«Tuǵyry myǵym, mártebesi bıik Táýelsiz Qazaqstandy biz bárimiz birge jasadyq».
Elbasy Nursultan NAZARBAEV.
Memleket basshysynyń sheshimimen 2021 jyl – Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdiginiń 30 jyldyǵynyń jyly dep jarıalandy. Merekeniń basty tujyrymdamasy da aıqyndaldy – «Jasampazdyqqa toly jyldar».
– Bıylǵy jyl biz úshin sheshýshi jyl. Bul jyl bizdiń Otanymyzdyń táýelsizdiginiń 30 jyldyǵy aıasynda ótpek,- dep tujyrymdaǵan Qasym-Jomart Toqaev otyz jyldyqtyń mánin halyqqa túsindirýdiń, aqparattyq jumysty durys júrgizýdiń mańyzdylyǵyna aıyryqsha toqtalǵan edi. Jasampazdyq ıdeıasy keńinen dáriptelýi qajet!
Maqsat – Prezıdent amanattaǵandaı, sońǵy 30 jyldyń negizgi oqıǵalary men resmı qujattaryna qaıta úńilip, jan-jaqty zerdeleý arqyly jasampazdyq ıdeıasyn dáripteý. Sol arqyly oqyrmandarymyzdy Máńgilik el ıdeıasynyń, elimizdegi ultaralyq jarastyqtyń negizgi uıtqysy bolyp otyrǵan atameken ıesi – qazaq halqynyń tarıhı róliniń tanymdyq-taǵylymdyq syrlaryna qanyqtyrý.
Qazaqstan Táýelsizdiginiń 30 jyldyǵyna arnalǵan jobamyzda osy otyz jyl ishindegi el tynysyn, ár kezeńdegi saıası úrdister men qıyn da tartysty qubylystardy hattalǵan resmı qujattar, sıfrlar men faktiler tilinde baıandamaqpyz.
Bul – boıamasyz ómir.
Bul – jańa men eskiniń, táýelsizdik pen totalıtarlyq júıeniń kúresi. Árıne, árkim óz pikiriniń, óz kózqarasynyń egesi. Bálkim keıbir derekter men oqıǵalar daýly pikirler týdyrýy da múmkin. Bizdiń mindetimiz – otyz jyldyń tylsym syrlary men jeńisti sátterin, tarıhı taǵylymdaryn qaz-qalpynda eske túsirý, búgingi urpaqqa azattyqtyń, «jańa qazaqstandyq joldyń» qadir-qasıetin uqtyrý.
Azattyqtyń alǵysharttary
Búkil dúnıejúzin dúr silkindirgen, Keńester Odaǵy atty alyp totalıtarlyq ımperıanyń tamyryna balta shapqan 1986 jylǵy áıgili Jeltoqsannan keıingi bes jyl – jańa dáýir aldyndaǵy úmitter men kúdikter, batyl sheshimder men nyq senimder zamany boldy. Qoǵamdyq sana ádettegi «ortalyqshyl» stereotıpterden arylyp, jańasha oılaý júıesi qalyptasty. Álemdegi eki alpaýyt memlekettiń biri sanalatyn Keńestik Sosıalısik Respýblıkalar Odaǵy kúıreı bastaǵan 1990-1991 jyldar aıasynda sol Odaq sapyndaǵy odaqtas respýblıkalar sıaqty Qazaq eli de erkindikke, demokratıaǵa umtylyp, óz tarıhı tańdaýyn jasaý jolyna alǵash qadam jasaı bastaǵan edi.
Toqsanynshy jyldyń sáýirinen 1991 jyldyń jeltoqsan aıyna deıin elimizde Prezıdenttik basqarý formasynyń «ınstıtýsıonaldyq» joly jasaqtaldy. Osy kezeńde jergilikti bılik Táýelsizdikke qol jetkizý úshin óz azattyǵynyń alǵysharttaryn jasaýǵa qamdandy.
1990 jylǵy 24 sáýirde Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń otyrysynda Qazaq KSR Prezıdenti laýazymy bekitilip, bul qyzmetke Nursultan Ábishuly Nazarbaev saılandy.
Toqsanynshy jyldyń basty oqıǵasy – 1990 jylǵy 25 qazanda Qazaq KSR-iniń Memlekettik Egemendigi týraly Deklarasıa qabyldandy.
