MÁSELE
Almatynyń ekologıalyq ahýalyn jaqsartýda elektrokattardyń mańyzy zor
Alyp shahardyń ekologıasy búgin nemese keshe týyndaǵan másele emes. Sondyqtan bul máseleni qoǵam bolyp sheshetin kez keldi. Ol úshin ne isteý kerek? Almatynyń ekologıasyn jaqsartýda qandaı sharalardy qolǵa alǵan jón? Bul máselege sala mamandarynyń pikiri qandaı? Qala turǵyndary ne deıdi? Búgingi kúnniń osy ózekti saýaldaryn jan-jaqty saralap kórelik.
Jalpy, kólik salasynyń mamandary Almatynyń ekologıalyq jaǵdaıyn jaqsartý úshin jolaýshylar tasymalynyń tórtten úsh bóligin – tabıǵı gazben júretin avtobýstar men elektrli qozǵaltqyshtary bar kólikter, troleıbýstar, metro, elektr poıyzdary, avtomobılder men aspaly joldar sekildi basqa da ekologıalyq taza kólikterge kóshirý kerek dep esepteıdi. Óıtkeni, bul kólikterden qorshaǵan ortaǵa keletin zıan joqtyń qasy.
Barshaǵa málim, búginde Almatynyń aýmaǵy shetki eldi mekenderdiń qosylýy esebinen ulǵaıdy. Naqtyraq aıtsaq, 1998 jyldan bastap megapolıske 500 myńnan astam turǵyny bar 27 eldi meken qosyldy. Álbette, turǵyn sany artqan saıyn avtokólikterdiń de sany soǵurlym artatyny belgili.
Derek jáne dáıek
Almaty qalasy polısıa departamentiniń málimetinshe, qazirgi tańda qalada (2023 jyldyń 1 sáýirindegi jaǵdaı boıynsha) kóliktiń barlyq túrlerin qosa eseptegende resmı tirkelgen 594114 kólik bar. (Onyń ishinde 513 219 jeńil kólik, 39 050 júk kóligi, 9485 avtobýs, 7730 motosıkl, 1195 arnaıy qyzmet kóligi, tirkemesi bar 23 435, tirkemesi joq – 23 435 bar). Endi siz osyǵan syrttan keletin 250 myńǵa jýyq kólikti qosyńyz. Sonda qala kóshelerinde kún saıyn shamamen 600–700 myńǵa jýyq kólik júredi. Bul jaǵdaı alyp shahardaǵy jol-kólik qozǵalysyn qıyndatyp, keptelistiń týyndaýyna ǵana sebepshi bolyp otyrǵan joq, sonymen qatar, qorshaǵan orta men aýanyń lastaýyna alyp kelýde.
Ózderińizge belgili, búgingi kólikterdiń basym bóligi benzınmen júredi. Ekologtardyń aıtýynsha, bir tonna benzın janǵan kezde, aýaǵa 800 keli zıandy qospa bólinip shyǵaratyn kórinedi. Al kólik qozǵaltqyshy etıl benzınimen júretin bolsa, odan aýaǵa qorǵasyn taraıdy, topyraq búlinedi, nátıjesinde adam densaýlyǵyna orasan zor zıan keledi eken. Sondyqtan da bul kezek kúttirmeı sheshimin tabýy tıis másele.
Keleshek kóligi
Elektrmobılder óndirisi - búkil álem boıynsha avtomobıl ónerkásibiniń eń bolashaǵy zor baǵyttarynyń biri. Elektrli kólik naryǵy kóptegen shet memleketterde birneshe jyl buryn damyp ketken. Biraq bizdiń elimiz kóliktiń bul túrin paıdalanýǵa endi ǵana bet bura bastaǵandaı. Óıtkeni, bul másele búginde qoǵam arasynda jıi aıtylyp, bıik minberlerde de jıi talqylanyp júr. Negizi, bizde atalmysh kólikter týraly nasıhat az boldy. Ásirese, qazaqtildi aýdıtorıada elektrmobılder týraly aqparat joqtyń qasy edi. Ol orystildi jáne qazaqtildi azamattardyń arasynda ekologıalyq taza kólikterge degen eki túrli ustanym paıda bolyp, nátıjesinde bul kózqaras atalmysh kólikterdiń tanymaldyǵyna keri áserin tıgizdi. Tokpen qozǵalatyn temir tulparlardyń Qazaqstan naryǵyna suranysqa ıe bolmaýynyń kelesi bir sebebi, onyń qunynda edi. Máselen, Tesla kóliginiń baǵasy 30 mln teńge turatyny aıtylady. Bul, árıne, bizdiń eldiń azamattary úshin qoljetimdi baǵa emes ekeni aıtpasa da túsinikti. Sondyqtan ortasha tabysy bar aǵaıynnyń ózi mundaı qymbat avtokólikti satyp alýǵa asa qulyqty bolmady. Osy sebepter qarapaıym turǵyndar arasynda «elektrli kólikter qymbat» degen pikir qalyptasty.
