Almatydaǵy jer silkinisi turǵyndardyń úreıin ushyrdy.
Almatylyqtar qala syrtyna nemese jer úıge sabylyp, abyr-sabyr kúıge tústi. Áleýmettik kóńil-kúı alasapyranǵa túsip, túrli alypqashpa aqparattarǵa ere ketýge beıim boldy. Tipti, arasynda «Úkimet qaıda qarap otyr, nege jer silkinisi týraly aldyn ala eskertip, habarlama taratpaıdy?» degen keıisteri de aıtyldy. Másele de osynda.
Shyntýaıtynda, tabıǵı apattar arasynda jer silkinisin aldyn ala boljaýǵa bola ma? Bolýy yqtımal zilzalanyń naqty núktesi men ýaqytyn kórsetý múmkin be?
Birden aıtaıyq, bul múmkin emes. Árıne, qazir ǵylym-tehnıkanyń damýy ózinshe bıik deńgeıde. Alaıda, biz jasap jatqan jumyr shardyń biz tanyp bolmaǵan syrlary molshylyq. Jer silkinisiniń týý sebepteri, zardaptary týraly molynan ǵylymı tujyrymdar taba alamyz. Biraq, alda bolatyn silkinister týraly naqty boljam jasaý qazirshe adamzattyń qolynan kelmeıdi.
Seısmologtar bunyń birqatar sebepterin kórsetedi:
Birinshiden, bir-birine baıaý soqtyǵysqan alyp qurlyqtardyń áreketin baqylaý qıyn. Jer sharynyń syrtqy qabatyndaǵy alyp qurlyqtar birneshe úlken kesekterge bólingen. Olar qozǵalmaıtyn kesekter emes, kerisinshe únemi qozǵalysta bolatyn qalqymaly alyp qurlyqtar. Bylaısha aıtqanda, balqyǵan mantıalyq qabattyń syrtynda qalqyp júredi. Ári udaıy bir-birimen soqtyǵysyp, áserinen janar taýlar atqylaıdy nemese jer silkinisi bolady. Bundaı áreketter ózara soqtyǵysyp jatqan qyrtystardyń shekaralas óńirlerinde udaıy qaıtalanady. Aıtalyq, Japonıa osyndaı aımaqta ornalasqan.
Ekinshiden, bir alyp qalqymaly kesektiń astyńǵy qabatynda da taý jynystary udaıy qozǵalysta turady. Jer asty jynystarynyń qozǵalysy turaqsyz, ári mıllıondaǵan jyldarǵa sozylatyn baıaý qozǵalystar. Osy tym uzaq úrdister Jer túzilisterine áser etedi. Iaǵnı, taýly óńirlerdi, jazyq dalany nemese oıpattardy qalyptastyrady. Olardy qysqa ýaqyt baqylap, qozǵalysyn dál anyqtaý múmkin emes.
Osy jáne ózge de tolyp jatqan sebepter seısmologtarǵa jer silkinisin dál boljaýǵa múmkindik bermeıdi. Dál qazirgi ýaqytta jer silkinisiniń qashan jáne qaı jerde bolatynyn, onyń qanshalyqty kúshti bolatynyn boljaý múmkin emes. Degenmen, seısmologtar yqtımaldyqtar men boljamdardy esepteý arqyly ǵana zilzala qaı aýmaqtarda bolýy yqtımal ekenin boljaı alady. Sonyń ózinde boljamdardyń bári 100 paıyz durys shyǵa bermeıdi.
Bul boljamdar neni bildiredi?
Jer silkinisiniń yqtımaldyǵy belgili bir magnıtýdalyq jer silkinisiniń sol aımaqta birneshe jyldar boıy oryn alý múmkindigin bildiredi. Ony sol aımaqtaǵy burynǵy seısmıkalyq belsendiliktiń ortasha jıiligi negizinde esepteýge bolady. Bul ádistiń qoldaný tarıhy uzaq emes. Tek ótken ǵasyrdan beri ǵana tirkelgen jer silkinis núktelerine qatysty derekter boıynsha esepteledi.
Budan tys, ǵalymdar kóne tarıhta bolǵan jer silkinisiniń geologıalyq jazbalaryn zertteý úshin zilzalada paıda bolǵan ańǵarlarda zertteý júrgizedi. Onyń astynǵy qabatynan dálirek bolmasa da, qosymsha aqparat ala alady.
Jer silkinisiniń yqtımaldylyǵyn matematıkalyq esepteýler arqyly da shyǵarýǵa bolady. Mysaly, seısmologtar eki prosesti esepke ala otyryp, kelesi yqtımal ýaqytty tabýǵa tyrysady.
Osy ǵylymı ádister arqyly qysqa ýaqyt aralyǵyndaǵy jer silkinisiniń yqtımaldyǵy týraly aqparatty berýge bolady. Boljamdar ádette jer silkinisi ótkenneı keıin jıiligi men magnıtýdasynyń tómendeýi nemese joǵarlaýy boıynsha dúmpýdiń qaıtalaný-qaıtalanbaýyn yqtımal boljap kórsetedi.
Degenmen, jańa tehnologıalardyń damýyna ilese bolashaqta adamdar jer asty jynystarynyń, alyp materıktik kesekterdiń qozǵalysyn úzilissiz baqylaı alatyn jasandy jer serikterin jasaýǵa tyrysyp jatyr. Bul qulshynystar júzege assa mıllıardtaǵan adamdardyń bolashaǵyna óz septigin tıgizbek.