2013 jyldyń 1 qańtarynan bastap salyq tirkeýshi nómiriniń ornyna jeke sáıkestendirý nómiri qoldanysqa endi. Jeke sáıkestendirý nómiri (JSN) – jeke kýáliktiń bet jaǵynda ornalassa, pasporttyń 32-betinde turady. Jeke basty rastaıtyn bul nómirdi engizýdegi basty maqsat – belgili bir tulǵaǵa qatysty málimetterdi tirkeýdiń biryńǵaı júıesin qalyptastyrý. Atalǵan nómir jeke kýálikterge 1997 jyldan beri basylyp júr. Sebebi, kez kelgen elde azamattyń turǵylyqty meken-jaıyna qaramastan, jeke basyn kýálandyratyn qujaty bolýǵa tıis.
Zamanaýı tehnologıanyń kómegimen alaıaqtyqtyń jańa túri beleń alyp barady. Solardyń biri – osy jeke tulǵalarǵa beriletin sandyq kod – JSN arqyly jasalatyn alaıaqtyq. Azamattardyń JSN arqyly alaıaqtyqqa tap bolǵanyn Qarjy mınıstrligi Memlekettik kirister komıtetiniń «Salyq tóleýshini izdeý» qyzmeti arqyly bilýge bolady. Bar bolǵany azamattyń aty-jónin bilseńiz boldy. Kerek adamnyń famılıasyn teresiz, robot emes ekenińizdi dáleldegennen keıin, birer mınýttan soń JSN shyǵa keledi. Bul servıs keri tártippen de jumys isteı beredi. Iaǵnı qolyńyzǵa aldymen JSN tússe, ol azamat týraly derekti anyqtaý qıynǵa soqpaıdy.
Jeke sáıkestendirý nómiri sekildi basqa da jeke derekter zańmen qorǵalady. 2013 jyly 21 mamyrda qabyldanǵan «Derbes derekter jáne ony qorǵaý» týraly Zań bar. Ol Zańda derbes derekterdiń jáne olardy qorǵaýdyń qalaı júzege asatyny, jeke derbes derekterdi qalaı jınap, saqtaıtyny jáne ol derekterdi kimniń jınaýǵa múmkindigi bar ekendigi men jarıa bolmaýy sekildi jaýapkershilik tolyq qamtylǵan. Tipti, bul zańnamany buzý derekteri boıynsha qylmystyq jaýapkershilik te kózdelgen.
«Kez kelgen adamnyń jeke, derbes derekteri jumys berýshide, zeınetaqy taǵaıyndaý organdarynda, bankterde, uıaly telefon operator qyzmetkerlerinde saqtalady. Atalǵan uıymdardyń barlyǵy da zań aıasynda derbes derekterdi muqıat saqtaýǵa, qorǵaýǵa mindetti jáne basqa tulǵanyń qolyna túspeýine jaýapty. Egerde atalǵan mekemeler zańmen bekitilgen mindetine salǵyrttyq tanytyp, jeke derekter basqa tulǵanyń qolyna túsetin bolsa, qylmystyq jaýapqa tartylady. Ol Qazaqstan Respýblıkasy qylmystyq kodeksiniń 147-baby boıynsha jeke ómirge qol suǵylmaýshylyqty jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń derbes derekter jáne olardy qorǵaý týraly zańnamasyn buzý dep atalady. Bul bap derbes derekterdi qoldaný mindeti júktelgen adamnyń derekterdi saqtamaı, azamattardyń quqyǵy men zańdy múddelerine zıan keltirse, quqyqtyq jaýapqa tartylady. Tipti, 2 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrylýy múmkin. Budan bólek, osy bapta derbes derekterge qolsuǵýshylyq, zańsyz jınaý, saqtaý, taratý sıaqty áreketter úshin de jaza bar.
Qylmystyq kodekstegi arnaıy bap boıynsha ártúrli deńgeıli jyldarǵa bas bostandyǵynan aıyrylady. Alaıaqtyq qylmysy Qazaqstan Respýblıkasy qylmystyq kodeksiniń 190-babymen saralanady. Keltirilgen zalaldyń kólemine, qylmystyń jasalýyna jáne qylmys jasaǵan azamattyń buryn-sońdy sottalǵan nemese sottalmaǵan jaǵdaıyna saı ártúrli jazaǵa tartylýy múmkin. Qarapaıym tilde aıtar bolsaq, aıyppul salýmen bastalyp, tarmaqtaryna baılanysty eń aýyr jaza 10 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylý jazasy kózdelgen.
