Orta Azıa elderin qandaı tosyn syılar men syn-qaterler kútip tur?
- Qazir biz ómir súrip jatqan dáýir órkenıettiń betburys núktesi syndy. Sebebi, órkenıet bolashaǵyna qatysty úlken suraqtarǵa tap keldik. Aıtalyq, klımat ózgerisi jáne energıaǵa degen suranystyń artýy. Bir-birine kereǵar osy jahandyq máseleni qalaı sheshsek, bolashaq adamzat taǵdyry da solaı qalyptaspaq. Adamzat aýyly ulǵaıǵan saıyn energıaǵa degen suranys ta artty. Halyq sany kóbeıgen saıyn azyq-túlikterden tartyp tabıǵat qushaǵynan alatyn resýrstardyń mólsheri de eselendi. Mine, sol eselene qazylyp, artyǵymen alynyp jatqan resýrstar tabıǵı ekologıalyq júıeniń teńgerimin teńseltip, órkenıet taǵdyryna qaýip bolyp qaıta oralýda. Búkil ǵalamnyń erteńine saıatyn bul másele eshqashan birer memlekettiń ǵana máselesi emes. Endigi jerde jasyl ekonomıka, qaıta týyndaýshy energıa kózderi, jasyl energıa degen sózderdiń jıi aıtyla bastaýy da áne sodan.
Álemniń ortaq máselesi ishinde bizdi de óz elimiz ben ony qamtyǵan Orta Azıanyń bolashaq taǵdyryna qatysty suraqtar mazalaıdy. Kúlli álem resýrstar úshin kúreske túsip, jahannyń jer túkpirinen soǵys dúmpýleri estilip tur. Mundaı shaqta tabıǵı resýrstarǵa baı Kindik Azıa óziniń bolashaǵyn qalaı elestetse bolady? Álemniń betalysy, aıaq alysy qalaı? Orta Azıa elderin bolashaq básekeli dáýirde qandaı tosyn syılar men syn-qaterler kútip tur? Áńgime aýany osy saýaldar tóńireginde bolmaq.
Álemniń jańa betalysy
Kóziqaraqty oqyrmannyń esinde, jaqynda ǵana Dýbaıda COP28 klımattyq samıti ótti. Onda álem elderi Parıjde ótken tarıhı samıtten keıingi eń mańyzdy qujattarǵa qol qoıdy. Iaǵnı 2030 jylǵa qaraı jańartylatyn energıany paıdalanýdy úsh esege, energıa tıimdiligin eki ese arttyrý boıynsha kelisimder jasaldy. Buǵan qosa «Taza ári salaýatty ekonomıkaǵa kóshýdi jedeldetýge» baǵyttalǵan kelisimder de ortaǵa salyndy. Bir jaǵynan bundaı kelisimderge qol qoıýdyń ózi kisi qýantarlyq is. Sebebi, álem taǵdyry synǵa túsip turǵan shaqta adamzat balasynyń mádenı, dinı alshaqtyqqa qaramaı, ortaq máselege jumyla alatynyn kórsetkendeı.
Buǵan deıin de aıtyp kelemiz, endi onjyldyqtar tutas álemniń damý baǵyty «JASYL EKONOMIKA» uranymen birge júrmek. Túsindire aıtqanda, qaısy memleket qorshaǵan ortaǵa zıany barynsha az ekonomıkalyq baǵdarlamalardy júzege asyrady sonyń halyqaralyq arenadaǵy asyǵy alshysynan túspek. Saýda kelisimderdegi jeńildikter, ımporttyq-eksporttyq tarıfterdiń kedergisin azaıtý syndy jeńildikterge ıe bolady. Tipti, asyra aıtqandyq emes, aldaǵy ýaqytta klımattyq ózgeriske qatysty taqyryptar halyqaralyq qarym-qatynastarda demokratıa sózinen de mańyzdy bola túsýi bek múmkin.
