Táýelsizdik – eń basty qundylyǵymyz jáne ol bárinen qymbat! Bizdiń mindetimiz – keıingi urpaqqa kemel jáne qýatty Qazaqstandy amanattaý.
Qasym-Jomart TOQAEV.
Táýelsizdigin alǵanyna nebári on bes kún ǵana bolǵan Qazaq Eli úshin jańa, 1992, jyl óte aýyr da kúrdeli kezeń boldy. Degenmen, bul – el Táýelsizdiginiń alǵysharttary qalyptasqan biregeı de mańyzdy jyl edi.
Keńes Odaǵynyń kúıreýi odaqtastar sapyndaǵy respýblıkanyń onsyz da shaıqalyp turǵan ekonomıkasy men áleýmettik jaǵdaıyn odan ári quldyratyp jiberdi. Odaqtyń josparly ekonomıkalyq júıesiniń shıkizattyq bazasyna aınalyp kelgen Qazaqstandy áp-sátte-aq jappaı jumyssyzdyq, gıperınflásıa, daǵdarys jaılady, halyqtyń ómir súrý deńgeıi tómendep ketti. Bankrotqa ushyrap, jumysyn toqtatqan kásiporyndar, tólemderdiń tólenbeýi, dúken sóreleriniń qańtarylyp bos turýy, kıim-keshekti bylaı qoıǵanda, azyq-túlik dúkenderindegi taýar tapshylyǵy elde ádettegi kóriniske aınaldy. Osynyń bári jas táýelsiz memleket bıliginiń aldyna ekonomıkany shuǵyl turaqtandyryp, tez arada naryqtyq qatynasqa kóshý men halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn kóterý mindetterin qoıdy. Sondyqtan da 1992-1993 jyldar daǵdarysqa qarsy batyl sharalar qabyldaý kezeńi boldy.Tuńǵysh Prezıdenttiń «aldymen – ekonomıka, sodan keıin – saıasat» dep, ekonomıkalyq baǵdarǵa batyl bet burýyna da osy daǵdarysty kezeńnen eldi aman alyp shyǵý maqsaty sebep boldy. Osy rette dúnıege jańa qadam basqan memlekettiń ishki jáne syrtqy saıası strategıasyn jasaý, onyń jahandyq geosaıası keńistiktegi ornyn aıqyndaý, irgeles jáne shettegi memlekettermen qarym-qatynastyń dıplomatıalyq kópvektorlyq saıasatyn qalyptastyra otyryp, ulttyq maqsat-múddeni ulyqtaý da kezek kúttirmeıtin másele retinde qaraldy. Birinshi kezekte elde memleket ıeliginen alý men jekeshelendirýdiń Ulttyq baǵdarlamasy ázirlenip, keńestik odaqtan qalǵan tranzıttik problemalardy sheshý qolǵa alyndy, túrli zańdar qabyldanyp, qujattar bekitildi, qarjy jáne bank júıelerin qaıta jańǵyrtý-qurylymdaý jumystary júrgizildi.
1992 jyly Prezıdent óziniń «Qazaqstannyń egemen memleket retinde qalyptasý jáne damý strategıasy» atty eńbegin jarıalap, álem jurtshylyǵyna Qazaq Eliniń syrtqy saıasattaǵy beıbitshil nıetin habardar etti. Qazaqstan álemdik qoǵamdastyqtyń ujymdyq qaýipsizdigin qurýǵa umtylady dep málimdedi: «Kez kelgen áskerı janjal apatty saldarlarǵa ákep soǵatynyn túsine jáne óz jaýapkershiligin sezine otyryp, beıbitshilikti saqtaý Qazaqstannyń memlekettik saıasatynyń basymdyqty maqsaty dep tanımyz; saıası, ekonomıkalyq jáne basqa da maqsattarǵa qol jetkizýdiń quraly retinde soǵysqa nemese áskerı kúshter qaýpine jol bermeımiz; ıadrosyz memleket mártebesin alýǵa jáne ıadrolyq qarýdy taratpaý shartyna qosylýǵa umtylamyz; jappaı qyryp-joıatyn qarýlardy birinshi bolyp qoldanbaý ustanymyn qýattaımyz jáne osy mindettemelerdi barlyq álemdik qoǵamdastyq memleketteri qabyldaýyn jaqtaımyz; belgilengen shekaralardyń myzǵymastyǵy ustanymdaryn, basqa memleketterdiń ishki isine aralaspaýdy qoldaımyz». Bul - táýelsiz Qazaqstannyń syrtqy saıası baǵytynyń negizgi ustanymdary edi. Nazarbaev «Qazaqstannyń bolashaǵy - Azıada, Eýropada, Shyǵysta jáne Batysta» ekendigin, sondyqtan da «naq osyndaı saıasatty júrgize otyryp, Qazaqstannyń qaýipsizdigine qandaı da bolmasyn qaterlerdiń paıda bolýyna jol berilmeıtinin» shegelep aıtty.
