Memlekettik syılyqqa usynylǵan shyǵarmalar
«Semser júzindegi sert» trılogıasynyń altyn ózegi – ulttyq rýh, azattyq aıbyny, bostandyq beınesi
Ultynyń azattyǵy úshin qolyna aq tý alyp, aq saýyt kıip, aqboz atqa mingen Kenesary beınesi «Semser júzindegi sert» roman-trılogıasynda kesek somdalǵan eken.
Han Kene bastaǵan ult-azattyq maıdannyń Jetisý men İle Alataýy etegindegi kezeńi – qalamgerlerimizdiń oń jambasyna kele qoımaǵan taqyryp. Bul – on jylǵa sozylǵan halyq kóterilisiniń sharyqtaý shegine taıanǵan tusy bolatyn. Taǵdyr-táleıi kúrdeli, tym qatygez hannyń qatań minezi men qaharly susy janyna ońaı-ospaq jandy jaqyndatpaıtyny da ras. Sodan da shyǵar, áıteýir uzaq jyldar eshkim attap baspady. İlıas Esenberlın de «Qaharyn» batys pen ortalyq óńirlerdiń shegindegi arpalyspen aıaqtaǵan edi. Alaıda, qazaq pen qyrǵyzdyń arasyndaǵy HİH ǵasyrda oryn alǵan tragedıalyq oqıǵa, keýdemizde dyq bolyp turǵany jasyryn emes.
Al biz sóz etip otyrǵan roman-trılogıamen tanysqanda baıqaǵanymyz, halqymyzdyń ótken ómirin, keshken mıhnatyn keń kólemde qamtyǵan eken. Onda qarshadaı bozbala Kenesarydan aıbyndy tulǵaǵa aınalǵan, arystannyń abadanyndaı atpal Kenesarynyń ajal qushatynyna deıin jáne odan keıingi dáýirler baıandalady. Úsh tomdyqty biriktirip turǵan basty altyn ózek – ulttyq rýh, azattyq aıbyny, bostandyq beınesi. Áýelgi Abylaı hannan bastap, keshegi bizdiń alash qaıratkerleriniń arqaýyna aınalyp, Jeltoqsan kóterilisine deıin jetken ólmes-sembes qaısar rýh. Jalpy, batyr da ańǵal, darhan qazaq halqyn azattyq rýhy adastyrmaı alyp kele jatqany sıpattalǵan. Ult azattyq kóterilistiń bas qaharmany batyr da emes, aqyn da emes, tutas bir eldiń hany – Kenesary. Basqynshylyqqa qarsy halyq bolyp júrgizgen han Kene bastaǵan maıdan, hannyń basy shabylǵannan keıin de toqtamady. Onyń dúbiri sona-aý Peterborda otyrǵan ımperatordyń tizesin dirildetti.
Keńestik saıasattyń yqpaly júrip, kóleńkesi túsken keńistikte tórtkúl dúnıe tanyǵan klasıkterdiń ózi qalam tartpaǵan, tartsa da, tek jaǵymsyz jaǵynan kórsetken tarıhı tulǵalar boldy. Jabyq taqyrypqa aınalǵan ondaı qaharmandar, kerisinshe, halyqtyń súıiktileri edi. Ideologıanyń ıinimen solar jaıly teris sóılep, ádebı dańqyna daq túsirip alatyn jaılar ushyrasty. Sondaı shetin taqyryp – Kenesary han jáne onyń júrip ótken joly.
Kenesaryny bar bolmys-bitimimen tuńǵysh kórkem keıipkerge aınaldyrǵan jazýshy – fransýzdyń qalamgeri Júl Vern. Kóbine fantasıkalyq shym-shytyryq oqıǵalar tarıhyn jazatyn tanymal qalamgerdi qyzyqtyrǵan dúnıe, Kenesarynyń sadaq, qylyshpen ǵana júrip, zeńbirek súıretip, myltyq asynǵan orys áskerin byqpyrt tıgendeı jasaıtyny bolsa kerek. Tipti, keıipkeriniń atyn da ózgertpeı Kenesary dep aldy. «Kúlli Sibirdi basyp alyp, orys ımperıasyn dirdektetken tatar hany Kenesary» dep bastaıdy romanyn. Alaıda, buǵan shuǵyl túrde Reseı ımperıasynyń Syrtqy ister mınıstri aralasyp, ortaǵa túbi túrik orys jazýshysy Týrgenevti qatystyryp, ol Parıjdegi áriptesterimen bátýalasyp, keıipkerdiń esim-soıyn ózgertedi. Kenesary – Feofan bolyp shyǵady.
Sóıtip, keshegi kúnge deıin «jabyq taqyryp» bolyp kelip, qazir «shetin taqyrypqa» aınalǵan dúnıe HİH ǵasyrda demokratıashyl Eýropanyń ózinde de osylaısha aýyzdyqtalǵan edi.
Jazýshy Ádilbek Ybyraıymulynyń «Semser júzindegi sert» trılogıasynyń keıipkeri – sol, ataqty Kenesary han. Ol ǵumyr keshken tustaǵy qoǵamdyq-saıası, áleýmettik ahýaldyń qubylmalylyǵynan ómiriniń qaıshylyǵy mol, taǵdyry aýyr boldy. Trılogıada alǵash ret kórkem ádebıet keńistiginde Kenesary ult-azattyq qozǵalysynyń kósemi dep baǵalanady.
Ádilbek Ybyraıymuly seksen segiz túrli qubylyp turǵan derekterdi eksheı kelip «Semser júzindegi sert» trılogıasynda Kenesarynyń tarıhta qandaı júk arqalaǵanyn, halyqqa nesimen jaǵyp, qaı isimen aty shyqqanyn shyǵarmashylyq qulshynyspen jazǵan.
