Álemniń ár jerinde ár mezgilde atalyp júrgen kúzdiń sońǵy jyly amaly týraly ne bilesiz, oqyrman?..
Ótken aptada bastalǵan «Kempirshýaq» amaly jalǵasýda. Bul ataýdyń áli kúnge qulaqqa tosyn estiletini jasyryn emes. Onyń da ózindik syry bar. Qalalyq jerdiń turǵyndary kóbine-kóp bul sóz tirkesin estimeı ósti.
Olar «Babe leto» degendi estidi. Orystyń «Babe leto» amaly qyrkúıek aıynyń jıyrmasynda kelip, bir aptaǵa sozylady. Al «Kempirshýaq» bolsa qazan aıynyń basynda bastalyp on-on bes kúnge ulasady. Eki ortada «Mızamshýaq» (qyrkúıektiń sońǵy aptasynda) amaly bar. «Kempirshýaq» sóziniń qaıdan shyqqanyna keleıik. Malsaq babalarymyz tórt túligin kúıittep kún keshken ǵoı. Kún uzaq mal sońynda júrip, qaıtyp kele jatqan qarıalar kıiz úıdiń kún jaq betinde jún tazalap, sabaý sabap otyrǵan kempirlerin, astyqty kelige salyp túıip jatqan kelinderin kórip: «Kempirshýaq» kelip qalypty-aý» deıtin bolǵan. Keı óńirlerde «kelinshýaq» dep te ataǵan. «Kempirshýaq» ár elde klımattyq erekshelikterine baılanysty ártúrli ýaqytta bolady. Ortalyq Eýropada kóbinese 14 qyrkúıekte bastalyp, 2 aptaǵa sozylsa, Soltústik Amerıkada qyrkúıektiń sońynda bolady. Ońtústik Sibirde qazan aıynyń basynda kún jylyna bastaıdy. Qazaqstanda da dál solaı. «Kempirshýaq» kezinde kóbinese aýa qurǵaq bolady. «Eger «kempirshýaq» qurǵaq bolsa, kúz jańbyrly bolady, kerisinshe «kempirshýaq» jańbyrly bolsa, kúz qurǵaq bolady» degen burynǵylardan jetken sóz bar. Osy qubylys kezinde órmekshiler kóbeıip, torlary ushyp júrse, kúz jyly, qys salqyn bolady degen de tujyrym qalyptasqan. Myna ǵajapty qarańyz, keıbir jylyna 1 ret qana gúldeıtin ósimdikter osy kezde taǵy bir márte gúldeıdi eken… Jastar bylaı tursyn, qalada ǵumyr keship kele jatqan 50-degi jigit aǵasy men samaı-shashyn qyraý shalǵan 60-taǵy qarıanyń kóbisi bul ataýdyń mazmunyna mán bermeıtini ókinishti-aq. Muqaǵalı aqyn Almaty týraly bir óleńinde:
«Sulýlyǵyń soryń ǵoı mańdaıyńda,
Taǵdyryń tur tańylyp tal-qaıyńǵa.
Bóziń ketti bireýdiń borbaıynda,
Sóziń ketti bireýdiń tańdaıynda...», – dep kúızele jyrlaıdy. Osyndaı enjar, salǵyrt qalpymyzǵa nalyǵan shyǵar-aý. Burynǵylar qazan aıynyń 6-7-sine «kishi qazan», 14-15-terine «úlken qazan» bolady dep saqtanǵan. «Qazan aıynyń onynan «Qara jel» amaly bastalady. Jańbyr jaýady, qýraǵan shópter jibip, keıbirin qazan urady. Kún kenetten kúrt sýytyp, shópterge erteńgilik aq shyq túsip, ylǵal molaıa túsedi...» degen. Bul paıym boıynsha. Burynǵylardyń boljamy. Osy kezdi qazaq «Aq shyq» amaly dep te ataǵan. Joǵaryda sóz etken «Kempirshýaq» amalynyń áserinen salqyndyq kórinis bermedi. Ótkinshi sylbyr jańbyr ǵana oqta-tekte jaýyp tur... Búgin ótip jatqan aıdyń – 12-si, aı júıesi boıynsha qazannyń – 27-si, eskishe aıdyń bitýine 13 kún bar. Aspan deneleriniń qozǵalysy aýa raıy qubylmaly bolatynyn ańǵartqandaı.
BABALAR BOLJAMY
Tabıǵat pen jándikter áreketine qarap jasalǵan joramal:
- Kúzde quıyn kóp bolsa, qys aıazdy bolady.
- Kúz naızaǵaıly bolsa, qys jaıly bolady.
- Bult jelge qaraı kóshetin bolsa, uzamaı jańbyr jaýady.
- Jylan mezgilinde uıyqtamasa, kúz uzaq ári jyly bolady.
- Qys qatty bolatyn bolsa, tıin uıasyn tómen jerge, jyly bolsa, joǵaryǵa salady