1992. TÁÝELSİZDİK SHEJİRESİ. JYLDYŃ BASTY OQIǴALARY
- Qazaq Eliniń Birikken Ulttar Uıymyna múshelikke qabyldanýy;
- Qazaqstan Respýblıkasy Qarýly Kúshteriniń qurylýy;
- Qazaq Eliniń memlekettik rámizderin bekitý;
- Dúnıejúzi qazaqtarynyń birinshi Quryltaıy.
«ALMATYŃDA NE JAŃALYQ?»
(«Jas Alash» gazeti, 1992 jyl, 1 qańtar)
«1992 jyldyń qańtar aıynan bastap azyq-túlik jáne taǵy da basqa tutyný taýarlary astanada (Almatyda – T.D.) turatyn otbasylardyń ár múshesiniń qajetine saı belgilengen norma boıynsha arnaıy shaqyrý qaǵazdary arqyly satylatyn bolady. Iaǵnı, tutynýshylar ózine qajetti zattardy arnaıy bekitilgen dúkenderden aıyna bir ret kartochkalarda kórsetilgen mólsherde satyp alady. Mundaı qadamnyń ne úshin jasalyp otyrǵany jóninde túsinikteme berý artyq bolar. Astana dúkenderindegi azyq-túliktiń jetispeýshiligi kúnnen-kúnge údep keledi. Qańtardan bastap júrgiziletin shara astana dúkenderinde azyq-túliktiń birqalypty satylyp, tutynýshylardyń óz úlesin ýaqytyly alyp otyrýyna jaǵdaı týǵyzady degen senim uıalatady».
1992 jyl, 3 qańtar
Memleket basshysy «Baǵany yryqtandyrý jónindegi sharalar týraly» №569 Jarlyqqa qol qoıdy. Kórshiles Reseıdiń baǵany betimen jiberýi osy kezge deıin rúbl aýmaǵynda otyrǵan Qazaqstandy da osyǵan májbúrledi. Osyǵan sáıkes, halyqqa áleýmettik qoldaý kórsetý maqsatynda 12 qańtarda Prezıdent «Baǵany yryqtandyrý jaǵdaıynda turǵyndardy áleýmettik qorǵaý jónindegi qosymsha sharalar týraly» №577 Jarlyq shyǵardy. Saýda-sattyq salasy erkin naryqqa jiberildi.
1992 jyl, 10 qańtar
«Qazaqstan Respýblıkasynyń İshki áskerleri týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Jarlyǵy shyqty. Memlekettiń táýelsizdigin qamtamasyz etý maqsatynda elimizdiń İshki ister áskeri quryldy.
«ENDİ MENSHİKTİ ÓZ ALTYNYMYZ BAR!»
