Eldos TOQTARBAI, Qazaqstan Jazýshylar Odaǵy balalar men jasóspirimder ádebıeti keńesiniń jetekshisi:
Jańa derttermen kúresý de – balalar ádebıetiniń mindeti
Eldos Toqtarbaı oqyrman qaýymǵa búginde ádebıet synshysy, alashtanýshy retinde kóbirek tanymal. Alaıda onyń mektep qabyrǵasynda júrgen kezinen-aq jazý-syzýǵa jaqyn bolǵanyn kópshilik bile bermeıdi. Shyǵarmashylyǵy «Ulan», «Móldir bulaq», «Aq jelken», «Bala bı» basylymdary arqyly shyńdalǵan jas talap, sol tusta «Aýylymnyń mártebeli azamattary», «Jýrnalıs bolǵyń kele me?!», «Qalamger azamat» atty respýblıkalyq baıqaýlardan Bas júlde alyp, óziniń ádebı qabilet-qarymyn erte ańǵartty.
Stýdent atanǵan alǵashqy jyly-aq jasóspirim shaǵynyń esteligi negizinde «Ómir qandaı tamasha!» degen hıkaıat jazyp, halyqaralyq «Daraboz» ádebı baıqaýyna joldaıdy. Ol jóninde: «Bir kúni telefonyma belgisiz nómerden qońyraý tústi. Tutqany kótersem, «Bul Eldos Toqtarbaı ma?» dedi egdeleý kisi. «Iá» dedim. «Al, balam, júldeń qutty bolsyn! Sen halyqaralyq «Daraboz» ádebı baıqaýynan júldeli İİ oryn ıelendiń. Men Esken Elýbaev degen aǵań bolamyn. Qazaqstan Jazýshylar odaǵynan habarlasyp turmyn» degen jyly daýys áli kúnge deıin qulaǵymda jańǵyryp tur. Mine, sodan beri balalar men jasóspirimderge arnap ertegi, áńgime, hıkaıat jazyp júrmin», – deıdi ózi.
Sonymen qatar, Eldos óziniń mamandanǵan salasy boıynsha Alashtaný, ádebı syn, ádebıettaný turǵysynda da kóp izdeniste boldy. Abaı jáne Alash qaıratkeriniń ómiri, shyǵarmashylyǵy týraly zerttep, ǵylymı maqalalar jazyp, oqyrmanǵa sol muranyń mánin jetkizýge tyrysty. Ýaqyt óte kele: «Alash arystarynyń arman-ıdeıasyn, táýelsizdik muratyn búgingi balaǵa qalaı jetkizemiz? Tek ǵylymı eńbektermen be? Árıne, joq. Balaǵa eń jaqyn til – ertegi, óleń, shaǵyn hıkaıa» degen oıǵa bekigen jas qalamger balalar ádebıetine Alash taqyrybyn ákelýge talpyndy jáne ózi muny «josparly qadam emes, júrek tańdaýy» dep túsindiredi jáne Jazýshylar Odaǵyndaǵy balalar men jasóspirimder ádebıeti keńesine jetekshilik etýin sol joldyń zańdy jalǵasy sanaıdy.
Al balalar ádebıetiniń búgingi tańdaǵy mán-mańyzy, kóterer júgi qandaı? Bul turǵyda bizde qordalanyp qalǵan qandaı máseleler bar? Tómendegi suhbatta biz Eldos Toqtarbaıdyń osy jaıttarǵa qatysty kózqarasyn bilýge tyrystyq.
– Eldos, ózińniń balalar taqyrybyndaǵy eń alǵashqy sátti shyǵarmań qalaı jazylǵany, oqıǵasy, keıipkerleri esińde me?
