Elimizde qańtar aıynan bastap energetıkalyq sýsyndar satylymyna qatysty jańa erejeler engizildi. Budan bylaı atalǵan ónimderdi 21 jasqa tolmaǵan jasóspirimderge satýǵa qatań tyıym salyndy. Sondaı-aq bul sýsyndardy avtomatty apparatqa da qoıýǵa bolmaıdy. Ereje buzylǵan jaǵdaıda apparat ıesi jaýapqa tartylmaq.
Jalpy, eńsesi basylyp, unjyrǵasy túsip tursa kimniń de bolsyn eshteńege qoly barmaıtyny belgili. Meıli jumysta, meıli kúndelikti turmysta bolsyn, boıy sergek, kóńil kúıi kóterińki adam ǵana jigerli bolyp keledi, ár nársege qulshynyp turady. Osy sergek qalpyn saqtap turý úshin bireýler kún saıyn kofe ishse, endi bireýler onyń «emin» energetıkalyq sýsyndardan izdeıdi. Kofedegi belsendi element – kofeın bolsa, al qutydaǵy energetıkterde odan bólek, aǵzaǵa sergektik beretin taýrın amın qyshqyly men kóńil kúıdi jaqsartatyn, V tobyna jatatyn dárýmender bar kórinedi.
Biz onyń atyn, zatyn bile bastaǵanymyzǵa kóp bola qoımaǵanymen, alǵashqy energetıkterdiń biri ótken ǵasyrdyń basynda shyǵarylǵan eken. Biraq onyń quramyndaǵy radıoaktıvti zattardyń qaýiptiligi ol tusta áli beımálim bolǵan. 1918 jyly Amerıkanyń Nú-Jersı shtatynda satylymǵa shyqqan alǵashqy energetık «Radıator» dep atalǵan. Onyń quramy taza sý men 226 jáne 228 radıı ızotoptarynan, ıaǵnı úsh-aq zattan turǵan. Sýsyn ishki organdar jumysyn jaqsartatyn jáne bas aýrýy, dıabet, anemıa, ishtiń qatýy, astma sıaqty basqa da kóptegen syrqattardy emdeýge kómektesetin nárse retinde jarnamalanǵan.
Radııdi qoldanýdy shekteý týraly sharalar tek 1930 jyldardan qolǵa alyna bastaǵan, al oǵan deıin energetıktiń densaýlyqqa zıany eshkimniń oıyna da kirip shyqpaǵan. Sóıtip, radıı medısınada jáne basqa salalarda jıi qoldanylǵan. «Radıator» sýsynynyń kishkentaı bir bankasynyń ózi 30 dollar turǵan. Baǵasynyń qymbattyǵynan kez kelgen adamnyń oǵan qoly jete bermegen.
Kópshilikke tańsyq sýsynǵa qumartqannyń biri – Eben Baıers bolǵan. Ol birde qatty qulap, qolyn jaraqattap alady. Nebir myqty dárigerlerge qaralsa da qolynyń aýyrǵany basylmaı qoıady. Sodan ol birde jarnamasy jer jarǵan «Radıatordy» tatyp kóredi de, ile-shala aýrýyn umytqandaı bolady, kúshi tasyp, ózin keremet sezinedi. Sodan bastap álgi energetıkti kún saıyn ishýdi ádetke aınaldyrady. Al 3 jyldan keıin basy qatty aýyra bastaıdy, tisteri túgel túsip qalady. Birte-birte denesiniń terisi aǵyp, bas súıegi ár jerinen oıylady. Aqyrynda, adam aıtqysyz azap shegip, ómirden ótedi.
Osy jaǵdaıdan keıin «Radıatordy» satýǵa tyıym salynady. Al Eben Baıers óz aımaǵynda tanymal adam bolǵandyqtan, bul oqıǵa jergilikti gazetterde jazylyp, radııdi qoldanýdyń qaýiptiligi keńinen sóz bolady.
Saıyp kelgende, qaı zamanda da energetıkterdiń paıdasynan góri, densaýlyqqa tıgizer zalaly, saldary kóp ekenin túsingen abzal.
Erejege júginsek, 21 jasqa tolmaǵan jastarǵa energetıkalyq sýsyn satqan jaǵdaıda kásipker ákimshilik jaýapkershilikke tartylady, ıaǵnı oǵan 15 AEK (aılyq eseptik kórsetkish) kóleminde aıyppul salynady. Eger de ekinshi ret satqany dáleldense, aıyppul mólsheri kóteriledi, úshinshi, tórtinshi jaǵdaıda, qylmystyq jaýapkershilikke tartylýy múmkin. Budan bólek, eger jasóspirim energetıkalyq sýsyndy óz-ózine qyzmet kórsetetin jerden satyp alǵan bolsa, onda sol avtomatty apparattyń ıesi jaýapqa tartylmaq. Sondaı-aq sórelerde «21 jasqa tolmaǵan azamattarǵa energetıkalyq sýsyn satýǵa tyıym salynady» degen jazba bolýǵa tıis. Ondaı jazbanyń bolmaýy da zańǵa qaıshy bolyp esepteletini aıtylýda.
Energetıkalyq sýsyndar satylymyna qatysty shekteý óskeleń urpaqtyń densaýlyǵyn qorǵaý maqsatynda engizilip otyrǵany daýsyz. Degenmen, óz densaýlyǵyna, óz bolashaǵyna jaýapkershilikti árkim ózi sezingeni áldeqaıda mańyzdy. Áıtpese sergitetin sýsynǵa qumartqandardyń qaı-qaısysy da Eben Baıerstiń kebin kımesine kim kepil?!