Han Kene – ańyz tulǵa!

Bir ózi bar halyqtyń taǵdyryn arqalaǵan tulǵalar bolady. Ol qazaqtyń azattyǵy, bostandyǵy, jaıbara­qat kún keshýi úshin otarshyldarmen taıta­lasty. Qaıtpady. Qarsy turdy. Erge tán rýhyn saqtady. Dúnıeden has bahadúr bolyp ótti. Halqy oǵan «Han Kene» degen tıtýl berdi.

Shejireli tarıh

Qazaqstan aýmaǵynda kóptegen tarıhı oqıǵalar boldy. Turan da­lany at tuıaǵymen dúbirletip, san myńdaǵan jyldardan beri meken etken halyqtar bolǵan. Bertin kele ata-babalarymyzdyń basyna syn­darly kezder týdy. Bul – XIX ǵa­syrdaǵy patshalyq Reseı ımperıa­syna qarsy kóterilister. Bul kóterilisterdiń túpki negizgi sebebi bar.

Qazaq dalasynyń soltústik-ba­tysynan bekinister salyp, kósh­pendilerdiń malynyń jaıylym­dyq jerlerin tarylta bastady. Sonyń nátıjesinde el ashýǵa mindi. Kenesary–Naýryzbaı qazaq halqy­nyń basyna bitken eń iri ult azat­tyq kóterilis basshysy bolǵan. Re­seı áskerı tarıhynyń iri mamany A.I. Ivanın qazaq basshysynyń atyna mynadaı maqtaý bildiredi: «Ádildiktiń ornaýyn talap etken, Kenesary ólgenshe Reseıdiń jaýy boldy. Sondyqtan da ony «dala­nyń sońǵy batyry» dep atasam, óz Otanymnyń aldynda kúnáli emespin» degen.

Kóterilister uly dalanyń árbir óńirinde bolyp jatty. Tyny­shy ketken jurt osy tusta halyq arasynan shyqqan tulǵalarǵa ıek artty. Olaı etpeske amaly da taý­sylǵan edi. Desek te, qazaq dalasy arda uldarǵa kemshin emes-tuǵyn. Solardyń biri – 1836–1838 jylda­ry Kishi júzdegi Isataı–Mahambet bastaǵan sharýalar kóterilisi.

Kóne áfsana

XIX ǵasyrda jurt úshin janyn berip, qasyq qany qalǵansha shaı­qasqan batyrlardy qazaq halqy áste jadynan shyǵarǵan emes. Son­daı aty ańyzǵa aınalǵan daraboz­dardyń erligi atadan balaǵa, aýyz­dan-aýyzǵa taraı bergen. Munyń ózindik syry bar. Óıtkeni, sol oqıǵalardy kózimen kórip, ishinde bolǵan adam óziniń urpaǵyna jyr ǵyp aıtyp jetkizip otyrǵan. Bas­tapqyda áńgime, ańyz, jyr bop aı­tyla bastaǵan.

Máselen, bir Kenesary han ja­ıynda el arasynda qanshama ańyz- áfsanalyq dúnıeler kóptep kezi­gedi. Tipti, ár óńir ony óz betinshe aıtady. Aıtalyq, «Naýryzbaı– Qanshaıym» jyrynda kóne epos­tardaǵydaı erlik pen eldik, batyr­lardyń has sulýǵa úılenýi sekildi oqıǵalar baıandala Qasym hannyń bılik etken tusy, kelesi hannyń Kenesary bolǵany jaıly aıtyl­ǵan.

Tarıhı derekterge kóz jibertip oqysańyz, Han Kene tusynda, qa­zaqqa tynyshtyq bermeı bir búıir­den shapqynshylyq jasaǵan ol oń­tústiktegi kórshiler edi. Aýyldardy shaýyp, mal-múlikti aıdap áketip, qıynshylyq kórsetkenin tarıhtan bilemiz.

Mine, sondaı ozbyrlyqqa tóz­begen el óz betinshe qarsylasyp baqty. Ol zamanda jan-jaqtan qyspaq kóp edi. Bir shetinen, patsha­lyq Re s eı ot arlaý s aıas atyn júrgizip jatty. Bizdiń batys-sol­tústik aımaqtarymyzǵa aýyz sala bastady. İshki jaǵymyzdan, óz- ózimizdi jep, bılik pen mansapqa talasqandar kóbeıdi. Bı bolýǵa, starshyn, aǵa sultan bolmaqqa jan­talasty. Osynyń bárin kórip-bilip otyrǵan Kenesary jastaıynan atqa qondy.