Deklarasıaǵa sáıkes, Qazaqstan halqy egemen eldiń birden-bir ıesi jáne memlekettik úkimet bıliginiń negizi atansa, Prezıdent repýblıkanyń basshysy retinde eń joǵary ákimshilik-atqarýshy bılikke ıe bolady. Degenmen, Egemendik týraly deklarasıa jarıalanǵanymen, tolyqqandy Táýelsizdik týraly sheshim qabyldanǵanǵa deıin elimizdi keńestik ımperıanyń sarqynshaqtarymen áli jıyrma bir aı tartysty oqıǵaly kezeń kútip tur edi.
Qalaı desek te, Qazaq KSR-iniń Memlekettik Egemendigi týraly Deklarasıa jańa zamanǵa – táýelsiz eldiń jarqyn bolashaǵyna jol ashty. 1991 jyldyń kókteminde Keńestik Odaq pen egemendigin jańadan jarıalaǵan respýblıkalar arasynda ózara qarym-qatynastardy jańasha aıqyndaý, retteý, qalyptastyrý máseleleri turdy. Tarıhta bul kez «Egemendiler sherýi» degen atqa ıe bolǵan edi.
1991. TÁÝELSİZDİK SHEJİRESİ. JYLDYŃ BASTY OQIǴALARY
23 sáýir, 1991 jyl.
Sáýir-maýsym aılarynda Máskeý túbindegi Novo-Ogarevo rezıdensıasynda odaqtas respýblıka basshylarynyń birneshe basqosýlary ótti. RKFSR, Ýkraına, Qazaqstan, Belorýssıa, Ózbekstan, Ázerbaıjan, Qyrǵyzstan, Tájikstan jáne Túrikmenstan basshylary kezdesip, nátıjesinde «9+1» (bul jerde: 9 - toǵyz odaqtas respýblıka , 1- KSRO Prezıdenti) dep atalatyn jańa Shart daıyndalyp, «Eldegi jaǵdaıdy turaqtandyrýǵa shuǵyl shara qoldaný jáne daǵdarysty eńserý týraly» málimdemege qol qoıyldy. Qujatta memleketterdiń egemendik alýyna alǵysharttar oılastyrylǵan edi. Respýblıka basshylary óz ustanymdaryn kúsheıtýge tyrysty. Ásirese, B. Elsın Odaq ydyraýynyń bul sátin tıimdi paıdalanyp qalýǵa umtyldy. Oǵan kelispegen M.Gorbachev ózdiginen Odaqtyq sharttyń jańa balamasyn usyndy. Osylaısha múddeler qarama-qaıshylyǵy júrip jatty.
30 mamyr, 1991 jyl.
Almatyda KOKP OK birinshi hatshysy M.Gorbachevtiń qatysýymen respýblıkalyq aktıvtiń jınalysy ótti. Onda sóz sóılegen N.Nazarbaev Ortalyqtyń buıryǵy boıynsha respýblıkada eldi tek shıkizat oshaǵyna aınaldyratyn óndiris salalary ǵana damytylyp kelgenin aıtyp, Odaq júrgizip kelgen taǵylyq saıasattyń totalıtarlyq «jemisi» – Aral tragedıasy men Semeıdegi ıadrolyq synaq alańynyń kesirinen bolyp jatqan ekologıalyq zardaptarǵa toqtaldy. Shyǵarylatyn ónimniń bir bóligin qazaqstandyq óndiris oryndarynyń ózderinde qaldyrý qajettigin, olarǵa ónimderin eksportqa shyǵarý lısenzıasyn berý quqyǵyn talap etti.
Rasynda da, egemendigin jarıalaǵan Qazaq Eline saıası, ekonomıkalyq, ekologıalyq sıpattaǵy kóptegen túıtkildi máseleler «muraǵa» qaldy. Solardyń biregeıi - Aral taǵdyry. Birikken Ulttar Uıymy Araldy «ekologıalyq apat aımaǵy» dep jarıalady.
29 maýsym, 1991 jyl.
Mıhaıl Gorbachevtiń, Nursultan Nazarbaevtyń, Borıs Elsınniń úshjaqty kezdesýi ótti. Onda jańa Odaqtyq Shart talqylanyp, oǵan qol qoıý rásimi tamyzdyń 20-yna belgilendi. Osy kezdesýdiń mazmuny men qorytyndysy, Borıs Elsın keıinirek málimdegendeı, 1991 jylǵy «Tamyz búligine» sebepker boldy.