– Árıne, esimde. 2-synypta oqyp júrgenimde «Kóktem» degen shaǵyn áńgime jazdym. Bizdiń aýyldyń kóktemi týrasynda. Keıipkeri – atam ekeýimiz. Aspan taýlar aıasyndaǵy shaǵyn aýyldyń ǵajaıyp kóktem kezindegi sátin jazyppyn. Sol dúnıemdi ájem aýdandyq «Aqsý óńiri» gazetine joldapty. Ony keıin bildim. Gazet maǵan bir betin arnap, úlken jornalshy, Aqsý aýdanynyń Qurmetti azamaty Dúısen Muhametsharuly tusaýymdy kesip, batasyn bergen-tin. Sol áńgimem jarıalanǵan keıin ájem ekeýmiz Qazaqstandaǵy bar gazet-jýrnalǵa jıi materıal joldap otyrdyq. Jarıalansa menen baqytty jan joq bolatyn. Jazýǵa qanat bitirgen, armanymdy asqaqtatqan ájem meniń jazýshy bolýymdy kóp kútti. Stýdent kezimnen beri shyǵarmashylyǵyma baǵyt berip júrgen Arasanbaı Esten, Dildár Mamyrbaeva syndy ustazdarymnan kóp nárse úırendim.
Meniń balalar men jasóspirimderge arnalǵan «Taý qusy» degen kitabym jetinshi ret, al «Kógershin-júrek» degen kitabym ekinshi ret qaıyra basylyp, kóp satyldy. Buryndary shyqqan kitabymnyń taralymynyń da, satylymynyń da rekordyn jańartty. Qazirgi ýaqytta zamanaýı ertegiler jınaǵyn shyǵarýdy josparlap júrmin.
– Balalar ádebıetiniń búgingi tańdaǵy mindeti qandaı dep oılaısyń?
– Birinshi mindet – ulttyq bolmysty saqtap qalý, ekinshi – balany jańa zamanǵa beıimdeý. Iaǵnı, qazaqy minez ben dástúrdi boıyna sińirgen, biraq tehnologıany da ıgergen, erkin oıly urpaq tárbıeleý.
Balalar ádebıeti – oıyn-saýyq qana emes, rýhanı tárbıe men ıntellektýaldyq keńistik. Keıingi jyldary balalar ádebıeti men mádenıeti keńistigine orys ónimi kirip, tórge jaıǵasty. Mine, sol bos keńistikti endi qazaqtyń ulttyq keıipkerimen tolyqtyrý qajet. Qazaq balasy qashanǵy «Masha men Aıýdy» ulttyq keıipker ornyna tanýy kerek?..
– Jalpy, bizde osy saladaǵy jaǵdaı qandaı? Jas qalamgerler shyǵarmalarynyń jaryq kórýi, oqyrmanǵa jetýi turǵysynda qandaı da bir qıyndyqtar joq pa?
– Qazir balalar ádebıetine bet burǵan jastar bar. Jaqsy avtorlar shyǵyp jatyr, biraq san jaǵynan azdaý. Shyǵarmalardyń oqyrmanǵa jetý turǵysynda qıyndyq bar: baspa saıasaty júıeli emes, taralym az, aýyl-aımaqqa jetpeıdi. Bul – búgingi eń ózekti másele.
– Balalar ádebıeti boıynsha sońǵy kezderi jaryq kórgen shyǵarmalardyń ishinen ózińe unaǵandary bar ma?
– Sońǵy jyldary birqatar jas qalamgerlerdiń jınaqtaryn qýana oqydym. Ásirese ertegi-ańyz ben zamanaýı sújetterdi ushtastyrǵan shyǵarmalar qyzyqty. Olardyń ishinde balalarǵa til taba biletin izdenisterdi kóremin. Degenmen, naqty attaryn atap, basqasyn umyt qaldyrǵym kelmeıdi, jalpy, jańa tolqynnyń boı kórsetýi qýantarlyq.
– Baıqap júrgenimizdeı, qazir aýdarma ádebıetter shyǵarýǵa den qoıǵan baspalar kóp. Onyń ishinde sheteldik balalar avtorlarynyń shyǵarmalary da jetip artylady. Al solardyń ózektiligi, qajettiligi, mán-mańyzy qanshalyqty saraptalyp, suryptalyp júr?
– Balanyń dúnıetanymy keńeıýi úshin álemdik klasıkany bilýi shart. Biraq bizde aýdarmaǵa saraptama jetispeıdi. Kez kelgen sheteldik kitapty ákele salmaı, ulttyq mentalıtetke jaqynyraq, tárbıelik máni bar dúnıelerdi suryptap berýimiz kerek. Áıtpese, balaǵa paıdadan góri, zıany tıetin shyǵarmalar da bar.
– Qalamgerler qaýymy búginde balalardyń qyzyǵýshylyǵyna saı shyǵarmalar bere alyp júr me? Mysaly, qandaı taqyryptar, máseleler nazardan tys qalyp otyr?
