Jasandy ıntellekt dáýiri, ınternet ǵajaıyptary ǵalamdy torlap tur. Vırtýaldy álemniń shyrmaýyndamyz. Sıfrlyq úderister tórge ozdy. Barlyq sharýaǵa robotty jumsaıtyn túrimiz bar. Al sonda adamǵa ne qaldy? Jumyr basty pende qaıtpek?! Bul da jaýaby qıyn suraqqa aınaldy?! Almaty – bilim men ǵylymnyń ortalyǵy. Munda yntaly jastar shoǵyry kóp. Búgingi zamannyń jańa tehnologıalaryn zerttep júrgen İT sarapshy ári jýrnalıs Meıirjan ÁÝELHANULYMEN osy baǵdarda suhbat qurǵan edik.
Vırtýaldy álemge qadam bastyq
– Jasandy ıntellekt dáýiri bastalǵandaı. Adamzat budan ne kútedi?
– Shynynda da, búginde jasandy ıntellektiniń (JI) dáýiri bastalyp keledi. Qazirdiń ózinde JI tehnologıalary kúndelikti ómirde keńinen qoldanys tabýda: smartfondardaǵy daýystyq kómekshilerden bastap ChatGPT, foto jasaý, vıdeo jasaý, óndiristegi aqyldy robottarǵa deıin. Adamzat jasandy ıntellektiden úlken úmit kútedi. Sarapshylardyń boljaýynsha, JI 2030 jylǵa qaraı álemdik ekonomıkaǵa 15,7 trıllıon AQSH dollary kóleminde úles qosa alady. Iaǵnı bul tehnologıa eńbek ónimdiligin arttyryp, jańa salalarda serpilis jasaıdy degen sóz.
Mysaly, jaqynda DeepMind kompanıasynyń AlphaFold atty júıesi aqýyzdyń qurylymyn boljaý máselesin sheship, bıologıadaǵy 50 jyldyq jumbaqty ashty. Osyndaı jetistikter JI-diń medısınada aýrýlardy erte anyqtaý, klımat ózgerisin modeldeý sıaqty kóptegen salaǵa paıdasy zor bolatynyn kórsetip otyr.
Úlken ózgerister bolady
– Pandemıadan keıin «onlaın» termıniniń qarqyny kúsheıdi. Aldaǵy ýaqytta qaǵazdan bas tartyp, biryńǵaı vırtýaldy álemge enip ketýimiz múmkin be?
– Pandemıa sıfrlyq tehnologıalar damýyn kúrt jedeldetti. Mysaly, búkil álemde onlaın jınalystar sany eselep artty: 2019 jyldyń sońynda Zoom platformasyn kúnine paıdalanatyndar shamamen, 10 mıllıon adam bolsa, 2020 jyldyń sáýirinde bul kórsetkish 300 mıllıonǵa jetti. Kóptegen qyzmet túrleri men bilim berý tolyqtaı ınternetke kóshti.
Al endi bolashaqta qaǵazdy múldem qoıyp, tutas vırtýaldy álemge ótip ketemiz deý asyǵys shyǵar. Qazirdiń ózinde elektrondy qujattar, sıfrlyq qoltańbalar, onlaın basylymdar keńinen qoldanylýda, birqatar elder memlekettik qyzmetterdi túgel elektrondy formatqa kóshirip jatyr. Degenmen, tolyq «qaǵazsyz qoǵam» jaqyn arada ornaı qoımaıdy dep oılaımyn. Adamdar úshin kádimgi qaǵaz gazet pen kitaptyń ózindik orny, usyna
alatyn bólek áseri bar, sondyqtan dástúrli formattar qatar ómir súre beredi. Biraq sıfrly vırtýaldy álemniń róli budan ári de kúsheıetini sózsiz. Máselen, iri tehnologıalyq kompanıalar ortaq vırtýaldy keńistik – metaǵalam (metavers) qurýǵa mıllıardtaǵan qarjy bólýde. Jaqynda Facebook kompanıasy ataýyn Meta dep ózgertip, bolashaǵyn osy metavers tujyrymdamasymen baılanystyrdy. Demek, aldaǵy onjyldyqta ómirimizdiń eleýli bóligi sıfrlyq ortada ótetini anyq, alaıda shynaıy ómirdegi qarym-qatynas pen qaǵaz ónimderi birjola joǵalyp ketpeıdi.