KEREK DEREK
1991 jyldyń 19-21 tamyzynda tarıhta «tamyz búligi» degen atpen qalǵan surapyl kúnderde búlikshiler toby KSRO-daǵy Tótenshe jaǵdaılar jónindegi memlekettik komıtet degendi quryp, eldegi bılikti qolǵa alyp, memlekettik tóńkeris jasaý áreketin uıymdastyrdy. Olar Odaq quramyndaǵy respýblıkalardyń bólinip, óz aldyna derbes otaý qurýymen keliskisi kelmedi, qalyptasqan totalıtarlyq júıeniń quldyraýyna jol bermeı, ony saqtap qalǵysy keldi. 1991 jylǵy 20-tamyzǵa belgilengen «Egemen memleketter Odaǵy týraly» Kelisimge qol qoıý rásimin boldyrmaýdy maqsat etti.
Bir jaǵy Elsın-Nazarbaev bastaǵan saıasatkerlerdiń tarapynan, ekinshi jaǵy jumyla kóterilgen reseı halqynyń jan-jaqty qysymyna tap bolǵan búlikshiler kóp keshikpeı mámilege keldi. Olardyń memlekettik tóńkeris áreketi aýyzdyqtalyp, TJMK-ni uıymdastyrýshylar qylmystyq jaýapkershilikke tartyldy. Jańa Odaqtyq kelisimge qol qoıý qarsańynda oryn alǵan bul oqıǵa komýnıstik partıanyń bedelin túsirip, onsyz da ydyrap turǵan KSRO-nyń qulaýyn tezdetti.
29 tamyz, 1991 jyl
Qazaq KSR Prezıdenti N.Nazarbaev tamyz aıynda Semeı ıadrolyq polıgonyna saparynan oralǵan boıda Parlamenttiń arnaıy sesıasy ótip, onda Semeı polıgonyn jabý máselesi qyzý talqyǵa tústi. Sesıada Prezıdent polıgondy jabý týraly málimdeme jasady. Nátıjesinde Semeı ıadrolyq synaq polıgonyn jabý týraly №409 Jarlyqqa qol qoıyldy.
Qazaqstan mundaı qarý túrlerin óndiretin jáne synaıtyn álemdegi tórtinshi arsenal degen qaharly dárejeden óz erkimen bas tartqan birinshi memleket boldy. AQSH, Reseı, Anglıa, Fransıa, Qytaı sıaqty ıadrolyq derjavalar Qazaqstan táýelsizdigine qarsy kúsh qoldanbaıtyndyqtaryna, sondaı-aq Qazaqstanǵa ekonomıkalyq qysym kórsetpeıtindikterine kepildik berdi.
Bizdiń dáıekteme:
- 1947 jyly tamyz aıynda KSRO Mınıstrler Keńesiniń sheshimimen «№2-shi oqý polıgony» degen shartty aty bar Atom polıgonyn qurý týraly qaýly qabyldandy.
- Polıgon qurylysyn júrgizý maqsatynda Semeı qalasynyń batysyna qaraı iri eldi mekenderden shalǵaılaý, ońtústigi, batysy, soltústigi shaǵyn bıik taýlarmen qorshalǵan 140 shaqyrym jer tańdap alyndy. Áýejaı, temirjol, Ertis arqyly sý kóligi jasaqtaldy.
- Polıgonda synaqtar 40 jyl boıy júrgizilip keldi.
- Semeı ıadrolyq synaq polıgony Qazaqstannyń soltústik-shyǵys bóliginde, Shyǵys Qazaqstan, Pavlodar jáne Qaraǵandy oblystarynyń aýmaqtarynda ornalasqan, 18,5 myń sharshy shaqyrym alańdy alyp jatyr.
- Alǵashqy qupıasyzdandyrylǵan málimetterge súıensek,tuńǵysh ıadrolyq synaq 1949 jyly 29 tamyzda jasalǵan.
- 1951 jylǵy 18 qazanda birinshi keńestik avıasıalyq atom bombasy samoletten tastaý arqyly synaqtan ótkizildi.
- 1953 jylǵy 12 tamyzda polıgonda qýattylyǵy 500 kılotonna bolatyn álemde tuńǵysh ret alǵashqy sýtegi bombasy synaqtan ótti.
- Sol 1953 jyly termoıadrolyq qurylǵy, al 1955 jylǵy 22 qarashada Saharov oılap tapqan bomba synaqtan ótkizildi.
- 1949-1989 jyldary polıgon aýmaǵynda barlyǵy 468 ıadrolyq jarylys jasalǵan.