(«Jas Alash» gazeti, 1992 jyl, 10 qańtar)
«Almatyda qańtardyń 7-sinde keshke Qazaqtyń ulttyq bankinde erekshe jantebirenterlik oqıǵa boldy. Respýblıkanyń tarıhynda tuńǵysh ret Qazaqstannyń egemendigine jáne Prezıdenttiń Respýblıkanyń altyn qory men almas qoryn qurý týraly Jarlyǵyna sáıkes, onyń jer qoınaýynan alynǵan asyl metaldar onyń óziniń ıgiligine aınalady. «Qazzoloto» óndiristik birlestiginiń bas dırektory M.A.Murtazaev Prezıdent N.Á.Nazarbaevqa Qazaqstan keninen balqytylǵan altyn men kúmistiń tuńǵysh kesegin tabys etti, osy asyl metaldardyń quımasy Máskeý túbindegi zaýyttarda óńdelgen soń respýblıkaǵa qaıtyp oralyp otyr. Budan bylaı qaraı respýblıkada óndiriletin barlyq asyl metal (buryn ony tolyq túrde ortalyq alyp otyratyn), endi onyń halqynyń óziniń ıgiligine aınalady».
1992 jyl, 14-15 qańtar
Baǵanyń yryqtandyrylýyna baılanysty Memleket basshysy Qazaqstan halqyna Úndeý joldady. Prezıdent sondaı-aq «Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik aýylsharýashylyq kásiporyndarynyń múlkin jekeshelendirý erekshelikteri týraly», «Dinı senim bostandyǵy jáne dinı birlestikter týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdaryna qol qoıdy.
1992 jyl, 25 qańtar
Birikken Ulttar Uıymynyń Bas hatshysy B.Býtros-Galı Nursultan Nazarbaevqa jedelhat joldady.
Onda BUU Qaýipsizdik Keńesi óz májilisinde Qazaqstan Respýblıkasyn BUU múshelikke qabyldaý týraly Bas Assambleıaǵa usynylǵan rezolúsıa daýys berýsiz-aq maquldanǵany aıtylǵan. Qaýipsizdik Keńesiniń sheshimi málimdemede tarıhı oqıǵa retinde baǵalanǵan, Qazaqstan beıbit ómirge umtylǵan, BUU Jarǵysynda kórsetilgen mindettemelerdi oryndaýǵa qabiletti ári yntyq memleket retinde, Jarǵynyń maqsattary men prınsıpterin qatań saqtaı otyryp, bul halyqaralyq uıym qyzmetiniń barlyq salalaryna belsendi jáne syndarly úles qosatynyna senim bildirilgen.
1992 jyl, 27 qańtar
Elimizde synamasy eń joǵary, salmaǵy 10,5 kelilik alǵashqy altyn kesegi óndirildi.
1992 jyl, 30 qańtar
Qazaqstan Eýropadaǵy qaýipsizdik pen yntymaqtastyq uıymyna (EQYU) múshe boldy.
1992 jyl, 3 aqpan
Almaty qalasynda Amerıka Qurama Shtattarynyń Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy elshiliginiń ashylý saltanaty boldy. Bul – shet memleketterdiń Qazaqstanda ashylǵan tuńǵysh elshiligi.
1992 jyl, 2 naýryz
Qazaqstan Birikken Ulttar Uıymyna múshelikke qabyldandy. Osylaısha halyqaralyq qatynastar júıesinde derbes sýbekt retinde elimizdiń álem memleketterimen yqpaldasýy bastaldy.
BUU - ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalǵannan keıin, 1945 jyly qazan aıynyń 24-inde , ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin qurylǵan álemdegi eń bedeldi halyqaralyq uıym. BUU–nyń bas organy - Bas Assambleıa bolyp tabylady.
1992 jyl, 16 naýryz
Memleket basshysynyń №673 Jarlyǵymen Qazaqstan Respýblıkasynyń Respýblıkalyq Ulany quryldy.
1992 jyl, 29 sáýir
Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev pen Túrkıanyń Premer-mınıstri Súleımen Demırel Almatyda Túrkıanyń Qazaqstandaǵy elshiliginiń saltanatty ashylýyna qatysty.
