Táýelsizdik – memlekettigimizdiń altyn dińgegi, derbestigimizdiń berik negizi. Tarıhy baı, tamyry tereń Qazaq eli úshin budan asqan qasterli qundylyq joq.
Qasym-Jomart TOQAEV.
1993 jyl – Qazaq Eliniń taǵdyrynda ekonomıkalyq daǵdarystyń eń tereńdegen jáne quldyraýǵa qarsy batyl sharalar qabyldanǵan kezeń boldy. Bılik aldynda táýelsizdikti baıandy etý úshin ýaqyt kóshine ilesý mindeti turdy. Jas memlekettiń geosaıası keńistiktegi ornyn belgilep, ultty ulyqtaý, Qazaq Elin jahanǵa moıyndatý, memlekettik múddeni qalyptastyrý, syrtqy saıasattyń strategıalyq baǵdaryn aıqyndaý sıaqty basty maqsattarǵa basymdyq berildi. Elde qarjy-ekonomıkalyq,áleýmettik salalarǵa aıyryqsha kóńil bólingen ulttyq baǵdarlamalar júzege asyryla bastady. Qarjy men bank júıesi qurylymdaryn jańǵyrtý,qaıta qurý baǵytyna jete mán berildi. Mundaı postkeńestik tranzıttik problemalar burynǵy odaqtas respýblıkalar-dyń qaı-qaısysyna da tán edi. Solardyń arasynan qysqa ýaqytta qatelikke urynbaı, ultaralyq dúrdarazdyqqa jol bermeı, durys sheshimder qabyldap, birinshi bolyp sol tranzıttik daǵdarysty sátti eńsergen de Qazaqstan dep batyl aıtýǵa bolady. Qazir kóptegen sheteldik jáne otandyq sarapshylar bul serpindi qadam respýblıkanyń tuńǵysh Prezıdenti qolǵa alǵan «qazaqstandyq modeldiń» arqasynda sátti sheshildi dep sanaıdy. Olardyń tujyrymdaryna súıensek, Elbasynyń álem memleketteri basshylarymen aradaǵy tyǵyz dostyq qarym-qatynasy da, resmı joǵary deńgeıdegi memlekettik kelissózderi de otandyq syrtqy saıasattyń qalyptasýynyń mańyzdy mindetterin sheshýge oń yqpal etken.
Táýelsiz Qazaqstannyń syrtqy saıası baǵytynyń negizgi ustanymdary aıqyndaldy. Olar: beıbitshilikti saqtaý, álemdik qoǵamdastyqtyń ujymdyq qaýipsizdigin qurýǵa umtylý, soǵysqa nemese áskerı kúshter qaýpine jol bermeý, ıadrolyq qarýsyz memleket mártebesin alý, ıadrolyq qarýdy taratpaý shartyna qosylýǵa umtylý, basqa memleketterdiń ishki isine aralaspaýdy qoldaý. Bul táýelsiz jas respýblıkanyń memlekettik qurylysynyń teorıasy boıynsha jasalǵan tuńǵysh fýndamentaldyq eńbek desek te bolar. Onda elimizdiń halyqaralyq arenadaǵy syrtqy saıasatynyń beıbitshil baǵyty jan-jaqty saralandy. «Qazaqstannyń bolashaǵy - Azıada, Eýropada, Shyǵysta jáne Batysta. Naq osyndaı saıasatty júrgize otyryp, biz Qazaqstannyń qaýipsizdigine qandaı da bolmasyn qaterlerdiń paıda bolýyna jol bermeımiz»,- dep jazdy Prezıdent. Syrtqy saıasatta kópvektorlyqqa basymdyq berildi.
Álem Qazaq Eliniń jappaı qyryp-joıatyn qarýlardy taratpaý bastamalaryn, elimizdiń dúnıe júzi boıynsha tórtinshi áskerı ıadrolyq arsenaldan bas tartyp, ıadrolyq qarýsyzdaný jolyna erikti túrde jáne belsene qosylǵanyn, Semeı polıgonynyń jabylýyn erekshe baǵalady. Áskerı ónimder shyǵaratyn kásiporyndardy beıbit ómir taýarlaryn shyǵaratyn kásiporyndarǵa aınaldyrý qolǵa alyndy. Jáne bir mańyzdy másele, Qazaq Eli Lıssabon hattamasyn ratıfıkasıalap, ıadrolyq qarýy joq el retinde ıadrolyq qarýdy taratpaý týraly shartqa qosylýǵa mindettendi. Qazaqstan ózin ıadrolyq qarýdan erkin aımaq retinde jarıalady.
