- Bala – bolashaq
Qasyqtaı qar, tobyqtaı toń qaldyrmaı, jer-álemniń aıaq-basyn keńitip, jaıdary jaz da keldi. Bul kezde bireýler úı-jaıdy retteý qamymen qurylys júrgizip, jóndeý jumystaryna kirisip ábigerge tússe, endi bireýler jyl boıy saryla kútken demalysyn alyp, teńizge tartady, el kórip, jer kórip, tynyǵyp qaıtý úshin alys-jaqyn shet elderge sapar shegedi.
Oqý jylynyń aıaqtalýy jáne kanıkýl kezinde balalardyń saýyqtyrý demalysyn, bos ýaqytyn jáne eńbekpen qamtylýyn uıymdastyrý máselesi qaralǵan taıaýdaǵy Úkimet otyrysynda Premer-mınıstr Álıhan Smaıylov birqatar mańyzdy jaıttarǵa nazar aýdartty. Osy oraıda, ásirese, ishki týrızmdi damytý sheńberinde ekskýrsıalyq-tanymdyq is-sharalar uıymdastyryp, balalardyń tabıǵat aıasyna saıahattaryn kóbeıtý, kanıkýl kezinde oqýshylardyń mýzeılerge, teatrlarǵa, qoryqtarǵa, ulttyq parkter men sporttyq obektilerge tegin barýyn qamtamasyz etý máselesi óte oryndy qozǵaldy.
- Kanıkýl – tanymdyq týrızm úshin taptyrmas ýaqyt
Basqa-basqa, jazǵy demalys – bala ataýlynyń asyǵa kútetin mezgili. Degenmen bul perzentteri úshin aldaǵy úsh aıdyń bos ótpeýin oılap bas qatyratyn ata-analarǵa qosymsha júk, erekshe jaýapkershilik júkteıtini taǵy bar. Ýaqytty tıimdi ótkizýdiń bir joly – jazǵy demalys oryndary ekeni ras. Biraq búgingideı qymbatshylyq jaǵdaıynda muny ekiniń biriniń qaltasy kótere bermeıtini taǵy bar. Baıaǵy tegin lagerler kózden bulbul ushqan, barynyń baǵasy qymbat. Sol sebepti, Almaty, Astana sıaqty úlken shaharlarda turatyn balalardyń deni qala mańynan uzaı almaıtyny tárizdi, kóptegen aýyl balalarynyń da sol tóńirekten attap shyǵýǵa múmkindigi joq. Iaǵnı jasóspirimderdiń týǵan Otany, atamekeni týraly tanym-túsinigi óziniń turǵylyqty jeriniń aýmaǵynan árige aspaıdy. Degende, shynymen de, mektep oqýshylary úshin arnaıy shara retinde tanymdyq týrızmdi jolǵa qoıý máselesi týyndaıdy. Ásirese, osy jazǵy demalysty paıdalanyp, aýyl demeı, qala demeı, jer-jerdegi balalardyń tarıhı oryndarǵa, kórikti mekenderge saıahatyn uıymdastyrý aýadaı qajet.
Negizi, bul tájirıbede burynnan bar. Mysaly, alystaǵy aýylda turǵanymyzǵa qaramastan, sonaý keńestik kezeńde mektebimizdiń bir top oqýshylary «Batyr qalalar» marshrýty boıynsha Lenıngrad, Stalıngrad, Sevastopol, Odessa qalalaryn, Brest qamalyn, Kıevti, Máskeýdi kórip qaıtqan. Ol kezde mundaı ekskýrsıalar Odaq kóleminde jıi uıymdastyrylatyn jáne joldama da sýtegin bolatyn. Saıasat saldarynan ba, bir ókinishtisi, osy joba ózimizdiń el aýmaǵynda júzege aspady. Basqasha aıtqanda, biz sol kezde Shyǵys Qazaqstanda nemese Jetisýda qandaı tarıhı oryndar bar ekenin, atamekenimizdiń nendeı ıgilikterimen maqtanýǵa bolatynynyn uqpasaq ta, Lenıngradtyń Ermıtajy men áıgili aq túnderi, ashylmaly kópiri men Kreıser Avrorasy, Reseı ımperatorlarynyń 1917 jylǵa deıingi resmı rezıdensıasy bolǵan Qysqy Saraıy, Máskeýdiń Kreml kýranttary men Qyzyl alańy, Maneji men Tretákov galereıasy týraly bir kisideı-aq bildik.