Jeke derbes málimetterine, qujattaryna salǵyrt qarap, tanymaıtyn adamǵa bere salýdyń ózi saýatsyzdyq dep sanaımyn. Ákki alaıaqtardyń quryǵyna kóbine zeınetkerler ilinip jatady. Memlekettik, quqyq qorǵaý organdary derbes derekterdi saqtaýǵa mindetti uıymdar men quzyrly organdar tarapynan halyqqa ásirese, áleýmettik jaǵdaıy tómen azamattarǵa jeke derekterin qupıa saqtaý túsinikterin jıi júrgizý kerek. Mysaly, egde jastaǵy azamattar halyqqa arnalǵan úkimet organyna baryp, elektrondyq sıfrlyq qoltańbany aldy delik. Alǵan kezde beriletin qupıa sóz barlyǵynda birdeı bolady. Azamat ony óz qalaýynsha ózgerte alady. Biraq kóbisi ony ózgertýdi umytyp ketedi nemese qalaı ózgertetinin bilmeıdi. ESQ bar fleshka nemese kompúterde saqtalǵan qupıa sóz bireýdiń qolyna túsetin bolsa, jeke málimetti bilý qıyn emes», – deıdi zańger Mádı Maratuly.
Maman keńesi
Nursultan RAÝAN, İT mamany: Qupıa sózdi durys tańdaý kerek
JSN – ár azamatty kod arqyly tanyp-bilýge arnalǵan arnaıy júıe. Jeke kýálik arqyly jasalynatyn alaıaqtyqtan saqtaný úshin JSN-di ınternet jelisine júktemegen abzal. Qatty qajettilik bolmasa, messendjerler arqyly basqa bireýge jibermeńiz. Jibergen kúnniń ózinde óshirip tastaýyn surańyz. Alaıaqtar jeke málimetterińizdi paıdalaný arqyly sizdiń atyńyzdan mıkrokredıt alyp, qatelesip aqsha jibergenin habarlap, aqshany qaıtaryp berýin suraýy múmkin. Mundaı jaǵdaıda aldymen bank qyzmetkerine habarlasyp, aqshanyń qaıdan, qalaı túskenin anyqtap alǵan durys.
Basqa azamattyń telefony men kompúterine jeke qupıa sóz jazbaýǵa tyrysyńyz. Jeke kabınetke kirgen kezde qupıa nómirińizdi óshirip júrseńiz, jeke málimetterdi kompúter nemese uıaly telefondy qoldanǵan kelesi azamat paıdalana almaıdy. Kópshiligi jeke qupıa sózge óziniń, jaqyn týystarynyń týǵan kúnin, jylyn, aıyn qoıyp jatady. Osy jerde eskeretin jáıt, tek sandardan turatyn qupıa sóz tańdamańyz, ıaǵnı múmkindiginshe, ózińizge qatysy joq san, árip jáne tańbadan quralǵan qupıa sóz qoldanyńyz. Qupıa sózdi tańdaýdyń eń ońaı joly kompúterde kırılısa áripterinen qurastyrylǵan sózdi perneler arqyly latyn árpine aýystyryp tergen durys. Kıberalaıaqtardan saqtanýdyń basty joly – osy.
Qazir mekemelerdegi kompúterge jeke karta arqyly kirý tájirıbesi synalyp jatyr. Árbir kartada qyzmetkerge bekitilgen kod-kilt bolady. Kompúterde kardrıder jalǵanyp, oǵan kartany júktegennen keıin ǵana kompúter qosylady. Sol arqyly kompúterdi qaı qyzmetker qoldanyp otyrǵanyn bilýge bolady. Bastysy, qyzmetkerdiń qyzmetine sáıkes qosylý deńgeıi bar. Keıbiriniń barlyq jerge kirýge múmkindigi bolsa, keıbireýine tek Word, Exel qurylǵylaryn paıdalanýǵa ǵana ruqsat berilýi múmkin. JSN men jeke qupıa sóz saqtalmaýyn qadaǵalaý qajet. Kópshiligi braýzerde qupıa sózdi qaıta termeý úshin «saqtaý» siltemesin basady. Ol durys emes.