1993. TÁÝELSİZDİK SHEJİRESİ. JYLDYŃ BASTY OQIǴALARY
- Qazaqstan Respýblıkasynyń jańa Konstıtýsıasy qabyldandy.
- 1993–1995 jyldarǵa arnalǵan Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy jekeshelendirý jáne memlekettik menshikten shyǵarýdyń ulttyq baǵdarlamasy qabyldandy.
- “Qazaqstannyń bolashaǵy – qoǵamnyń ıdeıalyq birliginde” konsepsıasy jarıalandy.
- Ulttyq valúta – teńge aınalymǵa engizildi.
1993 jyl, 28 qańtar
Memleketimizdiń táýelsizdigin zańdy túrde bekitken Qazaqstan Respýblıkasynyń tuńǵysh Konstıtýsıasy qabyldanǵan kún. Álemge Qazaqstandy táýelsiz memleket retinde moıyndatqan Ata Zańymyz jas memlekettiń alǵashqy ınstıtýttaryn saıası, qoǵamdyq, quqyqtyq jaǵynan negizdep berdi. Qurylymy 4 bólimnen, 21 taraýdan, 131 baptan túzildi. Ótpeli kezeńge arnalǵan taraýynda elimizdiń qoǵamdyq damý ereksheligi beınelendi.Konstıtýsıada Qazaq tiliniń mártebesi naqtylandy. «Qazaqstan Respýblıkasynda memlekettik til – qazaq tili» dep kórsetildi.
1993 jyl, 29-31 qańtar
Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev Shveısarıa Konfederasıasynyń Davos qalasynda ótken Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forýmyna qatysty.
1993 jyl, 6 aqpan
Memleket basshysy «Qazaqstannyń halyq birligi» odaǵynyń quryltaı konferensıasyna qatysty.
1993 jyl, 25 aqpan
Toqtar Áýbákirov Prezıdent Jarlyǵymen Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq aeroǵarysh agenttiginiń bas dırektory bolyp taǵaıyndaldy.
1993 jyl, 26 aqpan
«Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik shekarasy týraly» Zań óz kúshine endi.Qazaq Eli jer kólemi jaǵynan álemde toǵyzynshy orynda tur.Shekarasynyń uzyndyǵy – 14000 shaqyrym. Táýelsizdik alǵannan keıingi kezek kúttirmes mindettiń biri – kórshiles memlekettermen ózara kelisip, shekarany bekitý edi. El shekarasynyń 1700 shaqyrymy Qytaı Halyq Respýblıkasymen,7591 shaqyrymy Reseımen shektesedi. Bul eldermen shekarany rásimdeý jolynda ekijaqty kelisimderge qol jetkizildi.Sondaı-aq, Qyrǵyzstan, Ózbekstan jáne Túrkmenstanmen de eki jaqty kelissózderdiń barysynda shekaralyq mańyzdy ýaǵdalastyqtarǵa qol jetkizildi.
1993 jyl, 3 naýryz
Prezıdent ortalyq jáne jergilikti atqarý organdary jetekshilerimen 1993-1995 jyldarǵa arnalǵan Ulttyq baǵdarlama jobasy jóninde keńes ótkizdi.
1993 jyl, 26 naýryz
Qyzylordada «Aral - ǵasyr qasireti» atty İ halyqaralyq konferensıa ótti. Oǵan qatysýshy Orta Azıa jáne Qazaqstan memleketteri, Reseı Federasıasy basshylary Aral problemasyn talqylady. Birikken Ulttar Uıymyna úndeý qabyldandy. Halyqaralyq Aral qoryn qurý týraly kelisim jasaldy. Araldy qorǵaý Halyqaralyq qorynyń tóraǵasy bolyp, N.Á.Nazarbaev saılandy.
1993 jyl, 9 sáýir
«Qazaqstan Respýblıkasynyń qorǵanysy jáne Qarýly Kúshteri týraly» alǵashqy Zań qabyldandy. Osy Zań arqyly el qorǵanysyn uıymdastyrýdyń negizderi bekitildi. Jalpy, 1992-1993 jyldary respýblıkalyq gvardıa, ishki jáne shekara áskerleri, áskerı-teńiz kúshteri quryldy.Bul elimizdiń shynaıy táýelsizdikke umtylýynyń, Qazaqstannyń derbes qorǵanys qýaty men qaýipsizdigin nyǵaıtýdyń mańyzdy qadamy edi.
1993 jyl, 14 sáýir
«Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» Zań qabyldandy. Náýbet jyldary keńestik júıeniń zalalymen el táýelsizdigi jolynda qurban bolǵan azamattar aqtaldy. Osylaısha aqtańdaqqa aınalǵan otarshyldyq óktem saıasatpen jasalǵan tarıh qateligi túzeldi.