Osy tájirıbeni qazir nege paıdalanbasqa?! Oqýshylar úshin tanymdyq týrızmdi jandandyrý jáne atalmysh jobany memleket esebinen, sondaı-aq mesenattyq qarajat kózderinen qarjylandyrý, birinshiden, ult urpaǵynyń tól tarıhyn tanı alýyna yqpal etse, ekinshiden, úlken qalalar men elimizdiń alys aımaqtarynyń arasyn jalǵap, mádenı dezıntegrasıa prosesiniń etek almaýyna, ıaǵnı birtutas júıe baılanysynyń buzylmaýyna negiz bolary daýsyz. Sondaı-aq, oqýshylardyń jazǵy demalysynyń qyzyqty, eń bastysy, mándi, maǵynaly ótýine septigi tıer edi.
- Álem balalary ádemi demalady
Bul rette balalardyń bos ýaqytyn maǵynaly ótkizýge tyrysatyn tek biz ǵana emes. Ǵalamtordaǵy derekterge júginsek, Eýropa men Amerıka mektepteri de balalardy bir jaqtarǵa saıahatqa aparyp, qyzyqty nárseleler kórsetýge jazǵy demalysty qolaıly mezgil retinde qarastyratynyn kóremiz. Sóıtip, olar oqýshylar úshin tanymdyq saparlar men ekskýrsıalar uıymdastyrady jáne onyń aýqymy óte keń. Iaǵnı onda shet elderge toptyq týrdan bastap tabıǵat aıasyna bir kúndik saıahat ta bar. Túrli astanalardy, sol sıaqty iri qalalardy da kórý, aralaý úrdisi keń taralǵan. Mindetti bolmaǵanymen, keıbir oryndarǵa, mysaly, tarıhı mýzeılerge, ulttyq parkterge barý óte qajet bolyp sanalady. Munyń syrtynda, anaǵurlym qyzyqty týrlar da kezdesedi. Máselen, Mıssısıpı shtatynda oqýshylarǵa asshaıan aýlaý jáne pisirip jeý boıynsha da ekskýrsıa uıymdastyrylady eken.
Eýropa men Amerıkada lagerlerdiń kópshiligi aqyly. Uzaqtyǵy birneshe kúnnen bastap 8 aptaǵa deıin sozylady. Uldar men qyzdardyń lagerleri birge nemese árqaısysynyki bólek te bolady. Ádette balalardyń jazǵy demalys oryndary belgili bir baǵytta, mysaly, sport, kórkemóner nemese til úırený maqsatyna oraılastyrylýy yqtımal. Sondaı-aq, onda bizdegi sıaqty, negizinen, balalardyń taza aýda tynyǵýyna basymdyq beretin, al qalǵan ýaqytta án aıtyp, bı bılep, sýret salyp jarysyp, mádenı-demalys sharalarymen aınalysýyna jaǵdaı týǵyzatyn lagerler de bar.
Keıbir shet elderde iri ýnıversıtetter janynan uıymdastyrylatyn akademıalyq lagerler de kezdesedi. 13-17 jas aralyǵyndaǵy jasóspirimderge arnalǵan bul demalys oryndarynda balalarǵa ónerden bastap quqyqqa deıingi ártúrli sala boıynsha qysqamerzimdi oqý-aǵartý baǵdarlamalary usynylady. Arasynda oıyn-saýyqtyq sharalar da ótkizilip turady. Negizinen, dárister men semınardan, tájirıbe saǵattarynan turatyn mundaı kýrstar kóp jaǵdaıda balalardyń erteńgi mamandyq tańdaýyna da septigin tıgizetini málim.
Turmystyq jaǵdaılarǵa baılanysty bizde mektep jasyndaǵy balalardyń kópshiligi jaz mezgilinde kóbinese qara jumysqa jegiletini jasyryn emes. Aýyldaǵylar egistiktiń aramshóbin otaý, egin sýarý, shóp shabý, maıalaý, mal baǵý sıaqty dala jumystaryna aralassa, qaladaǵylar kólik jýý, bazarda arba súıreý, júk tasý, dámhanalarda daıashy bolý sıaqty sharýalarǵa tartylady. Kóp jaǵdaıda ol jumys jasyna saı ma, endi ǵana ósip-jetilip, qalyptasyp kele jatqan bala organızmine onyń áseri qanshalyqty, ony elep-eskeretinder shamaly.