Sarapshylar álemde Tesla-dan basqa da tokpen júretin baǵasy arzan brendter kóp ekenin aıtady. Mundaǵy arzan degen kólikter sapasyz degendi bildirmeıdi. Mine, osyndaı paıdaly málimetterden bizdiń otandastarymyzdyń birazy beıhabar. Sondyqtan bizge dızelmen jáne benzınmen júretin kólikterden birjolata bas tartyp, jýyq arada elektromobılderge kóshe salamyz dep aıtý qıyn.
Balamaly transport úshin bar jaǵdaı jasalady
Qazir almatylyqtardyń kóbi temir tulparlaryn jeńil transport túrlerine aýystyryp jatyr. Oǵan qala kóshelerinde samokat mingen turǵyndardyń kóbeıýi dálel. Eýropada balamaly kólikter úırenshikti transport túrine áldeqashan aınalyp úlgergen. Tipti, buǵan memlekettik jáne aımaqtyq dárejedegi zańdar da qarastyrylǵan. Máselen, Fransıada samokattardyń júrý jyldamdyǵy saǵatyna 25 shaqyrymǵa deıin shekteldi. Al Lıtvada temir tulpardan bas tartyp, ekologıalyq taza velosıped, skýter nemese samokatqa aýysqandarǵa arnaıy sýbsıdıa bólinedi eken. Al bizde alǵashqy kezderi samokattardyń bolashaǵy bar degenge eshkim senbedi. Óıtkeni, bul kólik basynda kópshilik úshin asa tanymal bolmady. Sol sebepti, eshkim qyzyǵýshylyq tanytpady. Biraq qazir dál osy samokattar ómirimizdiń bir bólshegine aınalyp úlgerdi. Bir qıyny, samokattar kóbeıgen saıyn, jol apaty, jol erejelerin buzý sekildi kútpegen qıyndyqtarǵa tap bolyp jatyrmyz. Bir qýanarlyǵy, Almaty qalalyq mobıldilik basqarmasy ókilderi aldaǵy 10 jylda balamaly transport úshin bar jaǵdaı jasalatynyn aıtyp otyr.
Demek, Almatynyń ekologıasyna kólikterdiń qosar úlesi zor. Eń bastysy, qaı salaǵa bolmasyn ózgeris engizý úshin, eń aldymen, qoǵamnyń kózqarasyn, bıznestiń múddelerin jáne memlekettiń múmkindikterin eskere otyryp, jańa ári tıimdi baǵdarlar kezeń-kezeńimen júzege asyrylǵany jón.
TÚIİN: Sonymen, Almaty jańa dáýir jańalyǵy sanalatyn ekologıalyq taza kólikter – elektromobılder kóshine ilese ala ma? Qazirshe, «joq» dep aıtýǵa týra keledi. Óıtkeni, kóliktiń qunyn tabysy az qarapaıym halyqtyń qaltasy kótermeıdi. Ekonomıkaǵa da, ekologıaǵa da paıdasy zor kólikti búginde elimizdiń baı-baǵlandary ǵana minip júr. Eger olardyń sany artsyn desek, bizge, eń aldymen, tıisti ınfraqurylymdy qurý kerek. Al sarapshylar elektromobılderdiń qoljetimdiligi memleket qoldaý kórsetken kezde ǵana artatynyn aıtyp otyr.
Ázirge Almatynyń aýasyn tazartýǵa qarlyǵashtyń qanatymen sý sepkendeı bolsa da, elektrobýs, ekobýs, metro, t.s.s. qoǵamdyq kólikter úles qosyp júr. Eger Almaty bıligi qalaǵa kiretin kólikterdi shektep, ekologıalyq kólikter sanyn arttyrsa, bul másele jaqyn bolashaqta sheshimin tabary sózsiz. Al onyń júzege asýyna qazirshe ýaqyt qana tóreshi.
Taqyrypqa oraı. Tıimdi kólik
Elektromobıl degenimiz – akýmýlátor batareıalarynan kúsh alatyn, elektroqozǵaǵysh arqyly qozǵalatyn kólik quraly. Bul kóliktiń biz minip júrgen kólikterge qaraǵanda artyqshylyqtary kóp. Eń bastysy, olar qorshaǵan ortany lastamaıdy. Tokpen júredi, sondyqtan munaı naryǵyna táýeldi emes. Qozǵalys kezinde dybysy shyqpaıdy. Salyq tóleýde jeńildikter qarastyrylǵan. Qarapaıym kólikterden taǵy bir ereksheligi – bólshekteri az. Qozǵaltqysh, batareıa, kóliktiń qańqasynan turady. Sondyqtan bul kólikterdi sapasyz etip jasaý qıyn. Sebebi, qozǵaltqyshy standartty, batareıalary birdeı. Taǵy bir eskeretin jaıt, elektr kólikter baǵasyna batareıanyń kólemi ǵana áser etedi. Máselen, Tesla 300–400 shaqyrym júrýge qaýqarly. Al mamandar qala turǵyndarynyń kúnine 100 shaqyrymnan artyq jol júrmeıtinin zerttegen. Osy jaǵynan qaraǵanda qalalyqtar úshin belgili bir qashyqtyqqa júrýge jaraıtyn arzandaý elektr kóligi biz minip júrgen kólikterden áldeqaıda tıimdi.
