· 2024 jyly 15 naýryzda Atyraý qalasynda Ulttyq quryltaıdyń úshinshi otyrysy ótken bolatyn. Onda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev halyqqa jalpyulttyq qundylyqtar baǵdaryn usynǵan bolatyn. Jaqynda atalmysh qundylyqtar júıesin usynǵanyna bir jyl tolady. Qala berdi bıyl naýryzda Kókshetaý qalasynda Ulttyq quryltaıdyń tórtinshi otyrysy ótedi. Osyǵan oraı ulttyq qundylyqtardyń qoǵamdaǵy jaı-kúıi, olardy halyq qabyldaı aldy ma degen suraqtarǵa jaýap izdep kóreıik.
Prezıdent qandaı qundylyqtar usyndy?
Kel kelgen memleket belgili bir qundylyqtar júıesimen ómir súredi. Ol sol eldiń halqyna baıqalmaýy múmkin. Alaıda, syrt kózge kórinip turady. Mysaly, AQSH-ta azamattar ındıvıdýalızm, teńdik, jekemenshikke qol suǵylmaý, demokratıa sıaqty qundylyqtarmen ómir súredi. Ulybrıtanıada konservatızm, demokratıa, jekemenshik qundylyqtary ústem. Fransıada erkindik, teńdik jáne baýyrlastyq qundylyqtary basym. Qazaqstanda da mundaı qundylyqtar júıesi bar. Ony Memleket basshysy byltyrǵy Ulttyq quryltaıdyń úshinshi otyrysynda halyqqa usyndy.Olar:
1. Táýelsizdik jáne otanshyldyq;
2. Birlik jáne yntymaq;
3. Ádildik jáne jaýapkershilik;
4. Zań jáne tártip;
5. Eńbekqorlyq jáne kásibı biliktilik;
6. Jasampazdyq jáne jańashyldyq.
Bul qundylyqtardy qoǵam túsinistikpen qabyldap, jańa baǵdar túzile bastaǵanymen, mán berip qaraıtyn bolsaq, osy ýaqytqa deıin qalyptasyp, ádetke aınalyp ketken eski qundylyqtar júıesi áli kúnge deıin ómirimizge yqpal etip jatqanyn baıqaımyz. Ol qandaı qundylyqtar?
«Eńbek etý» qunsyzdanyp, absenteızm kúsheıgen
2024 jyly «Qazaqstandyq qoǵamdyq damý ınstıtýty» KEAQ «Jalpyulttyq qundylyqtar: Strategıalyq baǵdarǵa sholý» taqyrybynda taldaý baıandamasyn jarıalady. Baıandamanyń avtory – qazaqstandyq saıasattanýshy Andreı Chebotarev. Onda bizdiń taqyrypqa baılanysty qundy málimetter men zertteý qorytyndylary bar. Mysaly, osy ýaqytqa deıin uzaq jyldar boıy qalyptasqan qundylyqtar týraly málimet keltirilgen. QR Prezıdentiniń janyndaǵy Qazaqstannyń strategıalyq zertteýler ınstıtýtynyń sarapshylary elimizde mynadaı kertartpa qundylyqtar qalyptasqanyn aıtady:
Birinshiden, qoǵamda eńbek etýge degen motıvasıa buzylyp, jańa áleýmettik tap – prekarıat qalyptasqan. Prekarıat degenimiz – turaqty jumysy joq azamattardan quralǵan áleýmettik tap. Eńbek etý qundylyǵynyń qunsyzdanýy men prekarıattyń paıda bolýyna urpaqtar arasyndaǵy aıyrmashylyq, dúnıetanymdyq erekshelikter áser etken deıdi sarapshylar.
Ekinshiden, qoǵamda kúnkóris qundylyqtary men dástúrli qundylyqtar basym bolyp ketken. Buǵan bilim berý men densaýlyq saqtaý júıesindegi olqylyqtar áser etken.
Úshinshiden, halyqtyń belgili bir bóliginde saıası jáne áleýmettik-ekonomıkalyq jańǵyrý prosesine beı-jaı qaraıtyn kózqaras qalyptasqan. Iaǵnı saıası absenteızm ústemdik etýde. Bul proses 2019 jyldan keıin keri ketken. Alaıda, áli kúnge deıin mundaı kózqaras bar.
Sarapshylardyń pikirimen kelispeske amal joq. Degenmen, saıası faktordy da eskergen jón. Mundaı qundylyqtar men ómirge degen kózqaras ózdiginen qalyptaspaıdy. Uzaq jyldar boıy kesheýildegen saıası reforma, quqyqtyq jáne áleýmettik memleketti qurý máselesine kelgende turalap qalýy da joǵarydaǵy kertartpa qundylyqtardy qalyptastyrdy.
Halyq ádilettilikti qalaıdy
Instıtýt daıyndaǵan taldaý baıandamasynda áleýmettik saýalnama nátıjeleri de bar. Baıandamanyń avtory men ınstıtýt Prezıdent usynǵan jalpyulttyq qundylyqtardy halyq qalaı qabyldaıtynyn jáne olardy qanshalyqty mańyzdy sanaıtynyn bilýi maqsatynda saýalnama júrgizgen.
Qazaqstan boıynsha 1200 adam saýalnamaǵa qatysqan. Olardyń pikirine súıensek, qundylyqtardyń alǵashqy úshtigine ádilettilik (56,6%), táýelsizdik (53,9%) jáne birlik (43%) kirgen. Bul halyqtyń basym bóligi elimizde ádilettilik ornaǵanyn qalaıtynyn kórsetedi. Osydan «ádilettilik degen ne?» degen suraq paıda bolady. Saýalnamaǵa qatysqandardyń basym bóligi (71,8%) ádilettilik dep «barlyq azamattardyń zań aldynda teńdigi» ekenin aıtqan.
Budan basqa, qatysýshylar eń tómen baǵalaǵan qundylyq – kásibı biliktilik (13,3%). Sondaı-aq, ókinishtisi, jaýap bergenderdiń eshqaısysy jasampazdyq pen jańashyldyqty ózi úshin mańyzdy dep sanamaǵan. Ulttyq sapa qalyptasý úshin mindetti túrde jasampazdyq pen jańashyldyq, kásibı biliktilik bolýy tıis. Onsyz damyǵan elderdiń qataryna qosylý múmkin emes. Sondyqtan ádilettilikpen birge osy qundylyqtar júıesin qalyptastyrýǵa asa mán berý kerek. Munda eń aldymen memlekettiń róli basym. Azamattyq qoǵam da osy baǵytta áreket etýi tıis.