– Qazir urpaq aýysty. Jańa násildiń qalaýy da, kózqarasy da, talǵamy da múldem bólek. Balalar qazir múltfılm, komıks, oıyn arqyly oılaıtyn jaǵdaıǵa jetken. «Klıptik sana» degen osy. Bizde áli sol baǵytta jazylǵan shyǵarmalar az. Mysaly, ekologıa, sıfrlyq mádenıet, kıberqaýipsizdik sıaqty zamanaýı taqyryptar ádebıetten kenje qalyp otyr. Jasóspirim ádebıetiniń de tynysy tar.
Sonymen qatar, tehnologıa damyǵan saıyn onyń zıany da keri áserin tıgizýde. Balanyń densaýlyǵyna qaýip tóndirgen jańa dert túrleri men dıagnozdary da bar. Mysaly, sıfrlyq aýtızm, daýn t.b. Osy dertpen kúres te – balalar ádebıetiniń mindeti.
Jańa shyǵarmalar jazylýy kerek, túıtkildi másele sheshilýi kerek. Sharýa kóp. Sondyqtan Qazaqstan Jazýshylar odaǵy Basqarmasy Balalar men jasóspirimder ádebıeti keńesi janynan ádistemelik-konsýltatıvtik korpýs qurdyq.
– Jón eken! Osy turǵyda atqarylar sharalar da aýqymdy bolar?
– Árıne. Ádistemelik-konsýltatıvtik korpýstaǵy arnaıy mamandarmen birlesip jańa qoljazbalardy talqylaý, jazýshylarǵa psıhologıa, pedagogıka boıynsha trenıńter men ádistemelik semınarlar uıymdastyramyz. Sonymen qatar, shyǵarmashylyq laboratorıalar uıymdastyryp, balalarǵa arnap ortaq jobalar (ertegi-terapıa, sahnalyq qoıylym, mýltımedıa ónimder) jasap, ádebı izdenisti arttyramyz. Aımaqtardaǵy avtorlarǵa qashyqtan keńes berip, onlaın-konsýltasıa, vebınarlar ótkizemiz. Sala mamandarymen birlese jazǵan «Balalar ádebıetiniń ádistemelik nusqaýlyǵy», «Ádebıet jáne bala psıhologıasy», «Defektolog keńesimen jazylǵan álippe», «Psıholog keńesimen jazylǵan ertegi-terapıa» t.b. serıalyq kitaptar shyǵaramyz.
Ádistemelik-konsýltatıvtik korpýs jobasy aıasynda balalar ádebıeti sapasynyń artyryp, jazýshylar men oqyrmandar arasyndaǵy baılanystyń nyǵaıtyp, jańa býyn avtorlarǵa kásibı baǵdar berip, ulttyq qundylyqtarǵa negizdelgen balalar ádebıetiniń órkendeýine kúsh salýǵa bolady. Bul korpýs jazýshylarǵa tek shyǵarmashylyq emes, ǵylymı-pedagogıkalyq negizde de qoldaý kórsetetin orta bolady. Bul – balalar ádebıetin jańa deńgeıge kóteretin strategıalyq qadam.
– Odaqta ótken jyl qorytyndysynda balalar ádebıeti kitaptarynyń basylýyna qatysty mańyzdy jaıttardy aıtqan ediń. Oń nátıje shyǵatyndaı syńaı bar ma? Osy máseleni sheshýdiń joly qandaı?
– Iá, ádebı jyl qorytyndysynda biraz másele kóterdim. Basty túıtkil – taralym máselesi. Bir jylda 1000-2000 dana kitappen shektelsek, ol eshteńe emes. Balalar kitaby memlekettik baǵdarlama aıasynda jappaı basylyp, mektep pen kitaphanaǵa mindetti túrde taralýy kerek. Sonda ǵana oń nátıje shyǵady. Bul – memleket pen baspa isin qatar qarastyrýdy qajet etetin másele.
