Ivan Kostın — sırek kitaptardy qalpyna keltiretin restavrator. Reseıde bilim alyp, Máskeýde tájirıbe jınaǵan sheber búginde Almatyda jumys isteıdi. Ol Qazaqstandaǵy kóne qoljazbalarǵa jan bitirýge atsalysyp júr.
Biz Ivanmen restavrasıaǵa qalaı kelgeni, kitappen jumys isteýdiń erekshelikteri jáne Qazaqstandaǵy mádenı murany saqtaýdyń joldary týraly áńgimelestik.
– Siz kitap restavratory mamandyǵyna qalaı keldińiz?
– Men kóne shirkeýlerdi qalpyna keltirýmen aınalystym, ol jumysty otbasylyq tanysymyz ári dosymyz aınalǵan sýretshimen birge atqardym. Onyń sheberligi meni qatty qyzyqtyrdy. Biz uzaq ýaqyt birge jumys istedik, ol maǵan óziniń oqyǵan jeri týraly, sýretshiler ortasynyń erekshe rýhanı álemi jaıly kóp áńgimelep beretin. Bul Reseıdiń Vladımır oblysy, Sýzdal qalasynda boldy. Onda Sýzdal kórkem-qalpyna keltirý restavrasıalyq ýchılıshesi bar. Ol jerde 9 túrli qalpyna keltirý mamandyǵy oqytylady: aǵash, mata, zergerlik metal, arhıtektýralyq metal, tas, grafıka, kitap qalpyna keltirý jáne t.b.
Sol tanysymyz osy ýchılıshede ustaz bolyp jumys isteıtin. Bir kúni ol maǵan: «Nege bizge oqýǵa kelmeısiń? Óte qyzyq sala», – dedi.
Men onyń keńesin tyńdap, bir jyl daıyndyq kýrstaryna baryp, sýret, keskindeme, kompozısıa pánderin oqyp, daıyndaldym. Sol jyly kitap qalpyna keltirý bólimi ashylyp jatty. Bul bólimge jetekshilik etken – Reseı ǵylym akademıasynyń akademıgi I.E.Grabar atyndaǵy ǵylymı-zertteý qalpyna keltirý ortalyǵy men Shetel ádebıetter kitaphanasynyń zerthanasy. Eń úzdik mamandar tartyldy.
Men ekinshi qabyldaý legimen oqýǵa túsip, 5 jyl kitap pen grafıka qalpyna keltirý bóliminde oqydym. Oqýymdy úzdik aıaqtadym. Maǵan Máskeýdegi Shetel ádebıetter kitaphanasyna jáne Grabar ortalyǵyna jumysqa shaqyrtý tústi. Shetel ádebıetter kitaphanasyn tańdadym, óıtkeni ol jerde kitap qalpyna keltirý boıynsha óte myqty mamandar jumys isteıtin.
Úsh jyl sol jerde tájirıbe jınadym, ásirese kitap túpteý isin úırendim. Sebebi túpteý isi kóp tájirıbe arqasynda jınaqtalatyn bilim. Negizgi bilim alǵan soń, óz sheberhanamdy ashtym, ol áli kúnge deıin jumys istep tur.
Kitaptardy qalpyna keltirýde qajet bolatyn qural-saımandardy arnaıy tapsyryspen jasaımyz. Eýropada mundaı dástúr bar – onda bul kásipke júzdegen jyl, al bizde Keńes dáýirinde úzilip qalǵan. Sondyqtan keıbir jabdyqtardy ózim jasap shyǵardym. Osy jabdyqtarǵa Qazaqstannan da tapsyrys boldy – osylaısha Almatyǵa jolym tústi.
– Sizdi kitappen jumys isteýge ne qyzyqtyrady?
– Alǵashynda bul salaǵa jaqsy ustazdar bar bolǵany úshin keldim. Biraq kitapqa degen mahabbat bala kezimnen bar. Úıimizde kitap kóp boldy, ata-anam da, ózim de kóp oqıtynmyn.