Sıfrlandyrý – jemqorlyqty tejeıdi
– Sıfrlandyrýdyń qarqyndy damýy jemqorlyqty azaıtýǵa járdemdese me?
– Iá, jalpy sıfrlandyrý jemqorlyqty azaıtýǵa yqpal etedi dep aıta alamyz. Sıfrlyq júıeler adamnyń tikeleı qatysýyn qysqartyp, kóptegen prosesti avtomattandyrady. Sonyń nátıjesinde para berý, qyzmetti kóńilshektikpen jyljytý sıaqty jaǵdaılardyń aldyn alý múmkindigi artady. Mysaly, eger memlekettik qyzmet onlaın formatqa kóshse, azamat pen sheneýnik tikeleı júzdespeıdi – demek para alý yqtımaldyǵy tómendeıdi. Halyqaralyq tájirıbede elektrondy úkimetti tabysty iske asyrǵan elderde turmystyq sybaılas jemqorlyqtyń azaıǵany baıqalady.
Estonıa syndy memleketter kóp qyzmetti ınternet arqyly usyna otyryp, ashyqtyqtyń arqasynda sybaılas jemqorlyqty meılinshe tejedi. Bizdiń elimizde de oń qadamdar bar: mysaly, salyq jáne keden salasyna elektrondy júıeler engizý nátıjesinde salyq tóleýshilerdiń tártibi jaqsaryp, jemqorlyq táýekelderi tómendegeni baıqaldy. Árıne, tehnologıa – tek qural, ony tıimdi qoldansa ǵana paıdasy zor. Sondyqtan sıfrlandyrýmen qatar tıisti baqylaý tetikteri men zańnyń qatań saqtalýyn qamtý da mańyzdy bolmaq.
«Mashınalar búligi» bolmaıdy
– Álemde JI damýyna mol múmkindik jasalǵan. Túptiń-túbinde, AQSH pen Eýropanyń fantasıkalyq fılmderindegideı, JI robottar adamzatqa qarsy shabýylǵa shyǵyp júrmeı me?
– Robottardyń adamzatqa qarsy kóterilisi ázirge tek ǵylymı fantasıka sújeti dep aıtqym keledi. Búgingi qoldanystaǵy jasandy ıntellekt júıeleri sanaly emes, olarǵa adamdar belgili bir mindetti oryndaýdy baǵdarlamalaıdy. Iaǵnı qazirgi robottar men algorıtmder óz betimen sheshim qabyldap, bóten pıǵyl tanyta almaıdy. Sondyqtan jaqyn arada «mashınalar búligi» bolady dep qorqýdyń qajeti joq.
Degenmen, ǵylym men tehnıka óte jyldam damyp jatyr, al bolashaqta adam deńgeıindegi aqyl-oıy bar jasandy ıntellekt paıda bolsa, belgili bir qaýip-qaterler týyndaýy múmkin degen pikirler bar. Keıbir tanymal tulǵalar – fızık Stıven Hokıng pen kásipker Ilon Mask eger asa qýatty JI baqylaýsyz qalsa, ol adamzatqa qater tóndirýi yqtımal dep eskertken. Sol sebepti, qazirdiń ózinde búkil álemde jasandy ıntellektini jaýapkershilikpen damytý máselesine kóp kóńil bólinýde. Ǵalymdar etıkalyq prınsıpterdi saqtaı otyryp, «adam dosy» bolatyn JI jasaýǵa talpynyp jatyr. Halyqaralyq deńgeıde de bastamalar bar. Mysaly, BUU aıasynda avtonomdy qarý túrlerin (ózdiginen jumys isteıtin «qaterli» robottardy) shekteý týraly kelissózder júrgizilýde. Iaǵnı JI-diń damýy qatań qadaǵalaýmen jáne adamzat qaýipsizdigin qamtamasyz etý sharalarymen qatar júrip keledi.
