1953 jyl Qytaı Halyq Respýblıkasynda turatyn qazaqtar úshin aıryqsha este qalǵan jyl boldy. Bul jyly Úrimjiniń Aqterek jaılaýynda qazaqtardyń turmys-tirshiligi men ómir saltyn beıneleıtin kıno túsirilgen. 1954 jyly túsirilip bitken kórkem fılm Qytaıdaǵy qandastarymyzdyń ǵana emes, búkil qazaq halqynyń mádenıet pen ónerde qol jetkizgen úlken tabysynyń biri edi.
Ol kez – jer-dúnıege komýnısik qoǵamnyń etek jaıǵan kezi. Qytaıda da jańa qoǵam jańa qadamdarǵa aıaq basa bastaǵan. Qatar jatqan eki alyp derjava – Keńes Odaǵy men Qytaı Halyq Respýblıkasynda komýnıser ústemdik quryp otyrǵan soń eki aradaǵy baılanysta birshama tabystar da bar bolatyn.
«Komýnıser az ulttar men ulystardy joıyp jiberedi» degen sózden aıaq tartqan komýnısik qoǵam túrli aıla-sharǵylarǵa barǵan. Sol úshin de olar «túri – ulttyq, mazmuny – sosıalısik» dúnıeler jasaýǵa erekshe tyrysyp baqty.
Ár nárseniń de astaryn tereń uǵyna bilgen zıaly qaýym ókilderi bundaı jylymyq ornaǵan sátti ońtaıly paıdalandy. Eki eldi de komýnıser bılegendikten, belgili bir dárejede eki el arasynda túsinistik bar edi.
Qytaıda túsirilgen kórkem fılmniń aty «Hasen–Jámıla» bolatyn. Qazaq ómirin beıneleıtin kıno óte sátti shyqty. Komýnıser ustanyp otyrǵan baǵyt-baǵdardyń durystyǵyna aıqyn dálel retinde ádeıi túsirilgen kıno álemniń 28 eliniń tiline aýdaryldy.
Qytaıdaǵy qazaqtardan shyqqan belgili qoǵam qaıratkeri, sol jyldary Mádenıet mınıstri bolǵan Buqara Tyshqanbaev berilip otyrǵan múmkindikti barynsha tıimdi paıdalana bilgen.
– Men «Hasen–Jámıla» fılminde bas keıipkerdiń beınesin somdadym. Bul ózi Qytaı syrtqy ister mınıstri Jýınláýdyń tikeleı basshylyǵymen túsirilgen fılm. Aldynda, barsha álemge komýnıser az sandy halyqty joıyp jiberedi eken degen áńgime taraǵan bolatyn. Osyny joqqa shyǵarý maqsatynda Qytaı úkimeti «Komýnıs degen arab sózi, adamshylyq degendi bildiredi. Biz barlyq ultty teń dárejede ustaımyz» dep, «Hasen–Jámılany» túsirýge ádeıi jaqsy kóńil bóldi. Al buǵan basshylyq jasaǵan – ári aqyn, ári sýretshi, ári jýrnalıs Buqara Tyshqanbaev bolatyn, – degen edi bas keıipkerdi somdaǵan Abylaı Túgeltegi.
Qazaq ónerine ózindik úles qosqan Abylaı Jumahanulynyń esimi Qytaı qazaqtarynyń arasynda jaqsy tanys. 1956 jyly kınodaǵy jetistikteri úshin oǵan da, Jámıla beınesin somdaǵan qazaqstandyq óner maıtalmany Farıda Sháripovaǵa da Qytaı ordeni berildi.
Bul úlken tabyspen ótken «Hasen–Jámıla» kórkem fılminde bas keıipker Hasendi somdaǵan ártiske erekshe ynta qoıyp, kóńil bólgender tek qazaqtar ǵana bolmaǵandyǵynyń aıqyn dáleli edi. Alaıda, áp-sátte keńinen tanymal bolǵan ártisti onyń izinen ergen tyńshylar kózden tasa jibermedi.
Aqyry, 1957 jyly qamaýǵa alynyp, ol 2 jyl boıy Qytaı túrmesiniń dámin tatty. Endigi jerde ózine tynyshtyq joǵyn bilgen Abylaı Jumahanuly burynnan júrgen ishtegi armany – Atamekenge ketýdiń oraıly sátin tosady. Qazaqtyń sońǵy kóshinde qara nardaı bolyp, 1962 jyly Qazaqstanǵa aıaǵy tıgen.