Qalpyna keltirýdiń eń qyzyqty jaǵy – ózgeris prosesi. Alǵashynda kitap paraq-paraq bolyp shashylyp jatady, al jumys sońynda qaıta qalpyna keledi. Bul — shyǵarmashylyq jumys, túpteý, arnaıy qaptamalar, bylǵarydan muqaba jasaý – bári de óner. Álemniń ár buryshynan kelgen tapsyrystar ártúrli. Jeke kolleksıoner bolsyn, memlekettik mekeme bolsyn – bári kitapty qurmetteıdi. Bul jumystyń bir jaqsysy – alǵysy kóp. Qarjylaı da jaqsy baǵalanady. 2002 jyldan beri, ıaǵnı 23 jyldan astam osy ispen aınalysyp kelemin.
– Qalpyna keltirýde qandaı qatelikterge jol berýge bolmaıdy?
– Restavratorlyqty bes jyl arnaıy oqyp, bilim alǵanymdy aıttym. Barlyq áreket ǵylymı ádistemege negizdelýi kerek. Kez kelgen qatelik – kitapqa zıan. Sondyqtan aldyn ala fotofıksasıa, saqtalý jaǵdaıyn sıpattaý, restavrasıalyq tapsyrma jazylady. Bul qujat arnaıy restavrasıalyq keńeste qaralyp, bekitiledi. Tek sodan keıin ǵana jumys bastalady.
Restavrasıa — tek bir bóligi. Barlyǵy kitaptyń, qoljazbanyń qalaı saqtalǵanyna baılanysty. Eger saqtaý durys uıymdastyrylmasa, qalpyna keltirýdiń de máni joq. Aldymen saqtaý, odan keıin aldyn ala konservasıa, eń sońynda ǵana – restavrasıa.
– Almatyǵa kelip, túrik tilin úırengenińizdi estidik. Ne sebep boldy?
– Jumys ornymyzda ótken jyly jóndeý jumystary júrip jatty, bos ýaqytym kóp boldy. Sodan osynda jumys isteıtin bir áriptesim túrik tili kýrsyna shaqyrdy – men kelistim. Qazaqstanǵa kelgende baıqaǵanym – kóp adam birneshe tilde erkin sóıleıdi. Qazaq, orys, aǵylshyn, tipti túrik tilin de biledi. Túrik tili qazaq tiline jaqyn, úırenýge yńǵaıly. Sabaqtar kóńildi ótti, materıal kóp. Óz-ózinen úırenýge nıet paıda boldy.
– Túrik tilin bilý restavrasıada kómektese me?
– Shetel tilin bilý – kez kelgen salada artyqshylyq. Túrkıada kitap qalpyna keltirý óte joǵary deńgeıde damyǵan. Olar shyǵys kitabyna, arab qoljazbalaryna mamandanǵan. Bul bizge de paıdaly, óıtkeni Qazaqstanda sondaı kitaptar óte kóp. Sondyqtan túrik mamandarymen baılanys ornatý – mańyzdy.
– Sıfrlyq restavrasıa týraly ne oılaısyz?
– Óte qajet is. Qaǵaz – ýaqyt óte eskiretin materıal. Atmosfera, ylǵal, jaryq – bári oǵan áser etedi. Sondyqtan kitapty sıfrlaý – onyń ómirin uzartýdyń, zertteýshilerge qoljetimdi etýdiń bir joly. Biraq sıfrlyq nusqa – tek kóshirme. Fızıkalyq obektini saqtaý óte mańyzdy. Sebebi shrıfti, qaǵaz qurylymyn, muqabasyn zertteý úshin túpnusqa qajet.
– Kitap arqyly qazaq mádenıetin tanýǵa múmkindik boldy ma?
– Qazir mádenıetpen tanysý jolynyń basyndamyn. Negizgi ýaqytym – qyzmetkerlerdi oqytý men zerthanany uıymdastyrý. Biraq alǵashqy jobamyz – «Abaı joly» kitabyn bezendirý boldy. Biz qazaq ornamentterin, oıý-órnegin zerttedik – 3000-nan astam túri bar eken. Olar — aqparat jetkizýdiń kóne tásili. Muqabaǵa arnaıy boıalǵan bylǵary, ulttyq oıý-órnek qoldandyq. Qazaqtyń dalasy men kıiz úıiniń sulýlyǵyn kórsetýge tyrystyq.