Shet elderde «bala mektepke tynyǵyp, kúsh jınap barýy qajet» degen túsinik basym. Mektep jasyndaǵy balalardyń aptasyna belgili bir saǵatqa deıin ǵana jumys isteýine ruqsat etiledi, onda da olardy kez kelgen jerge jolata bermeıdi, ásirese alkogóldi ishimdik qoldanylatyn kafe, barlarǵa jasóspirimderdi daıashylyqqa, t.b. jumysqa almaıdy. Balalar kóbine parkterdegi aǵashtar men gúlderge kútim jasaý, fermalarda jemis jınaý sıaqty maýsymdyq jumystarǵa tura alady.
- Bizdegi áńgime aýany
Resmı málimetke júginsek, bıyl jazǵy demalyspen jáne saýyqtyrý sharalarymen 1-10 synyp oqýshylarynyń 85%-dan astamy, ıaǵnı áleýmettik osal sanattaǵy 500 myńǵa jýyq balany qosa alǵanda, shamamen 2,8 mln bala qamtylady dep josparlanǵan. Qazirgi ýaqytta jazǵy lagerlerde aldaǵy maýsymǵa daıyndyq boıynsha belsendi jumys júrgizilýde. Jalpy, qala syrtyndaǵy 218 jáne mektep janyndaǵy 10 myńnan astam beıindi jáne shatyr lagerler iske qosylmaq.
Mádenıet jáne sport mınıstri Asqat Oralov jazǵy demalys aıasynda balalar úshin mádenıet salasy boıynsha 500-den astam, sport jáne týrızm salasy boıynsha 300-den astam is-shara uıymdastyrylatynyn alǵa tartqan. Onyń ishinde murajaılar men kıeli oryndarǵa tegin ekskýrsıalar, kitaphanalardy aralatyp, spektákl kórsetý, túrli festıváldar men baıqaýlar bar.
Budan basqa respýblıkanyń barlyq óńirinde balalar úshin týrısik ónimder jelisi keńeıtilmek. Sonymen qatar Kids Go Free otbasylyq týrızm baǵdarlamasyn iske asyrý jalǵasady, onyń aıasynda týrısik paket ishinde balalardyń ushaq bıletteriniń quny sýbsıdıalanady. Bıyl 2 myńnan astam bala osy baǵdarlamamen qamtylady dep kútilýde.
Alaıda, osy Úkimet otyrysynda Álıhan Smaıylov: «Áserli, maǵynaly is-sharalar az. Kóbine sapasy syn kótermeıdi. Aýyl balalaryna da qajetti deńgeıde kóńil bólinbeıdi», – dep, balalardyń jazǵy demalysy men bos ýaqyttaryn tıimdi ótkizý isi kóp jaǵdaıda júrdim-bardym uıymdastyrylatynyna meńzedi. Sóıtip, jazǵy demalysqa qatysty eskerilýge tıisti kóptegen mańyzdy máseleler bar ekenine nazar aýdartty.
- Qoryta aıtqanda...
Balalar demalysyn uıymdastyrý máselesinde eski ustanymdar men qasań qalyptan shyǵyp, jańasha jol izdeıtin ýaqyt jetti. Árıne, «kúni boıy qaraýsyz qalmasyn» dep, balany mektep janyndaǵy lagerge bere salǵan ońaı, biraq bul báribir tolyqqandy demalys emes. Balalardyń kanıkýldy paıdaly ári qyzyqty ótkizip, densaýlyǵyn nyǵaıtyp, jaqsy demalýyna jaǵdaı jasaý kerek. Ásirese kópbalaly otbasylar qoldaýǵa zárý. Bálkim, kezinde japppaı jekeshelenip ketken lagerlerdiń birqataryn jergilikti bılik oryndaryna qaıtarý arqyly tym bolmasa sondaı turmysy tómen, áleýmettik jaǵynan az qamtylǵan toptaǵy januıalardyń balalaryn tegin demaldyrýǵa bolar ma edi?..
Qalaı bolǵanda da, elimizde balalardyń densaýlyǵyn túzeý men demalysyn uıymdastyrýǵa memlekettik qamqorlyq jasaý týraly arnaıy zań qabyldansa, jasóspirimderdiń tanymdyq týrızmine, jazǵy demalysyna qatysty basqa da kóptegen máseleler sheshimin tabary anyq.