Komýnısik qoǵamǵa qaýipti dep tanylǵan Abylaıdyń bar aıyby – ataqty Ospan batyr týraly áńgime aıtyp, bireýlerge Shákárimniń jazǵandary jaıynda sóz qozǵaǵan. Ol Keńes Odaǵynyń quramyna kiretin Qazaqstanǵa kelgende de Qytaı komýnıseri artyna taǵyp jibergen qońyraýdyń úni óshken joq. Aıtqan sózi ańdýly, basqan qadamy sanaýly boldy. Onshaqty tildi emin-erkin meńgergen ónerpazdyń aıasy taryla bergen. Keıinirek, 1982 jyly Almatydaǵy halyq saz aspaptary murajaıyna jumysqa turǵannan keıin ǵana jaqsy jandardyń sharapatyn kóre bastaıdy.
– Ol kezde Qazaqstandaǵy Mádenıet mınıstri Ózbekáli Jánibekov bolatyn. Ol kisi sózden góri is isteıtin adamdy jaqsy kóredi eken, ári jýrnalıs, ári halyq saz aspaptaryn jasaıtyn sheber Orazǵazy Beısenbaevtyń osyndaı iskerlik qabiletin tanı bilip, ony murajaı dırektory etip taǵaıyndapty. Ol da Qytaıdan kelgen bolatyn, meniń aqyn, sazger, akter ekendigimdi jaqsy biletin bolǵandyqtan osy jumysqa aldy. Biraq meniń artymda «úndemesterdiń» adamy tyǵylyp, tyń tyńdap júrgendikten, onyń da artynda Qytaıdan keldi degen qońyraý turdy. Ózekeń – Ózbekáli Jánibekov sol kezde osy murajaıdyń ári jumysshysy, ári kúzetshisi sıaqty bolyp júrdi. Sóıtip, kúndiz-túni uıyqtamaı eńbek etip júrgeninde, ústinen «Ózbekáli Jánibekov ultshyldyq jolyna túsip, ulttyq saz aspaptary murajaıyn ashpaqshy» degen aryz túsipti.
Ómiriniń sońǵy kúnderine deıin ulttyq saz aspaptary murajaıy men Ózaǵańa degen adaldyǵyn áıgilep ótken qart akter Abylaı Túgelteginiń aıtatyn áńgimeleri ushan-teńiz edi.
Kezinde kóp aıtylmaǵanmen, sol kezderi Qazaqstannyń Mádenıet mınıstri bolyp júrgen Ózbekáli Jánibekovtiń eren eńbegin kópshilik jurt jaqsy bildi. Alaıda, qazaq óneri men mádenıetiniń túp-tarıhyna tereńdep ketkendi ol kezde komýnıser qup kórmeıtin. Shyndyǵyn aıtqanda, bizdegi komýnısik ıdeıanyń arjaǵynda uly shovınısik saıasat buǵyp jatty. Al onyń maqsaty múldem basqa bolatyn.
Ózine qanshama kiná taǵylyp jatsa da, Ózbekáli Jánibekov alǵan baǵytynan jańylǵan joq. Ulttyń ulttyǵyn saqtap qalý úshin, aldymen, onyń óneri men mádenıetiniń tarıhyna kóz salý kerektigin dáleldep shyqty.
– Bul murajaı úsh túrli jaǵdaıdy esepke alyp ashylǵan bolatyn. Birinshiden, qazaqtyń ańyz-ertegilerinde aıtylatyn saz aspaptaryn qaıtadan dúnıege alyp kelý, ekinshiden, qolda saqtalyp kelgen, komýnıser joıyp jibermes úshin jasyryn ustalǵan aspaptardy qoıý, úshinshiden, Qurmanǵazy, Dına sıaqty basqa da uly tulǵalarymyzdyń ustaǵan saz aspaptaryn kórneki jerge saqtap qoıý maqsattarynda dúnıege keldi. Alǵa qoıylǵan bul maqsat-mindetterdi adal atqaryp shyǵýda Ózbekáli Jánibekovtiń eńbegi sheksiz boldy, – dedi sol ýaqytta áńgimege aralasqan osy murajaıdyń ǵylymı qyzmetkeri Baltabaı Qalym.
Shynynda da, biz biletin Ózaǵań uly maqsattardyń jolynda ózin qurban etýge bar edi. Qytaıdan kelgender jaý sıaqty kórinip, olarmen jıi aralasýǵa bolmaıtyn zamanda, ózi aıqaı-shýmen ashylǵan murajaıǵa bir emes, eki birdeı Qytaı qazaǵyn qyzmetke aldy. Olardyń árbiriniń artynda ańdýshy júrgen ýaqta ol ońaı sharýa emes bolatyn. Qazaqtyń ulttyq salt-dástúri men turmysynyń áli qaımaǵy buzylmaǵan ortasynyń biri – Qytaıdaǵy qazaqtar ekenin jaqsy túsingen Ózbekáli Jánibekov olardy barynsha qoldap ótti.