Maqsat – qoǵamǵa kádeli bolý
– Jasandy ıntellektini paıdalaný, sıfrlandyrý jáne vırtýaldy álem taqyryptaryn tereńdeı zertteý oıyńyzda bar ma?
– Árıne, bul taqyryptar meniń kásibimniń de, qyzyǵýshylyǵymnyń da ózegi desem bolady. «Jasandy ıntellekt álippesi» kitabyn jazǵanymda osy salanyń negizderin qarapaıym túrde túsindirýdi maqsat ettim. Alaıda, tehnologıa únemi jetilip otyrady. Sondyqtan men toqtap qalmaı, JI men sıfrlyq jańalyqtardy úzdiksiz zerttep, biliktiligimdi arttyryp otyramyn. Aldaǵy ýaqytta da osy baǵyttaǵy izdenisterimdi jalǵastyrý oıymda bar.
Qazirgi tańda jurtshylyqqa túsinikti tilde tehnologıalyq trendterdi túsindiretin jańa eńbekter daıyndaýdy josparlap júrmin. Múmkin bolashaqta jasandy ıntellektiniń ár saladaǵy qoldanylýy nemese vırtýaldy álemniń qoǵamǵa yqpaly týraly taǵy bir kitap jazýym múmkin.
Sondaı-aq, qazir qarqyn alyp kele jatqan vırtýaldy (VR) jáne tolyqtyrylǵan shyndyq (AR) tehnologıalaryn da zerttep, olardyń múmkindikterin qazaq tilindegi aýdıtorıaǵa jetkizýge nıettimin. Jalpy, maqsatym – zamanaýı tehnologıalar jóninde halyqtyń saýatyn arttyrýǵa atsalysyp, olardy qaýipsiz ári tıimdi paıdalanýǵa shaqyrý.
– Siz qazaq tilinde tuńǵysh JI týraly kitap jazýshylardyń biregeıisiz. Bul eńbek arqyly qoǵamǵa qandaı jańashyldyq engizgińiz keldi?
– Meniń basty maqsatym – qazaq oqyrmandaryna jasandy ıntellekt jaıly zamanaýı jáne qoljetimdi aqparat usyný arqyly tehnologıa salasyndaǵy bilimdi tereńdetýge úles qosý. Búgingi tańda JI – ǵylymı jańalyqtardan bastap bızneske, densaýlyq saqtaý men bilim berý salalaryna deıingi túrli baǵyttarda orasan múmkindikter beretin quralǵa aınalyp otyr. Alaıda, qazaq tilindegi sapaly materıaldar men oqý quraldarynyń sany áli jetkiliksiz. Múlde joq dese de bolady. Osy olqylyqtyń ornyn toltyrý úshin atalmysh eńbekti jazyp shyqtym.
Kitapty jazýdaǵy jańashyldyqtardyń biri – bilimdi tek teorıalyq turǵyda ǵana emes, praktıkalyq mysaldarmen, naqty keıstermen ushtastyrý boldy. Iaǵnı oqyrman jasandy ıntellekt uǵymdaryn tek oqyp qoımaı, qoldanyp kórýge, ári qaraı izdenýge múmkindik alady. Sonymen qatar, durys prompt jazý ádisteri men 1000-nan asa daıyn mysaldar usyný arqyly adamdarǵa JI quraldaryn tıimdi paıdalanýdy úıretkim keldi. Bul – bolashaq mamandarǵa da, qazirgi kezde JI salasyn zerttep júrgenderge de, jalpy jańa tehnologıalarǵa qyzyǵýshylyǵy bar kez kelgen adamǵa arnap jasalǵan qadam. Osylaısha qazaq tilinde JI týraly bilimdi keńeıtip, qoǵamnyń tehnologıalyq saýattylyǵyn arttyrýdy kózdep otyrmyn.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan Oljas JOLDYBAI