Sosyn eń kúrdeli másele – memlekettik satyp alý nátıjesinde basylatyn balalar kitabynyń ahýaly. İshinde ne ılústrasıasy joq, qaripteri tyshqannyń izindeı, bala túgili úlkenderdiń ózi oqymaıtyn, kirpishteı aýyr kitap basylady. Bul avtordyń emes, baspa-polıgrafıa salasynyń qateligi. Tıisti vedomstvo balalar men jasóspirimder ádebıetiniń ónimderine arnaıy ereje, shart jasap qana bastyrtqany jón. Búgingi urpaqty sýret, ılústrasıa, jańa tehnologıalyq ádister (aýdıo, vıdeo nemese vızýaldar) arqyly ǵana qyzyqtyra alatynymyzdy eskergen jón. Mine, osyndaı birqatar naqty usynystardy QR Mádenıet jáne aqparat mınıstrligine joldaǵanbyz. Aldaǵy jyly shyǵatyn kitaptardyń sapasyna qaraı usynysymyzdyń eskerilip ıa eskerilmegenin baıqarmyz... Bizdiki – aıtý edi, janashyrlyqpen qarap, syn-eskertpesin anyqtap jazyp berdik, endigisi sol sala mamandarynyń quziretindegi is.
– Óziń nazar aýdartqan taǵy bir jaıt – balalar ádebıeti klasıkteriniń esimin ulyqtaý, eńbegin dáripteý. Rasymen de, bizde búginde Muzafar, Tumanbaı aǵalardy aıtpaǵanda, umytylýǵa aınalǵan S.Sarǵasqaev, M.Gýmerov, Q.Baıanbaev, Á.Tabyldıev sıaqty qanshama keremet qalamgerler bar. Osy oraıda, qandaı sharalar atqarýdy usynar ediń?
Bizdiń qoǵamda balalar ádebıeti degende tek Berdibek Soqpaqbaev atamyzdy ǵana eske alady. «Meniń atym Qoja» shyǵarmasyn jıi aıtyp jatady. Sol ǵajap jazýshynyń nege basqa shyǵarmalaryn aıtpasqa? Sol jaǵy oılantady.
Bizdiń qoǵam kóptiń pikirimen ǵana sóz sóılep, kóptiń dúbirine erip dúrmek qylyp ketedi. Áıtpese Ybyraı Altynsarınnen bastalǵan balalar ádebıetiniń joly eshqashan jińishkergen emes. Kerisinshe, jyl ótken saıyn jasaryp, jańaryp keledi.
Men keńes tizginin qolyma alǵanda aldyma eki maqsat qoıdym. Birinshisi – balalar jazýshylarynyń múddesin qorǵaý, olardyń shyǵarmashylyǵyna, qyzmetine laıyqty baǵa berý bolsa, ekinshisi – «Qazaqstanda balalar ádebıeti joq, damymaǵan» degen qasań pikir men negizsiz jalany toqtatý, kerisinshe, balalar jazýshylaryn tek Astana men Almatydaǵylardy ǵana emes, alys aımaqtarda tursa da tikeleı baqylap, sharalar men jobalardan tys qaldyrmaı, eshkimdi bóle-jarmaı, bir tolqynda, bir keńistikte tanytý, nasıhattaý jaǵyna kóńil bólý. Mine, qazir osy baǵytta marqum bolǵan jazýshylardy da, aramyzda aman-esen júrgenderin de qatar elep-eskerýge kúsh salyp júrmin.
Iá, biz Muzafar Álimbaev, Tumanbaı Moldaǵalıev, Sansyzbaı Sarǵasqaev, Mashqar Ǵumerov, Qastek Baıanbaev, Ádibaı Tabyldıev sekildi aǵa býyndy umytpaýymyz kerek. Urpaq sabaqtastyǵy – ádebıettiń tiregi. Meniń usynysym: olardyń klasıkalyq shyǵarmalaryn qaıta basyp shyǵarý; esimderine mektep, ádebı baıqaý, oqýshylarǵa arnalǵan stıpendıa taǵaıyndaý; Balalar jazýshylaryna arnalǵan arnaıy memlekettik ádebı syılyq qalyptastyrý kerek. Sonda jańa janrlar men ádebı túrlerdiń týýyna, damýyna jol ashar edik. Sonda ǵana biz balalar ádebıetin klasıkalyq bıikten qazirgi zamannyń suranysyna saı mejege jetkize alamyz.
– Áńgimeńe rahmet! Kózdegen maqsatyń men senim údesinen shyǵýǵa tilektespiz!..
Sýrette: Balalar men jasóspirimder ádebıeti keńesiniń músheleri