1992 jyl, 7 mamyr
Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń "Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik Qorǵanys Komıtetin Qazaqstan Respýblıkasynyń Qorǵanys mınıstrligi etip qaıta qurý týraly" jáne "Qazaqstan Respýblıkasynyń Qarýly Kúshterin qurý týraly" Jarlyqtary jarıalandy. Dál osy kúni general-leıtenant Saǵadat Qojahmetuly Nurmaǵambetovke «general-polkovnık» sheni berilip, ol respýblıkamyzdyń tuńǵysh Qorǵanys mınıstri bolyp taǵaıyndaldy.
Keńes Odaǵynyń batyry, táýelsiz Qazaqstannyń tuńǵysh qorǵanys mınıstri, Halyq Qaharmany, armıa generaly Saǵadat Nurmaǵambetov.
1992 jyl, 15 mamyr
Qazaqstan, Reseı, Armenıa, Qyrǵyzstan, Tájikstan, Ózbekstan Ujymdyq qaýipsizdik týraly Shartqa qol qoıdy.
1992 jyl, 22 mamyr
Elimiz halyqaralyq uıym - IýNESKO-ǵa múshelikke qabyldandy. Dál osy kúni Qazaqstan Prezıdenti jáne birqatar memleketter basshylary Strategıalyq shabýyl qarý-jaraǵy (SSHQ-1) týraly zymyrandyq-ádrolyq qarýdy taratpaý, birte-birte bólshektep, shyǵaryp tastaý týraly Lıssabon hattamasyn qoldap, ıadrolyq qarýdan arylý mindettemesin aldy. Elimiz óz aýmaǵyn ıadrolyq qarýsyz aımaq dep jarıalady.
MEMLEKETTİK RÁMİZDER QABYLDANǴAN KÚN
(1992 jyl, 4 maýsym)
Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesi Úİİİ sesıasynyń plenarlyq májilisine Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik rámizderi – Memlekettik tý men Memlekettik eltańba qaralyp, bekitildi. Memleket basshysy «Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik týy týraly» jáne «Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik eltańbasy týraly» №1372-XII, «Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik ánuranynyń mýzykalyq redaksıasy týraly» №1376-XII Zańdaryna qol qoıdy.
Bizdiń dáıekteme: Memlekettik Tý avtory – Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri Sháken Nıazbekov, Eltańba avtorlary: belgili sáýletshiler Jandarbek Málibekov pen Shot-Aman Ýálıhanov, táýelsiz Qazaqstannyń alǵashqy Ánuranynyń sózin belgili aqyndar Muzafar Álimbaev, Qadyr Myrza Áli, Tumanbaı Moldaǵalıev jáne Jadyra Dáribaeva jazdy. Alǵashqy Ánuran mýzykasynyń avtorlary – Muqan Tólebaev, Evgenıı Brýsılovskıı jáne Latıf Hamıdı.
"ÁRBİR AZAMAT QAZAQSTANNYŃ TÝYN, ELTAŃBASYN, ÁNURANYN TUMARDAI QASIET TUTÝY QAJET"
«Biz búgin asa mańyzdy tarıhı oqıǵany bastan keship otyrmyz. Bárimiz asyǵa, sarǵaıa kútken kún endi tarıh jylnamasyna enetin bolady....Mine, jańarǵan Jalaýy, Eltańbasy, Ánurany bar el boldyq. Biz táýelsizdikke ańsap, zaryǵyp jettik. Endi sol táýelsizdiktiń qasıetti belgilerin de erekshe qadirleýimiz, qasterleýimiz kerek. Árbir azamat Qazaqstannyń Týyn, Eltańbasyn, Ánuranyn tumardaı qasıet tutýy qajet. Eldigimizdiń synalatyn bir tusy osy. Qýanyshymyz qutty bolsyn! Uzaǵynan súıindirsin! Joǵarǵy Keńestiń Qazaqstannyń jańa memlekettik rámizderin qabyldaý aktisi qazaq halqy men respýblıkada turyp jatqan basqa halyqtar ókilderi úshin taptyq,totalıtarlyq qoǵamnyń burynǵy, eski atrıbýttaryn jáı aıyrbastaı salý emes. Bul respýblıkanyń jańa demokratıalyq jáne quqyqtyq memleket qurýǵa, adamnyń bostandyǵy men onyń etnıkalyq kóp túrli halqynyń birligi prınsıpterine negizdelgen jańa qoǵam qurýǵa umtylysynyń belgisi».