Negizgi tarıhı kezeńge qarasaq, Kenesary 1841 jyldan bastan res­mı taqqa otyrdy desedi. Bar qazaq­tyń rýlary jıylyp, Ulytaýdyń bókterinde aq kıizge otyrǵyzyp han kótergen. Biraq el aýzyndaǵy tarıhı áńgimelerge nazar aýdarsaq, onda ol aǵasyn óltirip, týystaryna zábir kórsetken, qala berdi, qazaq­tardy qyspaqqa alǵan patsha óki­metine narazy bolǵan eken. Qarap tursańyz, ol han kóterýge deıin de birneshe qarsylyqtar jasap júr­gen.

Kenesarynyń beınesi

Qazaq ádebıeti tarıhy «fólklorlyq kezeńi», I tomynda «Kene­sary týraly tarıhı shyǵarmalar» degen bólim bar. Mátinge nazar aý­daralyq: «Kenesary – ıdealdy qa­harman, bılik tizginin myqtap usta­ǵan ámirshi, kúlli qazaqty ózine qaratqan han. Onyń qolastyna ataqty batyrlar jınalǵan. Olar hannyń ordasyn memleket ortaly­ǵyna aınaldyrǵan», – dep aıtyp keledi de, odan soń: «Kenesary jaı ǵana han emes. Ol el qamyn jegen han. Qazaq eliniń erkindigin, eldigin saqtaýǵa kúsh salǵan ámirshi. Jurt­qa óz oıyn ashyq aıtyp, bostan­dyqqa shaqyrǵan kóshbasshy» deıdi. Eki mátinniń arasynda eshqandaı bir aıyrmashylyq nemese tarıhı oqıǵa kórinis bermeıdi. Bul arada ult qozǵalysynyń basshysy bire­geı kósem jaıynda aıtady.

Naqtyraq baıandar bolsaq, Ke­nesary hannyń obrazyn jurtqa myqty etip kórsetý. Munda halyq tul jetim emes ekenin jáne elim, jerim dep urandatatyn arda uldar­ǵa kende emestigi jaıynda málimet berip tur. Joǵaryda aıtylǵan mysaldardyń ishinde Kenesarynyń taǵy bir qyry jaıynda aıttyq. Onyń batyrlyǵy, tapqyrlyǵy, aılakerligi, kóregendiligi bir tóbe. Sonymen qatar, onda úlken folk­lorlyq qasıet bolǵan. Onda: «Ke­nesary – ıdealdy keıipker bolǵan­dyqtan, onyń boıynda taǵy bir erekshe qasıet bar. Ol – onyń kere­mettigi, kóziniń magıasy.

Ol suqtanyp, qatty mán bere qarasa, kóz tıedi, sóıtip, onyń na­zaryna ushyraǵan adam jaryq dú­nıemen qoshtasady. Osy halge Qanshaıym sulý ushyraıdy». Bul jerde nazar salyp qarasańyz, fólklordaǵy «kóz tıý», ıaǵnı ma­gıa kórinis beredi. Demek, «Kenesa­ry tegin adam emes» degen sóz.

Jyraýlyq pen batyrlyq – qanǵa sińgen qasıet

Syr boıy – jyraýlyq ónerdiń úlken tamyr jaıǵan óńiri. Birneshe kún boıy jyraýlardyń ónerin tamashalaǵan Kene han olardyń arasynan jyryn qobyzymen aıtqan arqaly Ny­sanbaı jyraýdy unatyp, óz qolymen birge ala ketedi.