1993 jyl, 27-28 mamyr
Memleket basshysy jumys saparymen Ońtústik Qazaqstan oblysynda boldy. Sapar barysynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Nazarbaev, Qyrǵyzstan Respýblıkasynyń Prezıdenti A.Aqaev jáne Ózbekstan Respýblıkasynyń Prezıdenti I.Karımov Ordabasyda ótken Qazaq Eliniń HÚİİİ ǵasyrdaǵy uly tulǵalary,memlekettik qaıratkerleri Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bı babalarymyzǵa taǵzym sharasyna qatysty.
1993 jyl, 9 qazan
Memleket basshysynyń "Qazaqstannyń bolashaǵy – qoǵamnyń ıdeıalyq birliginde” eńbegi jarıalandy. Eńbekte jańa úlgidegi ıdeologıa máselesi qozǵaldy.Ulttyq ıdeıa tóńireginde áńgime órbidi. Respýblıkanyń ótpeli kezeńdegi qoǵamdyq-saıası jaǵdaıyna baǵa berildi, el táýelsizdigin nyǵaıtý men qoǵam turaqtylyǵyn saqtaý baǵyttary kórsetildi.
1993 jyl, 5 qarasha
Memleket basshysy «Aqsha júıesin turaqtandyrý jónindegi shuǵyl sharalar týraly» Jarlyqqa qol qoıdy.
1993 jyl,12 qarasha
«Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq valútasyn engizý týraly» Jarlyq shyqty. Jarlyqqa sáıkes, 1993 jylǵy 15 qarashada, saǵat 08.00-den bastap ulttyq valútamyz - teńge aınalymǵa engizilip, Qazaq Eliniń zańdy tólemquraly paıda boldy. Sodan beri resmı túrde 15 qarasha – Ulttyq valúta kúni merekesi retinde tirkeldi.
1993 jyl, 5 qarasha
«Bolashaq» halyqaralyq stıpendıasy taǵaıyndaldy. Bul baǵdarlama daryndy jastardyń shetelde sapaly bilim alýyna kómektesý arqyly olardyń óz jınaqtaǵan tájirıbelerin memleket ıgiligine paıdalanýy ıdeıasyna negizdelgen. 1994 jyly bir top qazaqstandyq stýdentter osy baǵdarlama aıasynda tuńǵysh ret sheteldiń joǵary oqý oryndaryna jiberildi.
1993 jyl,13 jeltoqsan
Jyldyń qarasha-jeltoqsan aılary Keńesterdiń óz ókilettikterin toqtatý aılary boldy. Olar «baspaldaq» ádisimen,tómennen joǵary organǵa deıin jappaı ózin-ózi taratty. Keńester k jyldar boıy Keńestik ımperıanyń bılik júrgizýdegi halyqtyń atyn jamylǵan «bet-perde» ınstıtýty bolyp keldi. júzege asyrýǵa paıdalanǵan shymyldyq-perdesi boldy. Kompartıa joıylyp, basqarý júıesine aýdandyq, qalalyq, oblystyq ákimshilikter qurylymy kelgende, Keńester ózderiniń burynǵy mazmunynan aıyryldy. Ákimshilikter men Keńester arasynda qaıshyldyqtar týyndaı bastady. Saıası qoǵamda áıgili «ne isteý kerek?» degen saýal týyndaýy da zańdylyq edi. Onyń aqyry Keńesterdiń ózin-ózi taratýymen tyndy. Eń birinshi Almaty qalasynyń Alataý aýdandyq keńesiniń depýtattary ózderin taratatyny jaıly málimdeme jasady. Olar áriptesterine arnaǵan úndeýinde mundaı sheshim qabyldaý sebebin «eski keńesterdiń daǵdarysqa ushyraǵanyn, búgingi zamanda eldegi saıası jáne ekonomıkalyq prosesterde eldi tyǵyryqtan shyǵarýǵa depýtattar korpýsynyń dármensizdigimen» túsindirdi. Olardy Almaty qalalyq jáne oblystyq keńesteri, júzge tarta jergilikti keńester depýtattary qoldady. Halyq depýtattarynyń bir toby Qazaqstan Joǵarǵy Keńesiniń de ózin-ózi taratýy jaıly másele qozǵady. Jeltoqsanda ótken Joǵarǵy Keńestiń XI sesıasy depýtattar ókilettigin merziminen buryn toqtatýdy jaqtady. Uıymdastyrý-quqyqtyq is-sharalar aýqymy ákimshilik basshylaryna mindetteldi. Parlament sonymen qatar «Qazaqstan Respýblıkasynyń saılaý týraly Kodeksin» qabyldap, Ortalyq saılaý komısıasyn qurdy. Sóıtip, Joǵarǵy Keńes ózin-ózi taratý týraly málimdemesin jarıalady. Osylaısha 1990 jyldyń 25 naýryzynda ótken alǵashqy demokratıalyq saılaý negizinde dúnıege kelip, sol jyldyń 24 sáýirinen bastap qyzmetine kirisken,qazaqstandyq parlamentarızmniń negizin qalaǵan on ekinshi shaqyrylymdaǵy Joǵary Keńes merziminen buryn óz ókilettigin toqtatty.Bul parlament memleket táýelsizdiginiń mańyzdy saıası quqyqtyq qujattary Egemendik týraly Deklarasıany,Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigi týraly Konstıtýsıalyq Zańdy,Táýelsiz Qazaqstannyń tuńǵysh Konstıtýsıasyn, Qazaq KSR Prezıdenti qyzmetin taǵaıyndaý týraly Zańdy qabyldaýymen este qaldy.