(QR Tuńǵysh Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesi Úİİİ sesıasynyń plenarlyq májilisinde sóılegen sózinen).
1992 jyl, 20 maýsym
Ekinshi Almaty temir jol stansasynda turaqty túrde josparlanǵan tuńǵysh «Almaty – Úrimji» halyqaralyq jolaýshylar qatynasy ashyldy.
1992 jyl, 6 shilde
Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesi eldiń ákimshilik-aýmaqtyq bólinisine sáıkes qaýly qabyldady. Oǵan sáıkes Oral oblysy – Batys Qazaqstan oblysy, Selınograd oblysy – Aqmola oblysy, Shymkent oblysy – Ońtústik Qazaqstan oblysy, Selınograd qalasy – Aqmola qalasy bolyp ózgertildi.
1992 jyl, 19 tamyz
Qazaqstan Respýblıkasy Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymyna múshelikke ótti.
1992 jyl, 28 qyrkúıek – 4 qazan
Bul kúnderi Almatyda ótken qazaqtardyń tuńǵysh, İ Dúnıejúzilik quryltaıy Reseı, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Túrkıa, Fransıa,Mońǵolıa,Germanıa,Shvesıa jáne taǵy basqa da 33 elderden kelgen 900-ge jýyq delegattardyń basyn qosty. Alqaly jıynnyń kún tártibine sáıkes Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy quryldy. Qaýymdastyq tóraǵasy bolyp Nursultan Nazarbaev saılandy.
Bizdiń dáıekteme: Nursultan Nazarbaevtyń Túrkıa eline sapary barysynda qazaqtardyń álemdik kongresin uıymdastyrý , dúnıe júzinde shashyrap júrgen qandastardyń basyn qosý ıdeıasy tuńǵysh ret qozǵalǵan edi. Álemniń qyryqqa jýyq elderinde turatyn qazaqtardyń múddesin qorǵap,qamqorlyqqa alý – táýelsizdigin enshilegen jas memlekettiń basty basymdyǵynyń biri sanaldy. Osyǵan oraı arnaıy úkimettik qaýly qabyldandy. Almatydaǵy Respýblıka saraıynda 30 qyrkúıekte ótken saltanatta Prezıdent sóz sóılep,qaı elde turatyna qaramastan, dúnıe júzinde shashyrap júrgen 4,5 mıllıondaı qazaqtyń árqaısysy ózin Qazaq memleketiniń teń quqyly ókili retinde sezinetindeı jaǵdaı jasaý qajettigin atap kórsetti.Quryltaıǵa qatysýshylar Qazaq halqyna Úndeý qabyldap, álemniń ár qıyrynda júrgen otandastarymyzdy Qazaqstannyń áleýmettik-ekonomıkalyq ál-aýqatyn arttyrýǵa, rýhanı-mádenı, ıntellektýaldyq qýatyn baıytýǵa, týǵan el ıgiligine qyzmet etýge shaqyrdy. 30 qyrkúıek – Ulttyq birlik kúni dep jarıalandy. Sodan bergi jyldarda Qaýymdastyq birneshe quryltaıyn ótkizdi. Qazaq birligi ıdeıasyn tý etken Qaýymdastyq quryltaılary Qazaq Eliniń asa iri mańyzdy ǵasyrlyq jetistigi dep baǵalanýy tıis.
«TÝǴAN JERGE QOSH KELDİŃİZDER!»
