Baýyrjan Momyshuly: «Soǵys – adamzat ómiriniń uly tragedıasy, ómir men ólim arasyndaǵy qyl kópir», – demekshi Uly Otan soǵysynyń qandy tyrnaǵyna qazaqtyń qara kózderi de iligip, resmı derekterge sensek, bir mıllıon eki júz myńnan astam qazaqstandyq áskerge shaqyrylyp, onyń 600 myńnan astamy eldi qorǵaý isinde qan tógip, er júrek batyrlarymyz qaza tapty, arasynda iz-túzsiz joǵalǵandary qanshama. Elim dep keýdesin oqqa tosqan batyrlarymyz qan keship júrip, erlik isterin úlgi etip qaldyrdy, qurban bolǵan qyrshyn erteńgi jastarǵa baqyt áperý úshin ar-namysyn tý ǵyp ustap, abyroımen el aldyndaǵy boryshyn ótedi, bizge – bolashaq urpaǵyna beıbit ómirdi qaldyrdy, Uly Jeńisti alyp keldi.
Qazirgi tańda osy batyrlardyń erligin jazyp, urpaqtary maqtanysh sezimmen aıtyp júretindeı, tárbıe, úlgi-ónege alatyndaı sóz qaldyrǵan durys. Patrıotızm, otbasyn qadirleý, úlkendi syılaý, jaqsydan úlgi alý, baýyrmaldyq sıaqty qundylyqtardy jastardyń boıyna sińirý qajettiligi týyndaýda. Óıtkeni zaman aǵymyna qaraı jastardyń boıyndaǵy qundylyqtar ózgerip, neniń durys-burysyn uǵyný qıyn bolyp barady.
Bala kezimde (ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldary) Uly Jeńis merekesin keremet toıladyq: mereke aldynda ustazdarymyz aýyldaǵy erlerdiń erligi týraly áńgime saǵatyn ótkizip, ardagerler sherýinde soǵys batyrlaryna gúl shoqtaryn usynatynbyz. Árbir batyrdyń soǵys, onda jasaǵan erligi, shaıqastaǵy oqıǵalary, Uly Jeńiske jetý joly týraly qyzyqty áńgimelerdi óz aýyzdarynan estip, syrttaı bolsa da qandy balaq shaıqastyń kýágeri bolyp, aýyldastarymyzdyń erlik isin maqtan etip aıtyp júrdik. Osylaı bala kezimnen qalam men qarýdy qatar ustaǵan Qasym atamyzdyń «Jaý tylyndaǵy bala» shyǵarmasyndaǵy jalyndy sóz sýretteri meni soǵys taqyrybyna tartatyn, erlik taqyryby qatty qyzyqtyrdy.
Ózimniń atam – Mamaev Qasymbaıdyń soǵys ardageri, ekinshi toptaǵy soǵys múgedegi ekenin de biletinmin. Qasymbaı atam erekshe tulǵa edi: peıili keń, jomart, sózge sarań, minezi tuıyq, ishki sezimin eshqashan syrtqa shyǵarmaıtyn, balajan, meıirimdi. Tańerteń erte turyp samaýyryndy qaınatady da tapshannyń ústinde bir núktege kózin almaı qarap otyryp, tereń oıǵa shomatyn. Ol oı keıde saǵatqa, keıde jarty kúnge sozylatyn. Qasyna kelip, syr shertkisi kelgen adamdarǵa tek qysqa «Shúkir, qaraǵym, bári jaqsy», – dep jaýap qaıyratyn. Ary qaraı sózdi jalǵastyrmaı, qaıtadan ishteı oıǵa batyp otyra beretin. Soǵys taqyrybyn qozǵaǵym kelip balalyqpen: «Ata, soǵysta qansha nemisti óltirdiń?» dep suraǵanymda: «Sender ondaıdy kórmeńder, «soǵys» degen báleniń atyn atama. Shaıqas dalasynda soǵysqa ketkenderdiń 33 paıyzy qaldy, men sıaqty talaı jas jaý oǵynan mert boldy. Solardyń arasynda júrip senderdeı urpaq súıemin dep oılamadym. Shúkir», – dep jaýap qaıtaratyn edi.
Keıin ýaqyt óte kele soǵystan alǵan kontýzıasy men jaraqatynyń saldarynan atamnyń densaýlyǵy nasharlap, tósek tartyp jatyp qaldy. Kishkentaı nemereleri atamdy mazaqtap úıge kire sala; «Serjant Mamaev», –dep aıqaı salǵanynda atam aýyryp jatqan jerinen: «Serjant Mamaev po vashemý prıkazý prıbyl», – dep atyp tura qalatyn. Osylaı soǵys jaıly esh syr tarqatpastan atam 2005 jyly kóz jumdy.