Bizdiń túsinigimizshe, jyraý han qo­synyna onyń Jetisýǵa bet alǵan ke­zeńinde qosylǵan bolý kerek. Óıtkeni, onyń shyǵarmashylyǵy da basym túrde Kene han tarıhynyń osy kezeńin ǵana baıandaıdy». Mine, bul tarıhı derek­terge qaraǵanda, Nysanbaı jyraýdyń Kenesaryny dáripteýi osyndaı tanys­tyqtan dostyqqa ulasqan dep qaraýǵa bolady. Jyraýdyń túsiniginde Kenesa­ry sıaqty memleketshil tulǵa el qorǵa­ny, al onyń qyzmeti – ulttyq memle­kettilikke umtylystyń kórinisi. Kene han halyqqa ıe bıleýshiler qatarynda, sondyqtan da qamqorshy bolar hany joq eldi jyraý «shegirtkege talanǵan qyrǵaýylǵa» nemese «japalaqtan ses­kengen jalǵyz qazǵa» teńeıdi».

Tarıhshy ǵalym, M.Qoıgeldıev osy maqalasynda jyrdy tarıhı shyn­dyq turǵysynan dáleldeýge tyrysty. Tarıhı derekterden Syr boıy qazaqta­rynyń da qazaqtyń sońǵy hanyna ba­rynsha qoldan kelgeninshe kómegin ja­saǵanyn bilemiz. Zertteýshi R.S.Karenovtyń «Nysanbaı jyraý – «Kenesary–Naýryzbaı» dastanynyń týyndygeri, qazaq tarıhynyń asa kór­nekti tulǵalarynyń biri» atty maqala­synda mynandaı málimet bar: «Nysan­baı jyraý Kenesary áskeri jeńiliske ushyraǵan tusta Kenesary Naýryzbaı­men birge jaý qolyna túsedi. Bul oqıǵa týraly orys zertteýshisi Ia.Palferov bylaı dep baıandaǵan: «Kenet shatqal tynyshtyǵyn dombyra úni buzdy, oǵan qosa «e..e..Alla...» dep alyp bastalǵan qaıǵyly, jantúrshiktirer, Nysanbaı­dyń sol jerde shyǵarǵan joqtaý óleńi bastaldy: Erkin jel búgin tynyqsyn, Aqyndar ánin umytsyn. Erke ulyn iz­dep joqtaǵan, Týǵan jer zary estilsin. Ot tıgen qalyń aǵashtaı, Jalyndap ketti-aý, Kenekem. Joqtaý uzaq, qaıǵy­ly túrde aıtylyp, shatqal-shatqaldy, saı-saıdy qýalap, keń dalaǵa Kenesary batyrdyń ólimin estirtip kete barady. Zar jylaǵan dombyra úni barlyq dú­nıeni býlyqtyrady. Tyńdaýshylardyń qara tory júzin jas jýdy, keıde olar óksip-óksip qoıady. Búkil tabıǵat osy jubatýǵa bolmaıtyn ánmen birge jy­lap turǵan sıaqty». Mátinniń sújeti boıynsha, Nysanbaı jyraý Kenesary men Naýryzbaıdyń jaý qolyna túsip qalǵandyǵyn jyrlap bastaıdy. Jyr­dyń sońynda fólklor ǵylymyndaǵy «joqtaý» janry kórinis tabady. Munda Nysanbaı jyraýdyń «Kenesary–Naý­ryzbaı» jyryndaǵy joqtaýy eń áıgili hám osy kúnge deıin el esinde saqtal­ǵan eski nusqasy deýge bolatyndaı.

«Fólklordaǵy Kenesary – halyq­tyń «ádil de, minsiz patsha» týraly ob­razy. Onyń boıynda handa bolýǵa tıisti izgilikti qasıettiń bári jınaqtal­ǵan, halyq qıalyndaǵy, el armanynda­ǵy hannyń beınesi kórinis tapqan». Osy «Táýelsizdik jáne fólklor» kita­bynda Han Keneniń batyrlyq pen el­jandylyq beınesin ashyp kórsetedi.

Tarıh qatparlary bolashaqpen úndesedi

Joǵaryda Kenesaryny arqaý etip, biraz tarıhty kórsetýge tyrystyq. Onda batyrlardyń erligi men ony ha­lyqqa pash ete bilgen jyraýlardy da maqalamyzǵa tuzdyq ettik. Óıtkeni, sol jyraýlar arqasynda búgingi urpaq óz ata-babalarynyń týǵan el úshin aıanbaı erlik kórsetkenin bilýde. Mine, maqala­nyń negizgi aıtpaq oıy da, qorytyndy­lamaq tujyrymy da jyrdyń shynaıy ómirde bolǵanyn aıtyp jetkizý bola­tyn. Biz tarıhı shyndyqtyń bir para­syn ǵana aıttyq. Qalǵany bolashaqtyń enshisinde.