Shetel tájirıbesi
Máselen, Qytaı eli naryqqa birden arzan elektrmobılderdi shyǵarǵan eken. Nátıjesinde baǵasy 3-4 mıllıon teńgeniń aınalasyndaǵy kólik búginde kórshiles el kóshelerinde qaptap júr. Qýat berý stansalarynyń ózi 800 myńǵa jýyqtaıdy. Qytaılyqtar bul jetistikti memlekettik baǵdarlama aıasynda júzege asyrǵan.
Maman pikiri:
Jumajan JAŃBYROV, kólik salasynyń profesory. Qaı elden kólik ákelinse, sol elmen birigip mamandar daıyndaý kerek
Ekologıalyq taza kólik sanalatyn elektrmobılderge aýysý úshin jańa ónim halyqqa barlyq jaǵynan tıimdi bolýy tıis. Keleshektiń kóligin tutyný, ol árıne durys. Biraq mynadaı másele bar. Elektromobılderdiń akýmýlátorlary 8-9 jyldan keıin ýtılızasıalanýy tıis. Al ony qalaı jasaıdy? Oǵan arnaıy oryndar, qondyrǵylar men tehnologıa kerek. Bul – bir. Ekinshi, men, mysaly, Qytaıdan kelip jatqan «Wolkcvagen» elektromobılderiniń konstrýksıasyn qarap, tanysyp shyqtym. Al endi osy kólikterdi jóndeıtin bizde servıs ortalyqtar bar ma? Mamandar qaıda? Jaqynda osy kólikterdi bizge ákelip jatqan ókildermen sóılestim. Olar bizdiń qazaqtardy úıretkisi kelmeıdi, tek qana qytaıdyń mamandary bolýy kerek deıdi. Soǵan qaraǵanda, munyń artynda úlken problema bar.
Taǵy bir másele, biz temir tulparlardy qaı elden alsaq ta, barlyǵyna tańdaý jasaýǵa tıispiz. Sebebi, elektrmobılder qaı jaqtyń óndirisinen shyqsa, soǵan sáıkes sol elmen birigip mamandar daıyndaýymyz kerek. Onyń erekshelikteri kóp. Tipti kólik júrgizýshilerdi daıyndaǵanda, psıhologıalyq faktorlar bolady. Qarapaıym ǵana bir mysal keltireıin. Jaqynda kóligimdi bir kórseıin dep arnaıy kólik jóndeıtinderge bardym. Barsam, kóliktiń artqy jaǵyn soǵyp alǵan, jap-jańa «Wolkcvagen» tur eken. Ne bolǵanyn surasam, salonnan shyqqan boıda satyp alýshy artqa qaraı júrmek bolyp, gazǵa basyp qalǵan. Ózińiz bilesiz, bizdegi kólikterdi otaldyrǵanda gúrildep daýysy shyǵyp turady. Al myna kólikte ondaı dybys joq. Sodan qozǵaltqyshty qosqanda, artqy qabyrǵaǵa baryp soǵylǵan. Kórdińiz be, mundaı keleńsizdikterge urynbas úshin bizge elektrmobıl júrgizetinderdi, mehanıkterdi oqytatyn arnaıy kýrstar ashýǵa týra keledi. Eger osylarǵa daıyn bolsaq, árıne, erte me, kesh pe biz osyǵan kelemiz. Biraq bul kólikter aýyldyq jerdegi aǵaıyndar úshin tıimsiz dep oılaımyn. Óıtkeni, qalanyń ózinde bul kólikterge arnalǵan servıs ortalyqtar joqtyń qasy. Al ashyp jatsaq, úlken jetistik bolmaq.
Qazir baıqasańyz, Almatyda Qazaqstannyń túkpir-túkpirinen kelgen júk kólikterinen bastap, eskisi bar, jańasy bar kólikter tolyp júr. Meniń oıymsha, kóshelerge tártip ornatý úshin eń birinshi ákimshilik múmkindikti tolyq paıdalaný kerek. Sodan keıin baryp qalǵandaryn retteýge bolady. Máselen, qalada qazir mopedterge júrýge ruqsat berildi. Biraq olar jylt etip ana jerden, myna jerden shyǵa kelgende kólik júrgizýdiń ózi qaýipti bolyp bara jatqanyn moıyndaısyń. Endeshe, qala kóshelerindegi tártipti jóndemeı «aspandaǵy aıǵa» qol sozýdyń qajeti shamaly. Al bul máseleni jergilikti ákimdiktiń, qoǵamdyq keńes músheleriniń, máslıhat depýtattarynyń qoldaýymen zańdy turǵyda sheshýge ábden bolady.