«...Búgingi kún erekshe kún. Orta toldy degen osy. Dál osynaý sátte ózin qazaqpyn dep sezinetin árbir adam júregi lúpildep, atamekenine, táýelsiz Qazaqstannyń astanasy Almatyǵa kóz tigýde. Óıtkeni munda dúnıe júziniń túkpir-túkpirindegi ısi qazaq ataýlynyń ókilderi tuńǵysh ret bastaryn qosyp, alqaly jıyn, saltanatty májilis – Quryltaıǵa jıylyp otyr. Kúni keshe ǵana mundaı bolady degen oı kóbimizdiń qıalymyzǵa da kirmegen shyǵar. Endi mine ańsaǵan armannyń taǵy birine qol jetkizdik. San ǵasyrǵa sozylǵan otarshyldyqtyń buǵaýynan bosanyp, taıaýda ǵana táýelsizdik alsa da, qysqa merzim ishinde búkil aıdaı álem túgel moıyndap, abyroıy asyp úlgergen Qazaqstan jurtshylyǵy sizderdi, ardaqty aǵaıyn, týǵan jerde qushaq jaıa qarsy alyp jatqanyn ózderińiz kórip otyrsyzdar. Men respýblıka Prezıdenti retinde bárińizdi Dúnıejúzi qazaqtary Qurlytaıynyń saltanatty ashylýymen shyn júrekten quttyqtaımyn! Barshańyzǵa «Týǵan jerge qosh keldińizder!», - deımin».
(Nursultan Nazarbaevtyń Dúnıejúzi qazaqtarynyń tuńǵysh Quryltaıynyń saltanatty májilisinde sóılegen sózinen).
1992 jyl, 2 qazan
Almatyda TMD boıynsha tuńǵysh jańa joǵary oqý orny – Qazaqstan menedjment,ekonomıka jáne boljaý ınstıtýty ashyldy.
1992 jyl, 5 qazan
Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Nazarbaev AQSH-tyń Nú-Iork qalasynda ótken BUU Bas Assambleıasynyń 47-shi sesıasyna qatysty.
1992 jyl, 17 qazan
Almatyda İ Búkilálemdik rýhanı kelisim kongresi ótti.
1992 jyl, 28 qazan
Túrkıa elinde Qazaqstan elshiligi ashyldy. Bul - respýblıkanyń shetelderdegi tuńǵysh dıplomatıalyq ókildigi.
1992 jyl, 11 jeltoqsan
Respýblıka Joǵarǵy Keńesiniń qaýlysymen Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik ánuranynyń mátini qabyldandy.
1992 jyl, 13 -14 jeltoqsan
Almatyda tuńǵysh ret Qazaqstan halyqtarynyń forýmy ótken kún.Oǵan Tuńǵysh Prezıdent qatysyp,sóz sóıledi, Qazaqstan halqy Assambleıasyn qurý ıdeıasyn alǵash ret jarıalady. Mundaı ınstıtýtty qurý qajettiligi saıası turǵydan, sondaı-aq jańadan qurylǵan, táýelsiz, polıetnosty, polıkonfessıalyq memlekettiń turaqty damýy turǵysynan týyndaǵan edi. Atalǵan bastama mádenıetaralyq dıalogty nyǵaıtýdyń jańa kezeńiniń negizin qalap, etnosaralyq qatynastardy damytý máselelerin joǵary deńgeıde sheshýge múmkindik jasaıtyn álemdik tájirıbedegi tyń baǵyt bolyp tabylatyny tujyrymdaldy.
JYL TÚIİNİ: 1992 jyl elimizdiń ómirindegi osyndaı qabyrǵaly oqıǵalarmen tarıh jylnamasyna endi. Jalpy, statısıkalyq derekterge súıensek, bul jyly tuńǵysh Prezıdent respýblıka óńirlerine 12 ret, shet elderge 25 ret saparǵa shyqqan eken.Túrli resmı 19 jıyndarǵa qatysyp, sóz sóılegen. Osy bir jyl ishinde barlyǵy 90 Zań qabyldanyp, 296 Jarlyqqa qol qol qoıyldy. Árbir alqaly jıyn, árbir irili-usaqty oqıǵalar el Táýelsizdigin tuǵyrlatýdyń, ulttyq múddeni ulyqtaýdyń mańyzdy sharalarymen negizdelip jatty...