- Jarylystardyń 125-i atmosferalyq (26-jerústi, 91-áýede, 8-bıiktikte), 343-i jerasty jarylystar.
- Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq Ǵylym akademıasynyń deregine júginsek, atmosfera men jer astynda (turǵylyqty jerlerde) synalǵan ıadrolyq zarádtardyń jalpy qýaty 1945 jyly Hırosıma qalasyna tastalǵan bomba qýatynan 2,5 myń ese kóp...
7 qyrkúıek, 1991 jyl.
Qazaqstan Kompartıasynyń kezekten tys tótenshe sezi ótip, onda Qazaq KSR Komýnıstik partıasynyń Ortalyq Komıteti taratyldy.
2 qazan, 1991 jyl.
Baıqońyr ǵarysh aılaǵy. Tuńǵysh qazaq ǵaryshkeri Toqtar Áýbákirov ǵaryshqa attandy.
Bizdiń anyqtama: Toqtar Áýbákirov - synaqshy ushqysh retinde 15 jylda 50-den astam ushaqty ıgergen maman. Odaqta dybystan jyldam MıG-29 áskerı ushaǵyn «Tbılısı» aýyr kreıseriniń palýbasynan tuńǵysh áýege kótergen de Toqtar Áýbákirov. Onyń bul erligi Gınnestiń rekordtar kitabyna engen.
25 qazan, 1991 jyl.
Prezıdent Jarlyǵymen Memlekettik qorǵanys qomıteti quryldy.
1 jeltoqsan, 1991 jyl.
Qazaq KSR Prezıdentiniń búkilhalyqtyq saılaýy ótti. Saılaýǵa on mıllıondaı qazaqstandyqtar qatysty. El úshin kúrdeli de qıyn zamanda búkil Qazaqstan halqy óziniń tańdaýyn aıtyp, qalaýyn bildirdi: Nursultan Nazarbaev Qazaqstannyń Prezıdenti bolyp saılandy. Daýys bergender sanynyń kórsetkishi – 98,78 paıyz.
8-9 jeltoqsan, 1991 jyl.
Beloveje kelisimine qol qoıý úshin Qazaqstan Prezıdenti N.Nazarbaev, Reseı Federasıasynyń Prezıdenti Borıs Elsın, Ýkraına Prezıdenti L.Kravchýk jáne Belarýs Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń Tóraǵasy S.Shýshkevıch bas qosty.Bul KSRO atty memlekettiń tarıh sahnasynan birjola joıylýynyń bastaýy bolǵan qujat edi.
KEREK DEREK:
Reseı basshysy B.Elsın, Ýkraına basshysy L. Kravchýk, Belorýssıa basshysy S.Shýshkevıch Belovejedegi «Vıskýlı» rezıdensıasynda kezdesip, KSRO-nyń qurylýy týraly 1922 jyldyń 30 jeltoqsanyndaǵy shartty buzý jónindegi kelisimge qol qoıdy. Nátıjesinde KSRO halyqaralyq quqyq sýbektisi jáne geosaıası shyndyq retinde kúshin joıdy. Qujatta: «KSRO halyqaralyq saıası quqyq sýbektisi jáne geosaıası shyndyq retinde óziniń ómir súrýin toqtatty», - dep jazylǵan.
10 jeltoqsan, 1991 jyl.
Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy ataýyn Qazaqstan Respýblıkasy dep ózgertý týraly zań qabyldandy.
Dál osy kúni Prezıdentti ulyqtaý rásimi ótti. N.Á. Nazarbaev Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti qyzmetine kiristi.
Almatydaǵy Respýblıka saraıynda Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń taqqa otyrý rásimine arnalǵan on ekinshi saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń jetinshi sesıasy ashyldy.
«Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasynyń ataýyn ózgertý týraly» №1000-XII zańǵa qol qoıyldy.
Sondaı-aq sesıanyń kún tártibine respýblıkanyń Táýelsizdigi týraly másele engizildi.
Sol kúni sesıanyń keshki májilisinde Nursultan Nazarbaev aq kıizdiń ústinde Konstıtýsıa men memlekettiń egemendik Deklarasıasyna qolyn qoıyp turyp, kóp ultty respýblıkamyzǵa adal qyzmet etýge, Konstıtýsıasyn qurmettep, halyqtyń quqyǵy men bostandyǵyna kepildik berýge, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń mindetin adal atqarýǵa Ant berdi.