Jyl túıini: 1993 jyl elimizdiń bank júıesiniń damýyna úlken ózgerister ákelgen jyl boldy. El bıligi syrttan keletin qarjy resýrstarynsyz syrtqy qaryzdy qysqartý,ishki aqsha aınalymyn turaqtandyrý jáne naryqtyq ekonomıkany qurýdyń mindettemelerin sheshý múmkin emestigin zerdelep, halyqaralyq ekonomıkalyq júıeniń iri ókilderi – halyqaralyq uıymdarmen iskerlik ,ózara túsinistik ahýal ornyqtyrýǵa kúsh saldy. Halyqaralyq valúta qory, Dúnıejúzilik bank, Eýropalyq damý banki sıaqty halyqaralyq uıymdarmen yntymaqtastyqqa umtylýdyń mańyzy zor edi. Osy rette bılik álemniń iri qarjylyq jáne ekonomıkalyq ınstıtýttaryn Qazaqstanǵa dıplomatıalyq sheberlikpen buryp, turaqty ekonomıkalyq ósimdi qamtamasyz ete aldy. Qazaqstan Halyqaralyq valúta qoryna qabyldanyp, shetel bıznesin óz naryǵyna tartýǵa múmkindik aldy,birqatar birlesken kásiporyndar paıda boldy.Shetel ınvestısıalaryn tartýdyń bir úlgisi – álemge tanymal Shevron korporasıasy men Fılıpp Morrıs jáne t.b. kompanıalardyń Qazaqstan naryǵyna kelýi edi.
1993 jyldyń sońǵy aılary respýblıkada Keńesterdiń jappaı ózin-ózi taratýymen erekshelendi. Birinshi bolyp Almatydaǵy Alataý aýdandyq keńesiniń quramy ózin-ózi taratý jaıly málimdeme jasady. Jeltoqsan aıyna deıin Almaty qalalyq, oblystyq keńesterinen bastap júzge jýyq jergilikti keńester ózderiniń taratylatyndyqtaryn málimdedi. Jeltoqsannyń 8-kúni Almatyda osy máselege qatysty Respýblıka Joǵarǵy Keńesi XI sesıasynyń II kezeńi óz jumysyn bastady. Jyldyń sońynda elimizde saıası partıalardyń belsendiligi baıqaldy. Respýblıka kóleminde tórt saıası partıa paıda boldy. Olar: Sosıalısik partıa, Qazaqstannyń respýblıkalyq partıasy, «Qazaqstannyń halyq Kongresi» jáne Komýnıstik partıa. Sondaı aq, ıadrolyq jarylysqa qarsy «Nevada-Semeı», azamattyq «Azat» jáne «Qazaqstannyń halyq birligi» odaǵy qoǵamdyq qozǵalystary, 11 respýblıkalyq ulttyq mádenı toptar tirkeýden ótken 1993 jyly statısıka boıynsha respýblıkada 300-den asa qoǵamdyq-saıası uıymdar, 68 ár túrli qorlar tirkeldi. Al, 1993 jylǵy jeltoqsannyń 13-inde Qazaqstan Iadrolyq qarýdy taratpaý shartyn ratıfıkasıalady.
STATISIKA:
1993 jyly Prezıdent respýblıka óńirlerine 12 ret, shet elderge 25 ret resmı saparǵa shyqty.Túrli resmı 17 jıyndarǵa qatysyp, sóz sóılegen. Bir jyl ishinde barlyǵy 89 Zań qabyldanyp, 237 Jarlyqqa qol qoıyldy.