Júl Vern men Kenesary han

Han Keneniń qaıǵyly qazasy men soǵyspen ótken ómiri kóptegen óleńder men romandarǵa arqaý boldy. Ol halyq batyry, qazaqtyń sońǵy hany, táýelsizdikti arman etken tulǵa. Reseı ımperıasy men Keńes ókimeti tusynda Han Kene týraly jazǵandar qatań jazalanyp, halyq jaýy dep jarıalandy. Sońǵy handy jurt onyń týǵan dalasynda ǵana emes, basqa memleketterde de tanyp-bilip jatty. Álemge áıgili jazýshy Júl Vern óziniń keıipkerleriniń birin Han Kenege uqsatyp jazǵan. Tatar hany Feofar – Kenesary Qasymov Batys oqyrmandaryna osyndaı ataýmen belgili boldy. Nelikten tatar? Óıtkeni, Júl Vernniń jas kezinde Shyńǵys hannyń «tatar» urpaǵy Reseı ımperıasyna qarsy shyqty degen áńgime Eýropany dúr silkindirdi.

Shytyrman oqıǵaly romandardyń klassıgi «Mıhaıl Strogov» shyǵarmasynda Kenesary Qasymov bastaǵan qazaq halqynyń otarshyldyqqa qarsy kúresin beıneledi. Júl Vern Qazaqstanda eshqashan bolǵan emes, biraq bul onyń kóshpeli halyq týraly shytyrman oqıǵaly romanyn jazýyna kedergi bolmady. 1876 jyly jaryq kórgen «Mıhaıl Strogov» (nemese «Patshanyń kýreri») saıası sebeptermen Reseı ımperıasynda da, Keńes Odaǵynda da tanymal bolmady. Sújet boıynsha Reseıge baǵynǵan Túrkistan ólkesiniń kóshpelileri búkil Sibirdi sharpý qaýpin týdyrǵan kóterilis bastady. Patsha buıryǵymen shabarman Mıhaıl Strogov Sibirge barýy kerek. Ol Irkýtskige baryp, jergilikti gýbernatorǵa tatar otrádtaryn basqaratyn satqyn Ivan Ogarev daıyndap jatqan qastan­dyq týraly eskertý kerek. Sibir aýylynda Strogov Nadá esimdi qyzdy kezdestirip, oǵan birden ǵashyq bolady. Patshanyń shabarmany men jas qyzdy tatarlar tutqynǵa alady. Mıhaıl Feofar hannyń úkimine sáıkes, tatar zańdary boıynsha, qyzǵan qylyshty kóz aldynan ótkizgennen keıin soqyr bolady.

«Han shatyrynyń aldynda asyl tastarmen áshekeılengen aǵash ústel boldy. Ústel ústinde altyn paraqtary juqa qasıetti Quran Kárim ashyq jatyr. Ámirdiń qoldarymen tórt óriske bólingen shatyrdyń ústinde tý jelbi­redi», – dep Júl Vern Feofar hannyń shtab-páterin sıpattaǵan.

Shyqqannan keıin bir jylda roman 10 tilge aýdaryldy. Romannyń tanymal bolǵany sonsha, fransýzdar ara­synda tipti «Strogov sıaqty keremet» degen sóz paıda boldy. Roman boıynsha 20-ǵa jýyq fılm túsirildi, biraq tek Batysta. Reseıde alǵash ret roman 1900 jyly jaryq kórdi. Onyń alǵashqy redaktory Ivan Týrgenev boldy. Alaıda, birinshi basylym qatty qysqartylyp, burmalanǵan. Tańqalarlyq emes, óıtkeni Feofar hannyń proto­tıpi Reseı jek kóretin «búlikshi» boldy. Feofar da Kenesary sıaqty jaý aldynda tize búkpegen, jeńilmegen jaýynger bolyp qala berdi. Al onyń bolmysy eýropalyqtarǵa beımálim Azıanyń beınesi edi. Sondyqtan «Mıhaıl Strogov» kitaby jaryq kórgennen keıin de kóp jyldar boıy óziniń tanymaldylyǵyn joǵaltqan joq.

Nargız RAHIMJAN