– Ol kezde meniń sońyma «úsh áriptiń» adamdary túsip júrgenin Ózekeń jaqsy biledi, menimen jeke sóılespeıtin. Biraq meni syrttaı qoldap júrgen ol «Abylaı Qytaı muraǵattarynan ne kórdi eken, bizdiń Qazaqstan týraly ol jaqta málimetter kóp bolar. Qundy nárselerdi biletin bolsa, oǵan jaǵdaı jasaıyq» dep bastyǵyma aıtady eken. Ol kisiniń bilgisi kelip júrgen málimetterdiń birazy, shynynda da, mende bar edi, – dep, úlken saǵynyshpen eske alǵan bolatyn Abylaı Túgeltegi.
Kezinde qart akter Abylaı V ǵasyrda búkil Orta Azıany aralaǵan Ý Lı Gaý degen Qytaıdyń saıahatshy-etnografynyń Pekındegi Gýdý muraǵatynda turǵan jazbalaryn kóshirip alǵan-dy. Onda «Balqashtyń batysynda 70 shaqyrym jerde 9 bóligi – tas, bir bóligi – jer taý bar. Sonyń batysynda ejelgi Qypshaqtardyń tasqa salǵan tańba, sýretteri bar. Bul – Qypshaqtar Azıanyń kóne halqy ekeniniń dáleli» dep jazylǵan edi.
Abylaı Túgeltegi ózindegi osyndaı qundy málimetterdi Orazǵazy bastyǵy arqyly Ózaǵańa jetkizedi. Sodan Ózbekáli Jánibekov ony biraz kisilermen qosyp Ulytaý tóńiregine issaparǵa attandyrady.
Bul saparǵa jaýapty – sol kezdegi «Bilim jáne eńbek» jýrnalynyń redaktory Aqseleý Seıdimbekov edi. Bul sapardyń basty jetistigi – Ulytaýda turǵan úlken túıetasty Almatydaǵy osy murajaıǵa ákelip qoıdy.
Ulytaýdan ákelingen túıetastyń tarıhy óz aldyna bólek áńgime. Qajyrly qoǵam jáne memleket qaıratkeri, zertteýshi-ǵalym Ózbekáli Jánibekovtiń tabandylyǵy bul jerde de erekshe anyq baıqalǵan edi. Mádenıet mınıstri bola tura, bul sharýanyń basy-qasynda ózi bolyp, izdegen tastardyń murajaıǵa jetkizilýin qadaǵalap otyrǵan. Tarıhy tereń túıetas murajaıǵa jetkenshe eki aıdan astam ýaqyt ketken bolatyn.
Bir aıaq-bir qolyn komýnızmge artyp turǵan bizdiń elimizde ol kezderi jaı kózge eshteńe baıqala qoımaıtyn. Degenmen, bir qazaqqa eki tyńshydan kelip turǵan zamanda ult múddesi úshin jumys isteý ońaıǵa túsken joq edi. Óziniń ústinen aryz-shaǵymdar qardaı borap jatqanda, «úsh áriptiń» ortasynda júrip, aǵysqa qarsy júze bilgen Ózbekáli Jánibekovtiń eńbegin kózsiz erlikke baýlýǵa bolady. Almatydaǵy Halyq saz aspaptary murajaıyndaǵy jádigerler sonyń bir ǵana dáleli dersiz. Alaıda, onyń ózi muny erlik dep emes, el aldyndaǵy paryzym dep bilgen. Jurt kóleńkesinen qorqyp júrgende, ol óziniń aldyna qoıǵan maqsattaryn júzege asyrý jolynda eshteńeden taısalǵan emes. Memlekettik, qoǵamdyq isterge, ásirese ulttyq múddeni kózdeıtin jumystarǵa óziniń jeke sharýasyndaı úlken yqylaspen, erekshe yntamen kiristi. Bir qyzyǵy, shyn mánindegi jeke sharýalar Ózaǵańdy eshqashan tolǵandyryp kórmepti. Munyń ózi talaı-talaı qyzyqtardan quralatyn, jeke bir áńgimege arqaý bolatyn óz aldyna bólek taqyryp. Al ázirge «Men istemegende kim isteıdi?» dep, ishteı bekem bel baılaǵan Ózaǵańnyń «jeke sharýalarynyń» biri – murajaı tóńireginde ǵana aıtyp ótýdi paryz sanadyq.