Jıyn sońynda eldiń qadirli aqsaqaly, aqyn, 91 jasar Shákir Ábenov, qalamger Dmıtrıı Snegın, kompozıtor Quddys Qojamárov, dopty hokeıden qazaqstandyq quramanyń bapkeri, jattyqtyrýshy Edýard Aırıh, KSRO-nyń halyq depýtaty Ybyraıymjan Qojahmetovter sahnaǵa shyǵyp, Prezıdentke qazaqy dástúrmen shapan japty. Shákir aqsaqal aq batasyn berip, Memleket basshysyna eldiń ádil eńbegin baǵalaýdy, halyqqa zıan keltiretinderden halyqty qorǵaýdy amanattady.
13 jeltoqsan, 1991 jyl.
Orta Azıa jáne Qazaqstan Respýblıkasy basshylary Ashhabadta bas qosty. Olar «Beloveje kelisimin» qoldady. Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyn (TMD) qurý týraly ıdeıa Beloveje kelisimimen bekitildi. Keńes Odaǵynyń dáýiri osylaı aıaqtaldy. KSRO quramynda bolǵan odaqtas respýblıkalar óz táýelsizdigin jarıalap jatty.
16 jeltoqsan, 1991 jyl.
Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń jetinshi sesıasynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýsıalyq zań qabyldanyp, Táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasy, derbes Qazaq Eli dúnıege keldi!
Táýelsizdik týraly zannyń mártebesi 18 baptan turatyn jeti taraýda aıqyn kórsetildi. Qazaqstan Respýblıkasy táýelsiz, demokratıalyq jáne quqyqtyq memleket dep jarıalandy. Respýblıka óz aýmaǵynda ókimet bıligin tolyq ıemdenýge, ári ishki jáne syrtqy saıasatyn derbes júrgizýge quzyrly boldy.
Konstıtýsıalyq zań respýblıkanyń damýynyń jańa kezeńin aıqyndap berdi. Onyń mazmunynda ulttardyń ózin-ózi basqarý quqyǵy, jeke tulǵalardyń quqyǵy men bostandyǵyna basymdyq berý, saıası turaqtylyq, bılikti bólisý, ultaralyq kelisim t.b. irgeli demokratıalyq qaǵıdattar kórinis tapty.
Qazaq Eliniń táýelsizdigin Túrkıa eli birinshi bolyp tanydy. Sol sıaqty AQSH, Germanıa, Fransıa, Ulybrıtanıa jáne taǵy basqa iri-iri memleketter de moıyndady. Táýelsiz memleket retinde Qazaqstan shetelderde óziniń dıplomatıalyq jáne konsýldyq ókildikterin ashý múmkindigine ıe boldy.
17 jeltoqsan, 1991 jyl.
Almatydaǵy 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasynyń 5 jyldyǵy qarsańynda el Prezıdenti Nursultan Nazarbaev «Qazaqstandaǵy 1986 jylǵy jeltoqsannyń 17-18-indegi oqıǵalarǵa qatysqany úshin jaýaptylyqqa tartylǵan azamattardy aqtaý týraly» Jarlyqqa qol qoıdy. Budan bylaı bul kún – Qazaqstan Respýblıkasynyń Demokratıalyq jańarý kúni dep atap ótiletin boldy.
20 jeltoqsan, 1991 jyl.
«Qazaqstan Respýblıkasynyń Azamattyǵy týraly» zań qabyldandy.
21 jeltoqsan, 1991 jyl.
Almaty qalasynda N.Á. Nazarbaevtyń usynysymen burynǵy KSRO quramyna enetin 11 táýelsiz memleket basshylarynyń kelissózderi bastaldy. Oǵan Ázerbaıjan, Armenıa, Belarýs, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Moldova, Reseı, Tájikstan, Túrkimenstan, Ózbekstan, Ýkraına memleketteriniń basshylary qatysty. Sol kúni 11 memleket basshylary Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyn qurý jónindegi Kelisimniń hattamasyna qol qoıdy. Sóıtip, Qazaqstan astanasynda dúnıege jańa saıası qurylym – Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy keldi. TMD-nyń maqsattary men ustanymdary týraly Almaty Deklarasıasyna qol qoıyldy.
Jyl túıini: Mine, Táýelsizdik tańy atqan 1991 jyl osyndaı oqıǵalarymen este qaldy. Egemendigin enshilep, Táýelsizdigin tuǵyrlatqan Qazaq Eli óziniń jańa tarıhynyń jylnamasyn jasaýǵa bet burdy.