Birinshi kitap – «Arlannyń azýy». Aıyr qalpaqty aǵaıyn qazaq hanynyń basyn alǵanymen qoımaı, Kenesarynyń baýyry, Abylaıdyń shóberesi, alban-sýannyń aǵa sultany Tezek tóreni Ormanbet manap anasynyń asyna shaqyrady. Tezek tóre asqa barmasa da bolar edi ǵoı. Barǵany – tarıhı shyndyq.
Trılogıadan Súıinbaıdyń Qataǵanmen ataqty aıtysynda eki el arasyndaǵy aqıqattar aıtylatynyn baǵamdaımyz. Qyrǵyz aqyny Kenesary-Naýryzbaıdyń basyn shapqandaryn maqtan kóredi. Qalamger aqtańgerlerdiń sóz saptastaryna qaraı ilgergi tarıhqa sheginis jasap, qos elge ortaq jaıttar áserli beınelenedi. Onda aıyr qalpaq aǵaıynnyń qazaq sarbazdarynyń basynan munara turǵyzǵany da syrt qalmaıdy. Ult arasyna arazdyq týǵyzý emes, ataqqumar sultandar, bedeldi bılerdiń orys sheni men laýazymyna maldanyp, arsyzdyqpen, qıanatpen qyzmet etkenderi áserli til boıaýymen jetkizedi.
Ekinshi kitap – «Sert». Qarshadaıynan aǵalary Sarjan men Esengeldiniń sońynan ilesken, basqynshy jurtqa qarsy shaıqas kórgen, azattyq muratyn bozbala ýaqytynan boıyna tutqan Kenesary qos aǵasy ózbekterdiń qolynan qaraýlyqpen ólgennen keıin, atqa qonýynan bastalady. Qasym tóre «Endigi alty alashtyń aldyna shyǵatyn kezek – seniki, Kenesary! Jaı qolyńdy, ákelik batamdy beremin!» deıdi. Batasyn berip belindegi sapysyn kisesimen usynady. Sapyny qynynan sýyryp alyp, mańdaıyna basyp, júzinen súıedi. Ákesine qarap «Osy ot pen sýǵa sýarylǵan almastyń júzimen qas jaýlarymdy aıamaı baýyzdaýǵa ant etemin!» deıdi.
Sóıtip, Abylaı hannyń aq týyn kóterip, halqynyń azattyǵy jolyndaǵy bitispes kúreske túsedi.
Shyǵarmanyń keń tynysy osy ekinshi kitapta jaqsy ashylǵan. Úlken eńbek ekenin oqyrmanǵa moıyndatady. Ulttyń tarıhyn, tarıhı adamdardyń parasatty beınesin tolyqqandy shyǵarǵan. Arpalysqan talas-tartys, dúleı, ozbyr kezeńniń jaı shyndyǵynan kórkem shyndyqty somdaǵan. Ker zaman deımiz be, sum zaman deımiz be, sonyń saıası áleýmettik keskininen keremet kartına jasaǵan. Kenesarynyń batyr bolaıyn degen atqa ıe bolý úshin kúrespegenin, qorlyqqa shydap, quldyqqa kónip, uıqy basqan qalyń qazaqtyń namysyn jyrtyp, ulttyq aryn joqtaǵan er ekenin búgingi oqyrman júregine jetkizedi. Ult-azattyq baǵytty kóksegen, otarshyldyq buǵaýdy buzýdyń jolyndaǵy, memleket qurýǵa umtylǵan iri qaıratker ekenine sendiredi.
Úshinshi kitap – «Rýh». Han Kene ajal aldyndaǵy aqtyq sátte «Qylsha moınym semserdiń júzinde turǵanda sert etem, oryndalmaǵan armanym – urpaǵyma amanat! Solar rýhymdy qaıta tiriltedi, basqynshylyqqa qarsy kúresimdi qaıta jalǵastyrady! Qazaqty osal jurt demeńder, jaýyn almaı qoımaıdy! Han Kene qulasa da, qazaqtyń týy jyǵylmaıdy! Qazaq túbi táýelsizdigin alady!» deıdi qalyń jaýy men dushpandarynyń aldynda. Mine, ata-babadan kele jatqan asyl muratty tý etken Kenesarynyń uldary atqa qondy. Endigi halyqtyq maıdandy uly Syzdyq sultan jalǵastyrdy. Munda da otarshyl orysıanyń basqynshy áreketine qarsy keskilesken súrgin soǵys sýretteledi. Ata-baba amanaty men perzent paryzy, qazaq halqynyń qaharmandyǵy baıandalady.
Ómirden óter aldyndaǵy han Keneniń Táýelsizdik jónindegi urpaǵyna qaldyrǵan amanaty – Azattyqtyń aq týyna aınaldy, sónbes alaýǵa ulasty. Onyń «urpaǵyma amanat» degendegi «urpaq» óz kindiginen órgen úrim-butaǵy ǵana emes, uly qazaq halqynyń keleshek kemel urpaǵy edi. Sol Amanat, Kıe, Sert, Rýh bizdi asqaq bıikterge alyp kele jatyr.
«Semser júzindegi sert» roman-trılogıasyn oqı otyryp, halqymyzdyń azapty taǵdyryna janyń aýyrady, ótkelektiń bárinen ótken qaısarlyǵyna rýhtanasyń. Shyǵarmada Táýelsizdik pen Azattyqtyń aýrasy aspandap tur. Egemendik tańymen rýhtas eńbekter daıyqty baǵalanǵany jón. Ultymyz úshin táýelsizdikti kóksegen Kenesary hannyń amanatyna adal bolý – paryzymyz.