Qazir biz eki qoljazba Quranmen jumys istep jatyrmyz. Bul da bólek óner. Jańa tehnologıalardy meńgerip, qajet bolǵan kezde reseılik áriptestermen keńesemiz. Olarmen tyǵyz baılanystamyz. Qajet kezde Iran, Túrkıa mamandaryn tartamyz. Memorandýmdarǵa qol qoıdyq. Jańa tájirıbeni úırený – qyzyqty.
– Sizge erekshe áser qaldyrǵan kitaptar boldy ma?
– Ár kitap – ózinshe erekshe. Kóbi búlingen, lastanǵan. Sondaı kitaptardy qalpyna keltirýdiń ózi qyzyqty ári talapty jumys. Jumys barysynda kóp «tosynsyı» bolady. Tájirıbemde A.S. Pýshkın óz qolymen jazyp, sýret salǵan qoljazba kitapty qalpyna keltirdim. Bul – úlken jaýapkershilik. Taǵy bir este qalǵan jumys – Ivan Fedorov baspahanasynan shyqqan alǵashqy kitaptardyń biri – «Apostol».
– Qazaqstan men Reseı qalpyna keltirý mektebiniń aıyrmashylyǵy bar ma?
– Aıtarlyqtaı aıyrmashylyq joq. Metodıka bir. Ókinishke qaraı, Qazaqstanda restavratorlardy daıyndaıtyn arnaıy oqý orny joq. Biraq postkeńestik keńistikte restavratorlar qaýymy óte az. Degenmen, restavrator mamandar bir-birin tanıdy, jıi kezdesedi, semınarlar ótkizedi – onlaın da, oflaın da. Qazaqstan mamandary Reseı, Túrkıa, Grýzıa, Armenıa, Ázirbaıjanǵa baryp tájirıbe jınaıdy. Munda erekshelik – kóptep kezdesetin shyǵys qoljazbalary. Sondyqtan biz dástúrli shyǵys túpteý tehnıkasyn úırenip jatyrmyz. Biraq jalpy mektep ortaq – biz bárimiz bir-birimizden úırenemiz.
– Qazaqstanda sizdi nesimen tańǵaldyrdy nemese qýantty?
– Eń aldymen – adamdardyń meıirimdiligi men qonaqjaılyǵy. Qazaqstanda shyn júrekten qoldaý kórsetetin, ashyq, aqkóńil jandarmen jıi jolyqtym. Bul qasıetter el ishinde qalypty nárse bolyp kórinýi múmkin, biraq syrttan kelgender úshin óte áserli. Bul – Qazaqstannyń erekshe qundylyǵy.
Almatynyń taýlary, kún sáýlesi, dámdi taǵamdary – bári de osy meıirimdilikpen úılesip, bul jerdi shynymen de erekshe etedi. Munda bolǵyń keledi, bergiń keledi, úles qosqyń keledi.
Meniń Qazaqstanǵa kelgenim osyndaı mańyzdy joba – Ǵylym ordasynda Restavrasıa ortalyǵyn qurýmen tuspa-tus kelgenine shyn qýanyshtymyn. Meni jyly qabyldaǵan ujym men basshylyqqa alǵysym sheksiz. Osy úsh jyl boıy jumysqa qýana baryp, kún saıyn óz úlesimdi qosýǵa tyrysyp kelemin. Qazaqstandaǵy restavrasıa isiniń joǵary deńgeıge kóterilýine septigim tıse – men úshin úlken mártebe.
Taqyrypqa oraı: Qazaqstanda ǵylymı konservasıalaý jáne qalpyna keltirý ortalyǵyn ashý josparlanýda. Bul osy saladaǵy mamandardyń tapshylyǵy aıasynda qajetti qadam. Búginde elde birneshe ondaǵan kásibı qalpyna keltirýshiler bar. Jańa ortalyqta mamandardy oqytady, zertteý bazasyn damytady jáne halyqaralyq standarttardy engizedi. Bul týraly Astanada ótken III qazaqstandyq mýzeı kongresinde aıtyldy.