Keıin es kire ákemnen suraǵanymda maǵan atam týraly qyzyqty bir áńgimesin aıtyp bergen: «Uly Otan soǵysyna Mamaı atam men uldar ájem úsh ulyn attandyryp, úsheýi de elge aman-esen oralǵan. Keıbireýi jalǵyz tuıaǵynan habar kelmeı zar jylap habar kútkende Mamaıdyń úsh uly (úlkeni – Rahymbaı, ortanshysy – Syrǵabaı, úshinshisi – Qasymbaı) elge Jeńis týyn kóterip kelgen. Sonda úsh aǵaıyndy bas qosyp otyrǵanda eń qatty jaralanǵan (atamnyń júrek tusyna oq tıip, jaryqshaǵy denesinde qalǵan) kishisi Qasymbaıdy ortaǵa alyp: «Qaseke, osy sen uıyqtaǵandy jaqsy kórýshi ediń. Soǵysta bir butanyń túbinde qoryldap uıyqtap jatqanyńda nemister kelip atyp ketken shyǵar?!», – dep qaljyńdaıtyn. Sonda Qasymbaıdyń bergen jaýaby: «Áı, Syrǵabaı, sen artılerıada katúshanyń artynda turyp: «Atyńdar», – dep qolyńdy kótergende suq saýsaǵyńa ǵana oq tıgen, óziń nemistiń tóbesin de kórmediń ǵoı. Bizdiń motoatqyshtar rotasynda qolda qarý da joq, shtyk-nojdy qolǵa alyp, bir krýjka spırtti sylqytyp, nemispen qoıan-qoltyq urysqa túsken sátimiz bolǵan». Ákemniń osy áńgimesinen keıin atamnyń ne úshin soǵys týraly áńgimeni qozǵamaı, kóp oıǵa shomatynyn, saldary densaýlyǵyna ǵana keri áserin berip qoımaı, sol kezdegi jas bozbalanyń búkil ǵumyry boıy soǵys zardaby júreginde qara tas bolyp qatqanyn túsindim. Tabıǵatynan jaýyna qıanat jasamaq túgili, jaman sóz aıtpaıtyn, keshirimshil, meıirimdi atam soǵysta óz qolynan qurban bolǵan jaýdy da oılaı ma eken? Balasyna «táıt» dep kórmegen keń peıildi atam jaýǵa qarýdy qalaı kóterdi eken?! Kim bilsin?!
Keıin ýaqyt óte kele týǵan-týystardan atalarym týraly kelesi derekterdi anyqtadym:
Mamaev Raqymbaı (1908-1983) 1943 jyly soǵysqa attanyp, úsh ret jaralanǵan. 1945 jyly Ýrbah mańynda dushpannyń shabýylyn toıtarý kezinde jaýdyń artılerıalyq atysyna qarsy atys júrgizip, jaýdyń 1 stanogti pýlemeti men bólim soldattaryn joıǵany úshin 4-batareıa mınometshisi retinde «1941-1945 jyldardaǵy Uly Otan soǵysyndaǵy jeńisi úshin», «Erligi úshin» medalimen marapattalǵan. Keńes áskeri quramynda nemis basqynshylarynan Ýkraına, Shyǵys Eýropa halyqtaryn azat etýge at salysyp, Uly Jeńisti Berlın qalasynda qarsy alǵan.
Mamaev Syrǵabaı (1915-1979) 1939 jyly áskerge ofıser ataǵymen shaqyrylyp, 16-artıllerıalyq mınomet polkinde oqyp, Ýkraın maıdanynda atqyshtar polkinde rota komandıriniń kómekshisi qyzmetin atqarady. Jaýdy tyqsyra jeńe otyryp Berlınge deıin baryp, Jeńisti maıdandastarymen birge qarsy alady. Shtabtyń buıryǵymen Berlınde pochtamtty basqarǵan. Qazaq SSR pedagogıkalyq qoǵamynyń múshesi bolǵan.
Mamaev Qasymbaı (1920-2005) soǵystan buryn Keńes áskeri qatarynda áskerı boryshyn ótep júrip soǵysqa ketken, 1942 jyly shyntaǵynan jaralanyp elge oralady da, 1943 jyly soǵysqa qaıta suranyp ekinshi ret soǵysqa attanǵan. Ekinshi ret barǵanynda Stalınıngrad maıdanynda 47-atqyshtar polkiniń quramynda pýlemetshi bolǵan. İ dárejeli «Uly Otan soǵysy» ordenimen marapattalady.
Naǵashy atam, Tólenov Yntyqbaı (1923-1975), 1941 jyly soǵysqa attanar aldynda ofıserler daıyndaıtyn kýrsty bitirip, Kýrskide ofıserlik qyzmet, soǵystan keıingi jyldary NKVD (Narodnyı kontrol vnýtrennıh del) qyzmet atqarǵan, Lýgovoı aýdanynyń depýtaty bolǵan. Soǵysta alǵan jaraqatynyń saldarynan uzaq jyldar boıy zardap shegip, dárigerler denesinen oqtyń jaryqshaǵyn ala almaı qaıtys bolǵan. «Erligi úshin», «Eńbek úzdigi» ordenderimen marapattalǵan.
Osylaı surapyl soǵysta qolyna qarý alyp, otty maıdanǵa attanyp, jaýdyń betin qaıtarǵan atalarymnyń soǵys kezindegi erligi, soǵystan keıin eldi qalpyna keltirý isindegi adal eńbegi jáne tek sýret betinde qalǵan jarqyn beıneleri urpaqtarymen birge jasaıdy. Urpaqtaryna júz jyldyq azyq bolatyn jaqsy atyn qaldyryp qana qoımaı, beıbit ǵumyrdy syılaǵan, urpaq úshin qan tókken atalarymyzdyń jandary máńgilik Jánnatta bolsyn, amanattaryn buljytpaı oryndaıtyn urpaǵyna ıman bersin!!!
QR UQK Shekara akademıasynyń profesory,
podpolkovnık G. Mamaeva