Energıa kózderi qymbattaıdy
Qazirge deıin álem ekonomıkasynda munaıdyń asa mańyzdy bolyp kelgeni shyn. Munaı baǵasynyń órleýi men quldyraýy Qazaqstan syndy shıkizattyq elderdiń ishki álemettik áleýetine de tikeleı áser etýshi faktor bolyp keldi. Ol ǵana emes, alyp qarjy ortalyqtaryndaǵy turaqtylyqtyń ózi munaı baǵasyna táýeldi bolǵan kezderi kóp. Biraq endi olaı bolmaıdy. Dúnıe arbasynyń dóńgelegi basqa baǵytta aınalýda. Endi jańa energıa kózderi, qaıta týyndaýshy nemese jasyl energıa kózderi jahandyq ekonomıkalyq atmosferany qalyptastyrady.
Degenmen, másele mynada, álem energıa aýysymyn maqsat etkenimen, ony jalań urandar júzege asyra almaıdy. Ol úshin munaı jáne tabıǵı gaz, kómir sekildi qazir energıa alyp otyrǵan resýrstardyń balamasy tabylýy kerek. Jáne sol balama kózderi qorshaǵan ortaǵa qaldyqsyz, zıansyz bolýy kerek. Mine, osy kezde sırek kezdesetin elementterdiń (keıde sırek jer qazbalary nemese elementteri dep te atalady) mańyzy aıqyndala túsedi. Bul sırek qazba metaldar elektr qozǵaltqyshtaǵy kólikterden tartyp, robototehnıkaǵa, drondar men İT tehnologıalarǵa jáne ozyq esepteýshi júıelerge deıin aýadaı qajet. Damyp kele jatqan bul salanyń bári derlik sırek jer elementterin qajet etedi.
Bir sózben aıtqanda, bolashaq onjyldyqtarda jahandyq ekonomıka men adam ómiri úshin sırek metaldardan mańyzdy eshteńe bolmaýy múmkin.
Orta Azıanyń tabıǵı múmkindigi
Bolashaqtyń bul suranysyn qamtamasyz etýde Orta Azıa elderiniń tabıǵı múmkindigi kóp. Qazaqstandy qamtyǵan aımaqta sırek jer metaldary mol qorynyń bar ekeni belgili. Bul osy aımaqtaǵy Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Túrkimenstan, Tájikstan, Mońǵolıa jáne Aýǵanstan syndy elderge qazirgi arab áleminiń múmkindigin syılary anyq. Arab túbegi, Efrat pen Tıgr arasy munaı arqyly qalaı eleýli bolǵan bolsa, jańa energıa kózderin óndirýshi Kindik Azıa tap sondaı eleýli bola túsedi. Bul tolassyz ınvestısıa men qısapsyz qarjy aǵynyn aımaqqa ala keledi degen sóz. Órkenıettiń jańa suranysy týdyrǵan múmkindik Qazaqstandy, ondaǵy Almaty syndy múmkindigi mol shaharlardy bolashaqtyń Dýbaıyna aınaldyryp jiberýi ábden múmkin.
Degenmen, qos júzdi qanjar ispetti, bul úrdistiń de tartymdy jáne qaýipti jaqtary kóp. Baılyq pen múdde qashanda geosaıası tartystardy qosa ilestirip júrmek. Qazirgi Orta Shyǵys sekildi bizdiń aımaq ta kóptegen derjavalardyń nazarynda tur jáne tipti básekelestik alańyna aınalýy da múmkin. Iaǵnı aımaq qyzý saıası qysymdarǵa tap bolady. Bul kezderde aımaq elderiniń syrtqy kúshter teńgerimin ustap turýy tipti de qıyndaı túsedi. Aımaqqa irgeles jatqan Reseı jáne Qytaı syndy oıynshylar bul tusta ózge áriptesterinen góri aımaqqa yqpaldy bola túsýi múmkin. Sondyqtan da Batys elderiniń, EO jáne AQSH-tyń qazirden bastap aımaq elderimen áriptestikti nyǵaıtyp jatýy ózinshe túsinikti. Meıli qalaı desek te, osyndaı úlken burylys kezeńinde elimiz aldaǵy kútýli syn-qater men jańa oraılardy aldyn ala baıyptap otyrýy asa mańyzdy mindet.