnderi ol kórinis beredi. Kún ótken aptaǵa qaraǵanda nedáýir sýytady. Tipti, ózen, kólderde sý qatý prosesi oryn alady.
Alda «Úlken qarasha» amaly bar. Qystyń alǵashqy habarshysy ispetti ózimen birge qar, daýyl, yzǵar ala keletin qaharly amaldardyń biri...
BABALAR BOLJAMY
Kún men Aıdyń qozǵalysyna qarap jasalǵan joramal:
*Kún qulaqtanyp shyqsa, ne boran, ne aıazdyń belgisi.
*Kún qulaqtanyp batsa, aýa raıy jyly bolady.
*Aıdyń eki ushy súıir, óńi ashyq, shalqaq týsa, onda sol aı jaýyn-shashyndy, jeldi, borasyndy bolady.
*Burynǵysynan úlkendeý kórinse, sáýlesi qyzǵylt bolsa, jaýynnyń belgisi.
*Aı bulyńǵyr bolsa, jańbyr jaýatyndyǵyn, ashyq bolsa, shýaqty bolatyndyǵyn bildiredi.